Państwo Kościoła

Wieczne Miasto. Można wątpić, czy św. Piotr, udając się do Rzymu, mógł przypuszczać, że jego następcy będą w Wiecznym Mieście nie tylko krzewić wiarę, ale też budować drogi, pobierać podatki i zbrojnie przyłączać nowe terytoria. Jednak jest faktem, że przez prawie 1500 lat środkową Italią władali papieże jako dziedzice apostołów. Własne państwo oznaczało niezależność i prestiż. Jego upadek w XIX w. był jednym z największych dla papiestwa wyzwań. W 1929 r. papieże odzyskali swoje państwo i choć, jak podaje uchwalona 60 lat temu konstytucja Soboru Watykańskiego II „Gaudium et spes”: „Kościół (…) w żaden sposób nie utożsamia się ze wspólnotą polityczną ani nie wiąże się z żadnym systemem politycznym”, papież nadal sprawuje władzę świecką nad niewielką częścią Rzymu. Lew Grzegorz. Niemal sto lat po upadku Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie (476 r.) do Italii przybyli Longobardowie. Szybko podbili prawie cały półwysep, tworząc na północy królestwo ze stolicą w Pawii oraz dwa księstwa na południu ze stolicami w Spoleto i Benewencie. Pas terytorium pośrodku półwyspu, obejmujący Lacjum, Umbrię i Emilię, pozostawał pod nominalną władzą egzarchy – wysłannika cesarza Wschodu – urzędującego w Rawennie. W obliczu najazdu i osłabienia więzi z cesarstwem na Wschodzie władzę w Rzymie i okolicach sprawowali przedstawiciele lokalnej arystokracji. To oni reprezentowali to, co pozostało z wielkich tradycji Rzymu i jego senatorskich rodów. Z jednej z takich rodzin wywodził się papież Grzegorz Wielki (590–604). Zaraz po wyborze napisał: „Tak oto najjaśniejszy pan, cesarz, rozkazał małpie, by stała się lwem”. W słowach papieża było wiele przesadnej skromności: już pierwsze lata pontyfikatu pokazały, że na Stolicy Piotrowej zasiadł lew. Papież ściągał należne czynsze i ustanawiał nowych, wiernych sobie zarządców na terenach środkowej i południowej Italii. Jednemu z nich nakazywał „[z] manichejczyków (…) ściągać z całych sił i sprowadzić do wiary katolickiej”. Wobec Żydów polecał „rozesłać listy z moją specjalną obietnicą, że każdemu z nich, który nawróci się (…) będzie czynsz z posiadłości częściowo obniżony”. Prestiż Grzegorza podkreślały wyprawy misyjne, które wysyłał w najdalsze krańce ówczesnej Europy. Papież ten potrafił być zarazem najwyższym hierarchą, jak i świeckim władcą określonego terytorium, sprawnie zarządzającym jego majątkiem i chroniącym je przed sąsiadami. Dziedzictwo apostołów. Nie dziwi więc, że doszło do konfliktu między papiestwem a Longobardami, którzy za panowania Liutpranda (711–744) umocnili się na północy Italii. Sukcesy w wojnach z siłami cesarza z Konstantynopola doprowadziły do poważnego osłabienia egzarchatu w Rawennie. Skłoniło to ówczesnego papieża Grzegorza II do podjęcia rokowań z barbarzyńskim królem, czego efektem było uznanie terytoriów Lacjum – nazwanych „dziedzictwem apostołów Piotra i Pawła” – za poddane wyłącznej władzy papieskiej. Następcy Grzegorza poszukiwali jednak pewniejszego sojusznika. Został nim wódz frankoński Pepin Krótki, ojciec Karola Wielkiego. Okazją do przypieczętowania sojuszu z Pepinem było spotkanie w styczniu 754 r. w Pontieu. Po raz pierwszy biskup Rzymu opuszczał Italię i udawał się do barbarzyńskich krajów. Rosamond McKitterick, brytyjska badaczka wczesnego średniowiecza, tak przedstawia zasady nowego przymierza: „Papież Stefan przypuszczalnie poprosił o pomoc i ochronę interesów Kościoła w Italii. (…) Odpowiedzią była tak zwana Darowizna Pepina, czyli ustna obietnica Pepina, że przywróci Rzymowi wszystkie należące do niego terytoria zajęte przez Longobardów. Niewątpliwe wydaje się, że Pepin złożył jakąś obietnicę restytucji, niewiele przejmując się wszelkimi możliwymi roszczeniami bizantyjskimi do terytoriów znajdujących się w rękach Longobardów”. W zamian za pomoc wojskową Stefan namaścił Pepina na króla Franków. Pepin odwdzięczył się biskupowi Wiecznego Miasta, wyprawiając się przeciwko królowi Longobardów – Aistulfowi – który dążył do podbicia terytoriów wokół Rzymu tak, by połączyć północną część Italii ze Spoleto i Benewentem. Król Franków pobił Longobardów i zmusił Aistulfa do oddania papieżowi zajętych ziem. Donacja Konstantyna. Ikonoklastyczne credo. W przededniu spotkania papieża i Pepina kuria (papieski aparat administracyjny) przygotowała dokument znany jako Donacja Konstantyna. Falsyfikat ten miał być rzekomo wydany przez cesarza Konstantyna Wielkiego, który uznawał w nim prymat biskupa Rzymu, nadawał wyższemu duchowieństwu przywileje, którymi cieszyli się rzymscy senatorowie, wreszcie oddawał we władanie św. Piotra liczne terytoria w Italii. Przez prawie 700 lat dokument ten stanowił ważną ideologiczną podstawę władzy papieskiej we Włoszech. Doniosłość spotkania z Pepinem i przygotowanie fałszywej donacji wykraczały poza ramy lokalnego konfliktu papieża z Longobardami. Stawką był los całego zachodniego chrześcijaństwa. W VIII w. w Bizancjum, które miało jeszcze wpływy na zachodzie Europy, doszło do wybuchu ikonoklazmu, czyli walki przeciwników kultu ikon (ikonoklastów) z ich czcicielami (ikonodulami). Odrzucenie kultu ikon wiązało się z panowaniem cesarza Leona III (711–741) i jego syna Konstantyna V (741–775). Po śmierci Leona Konstantyn był zmuszony utrzymywać przyjazne kontakty z papieżem, jednak w 754 r. umocnił swoją władzę na tyle, że mógł wypowiedzieć ten niewygodny dla siebie sojusz. W lutym cesarz zwołał sobór w Chalcedonie, który miał przyjąć ikonoklastyczne credo. Został on oczywiście zbojkotowany przez obrońców kultu ikon. To właśnie sobór w Chalcedonie i zerwanie sojuszu z papieżem spowodowało, że kwestie prymatu Stolicy Piotrowej i autonomii Kościoła stały w Donacji na pierwszym miejscu, przed prawami papieży do ziem otaczających Rzym. Wiek ciemny peryferyjnego Rzymu. Polityczną emancypację papiestwa, a wraz z nim całego chrześcijaństwa zachodniego przypieczętowała koronacja Karola Wielkiego, syna Pepina, na cesarza rzymskiego w wigilię Bożego Narodzenia 800 r. Karol był na tyle potężny, że jego władza w imperium rozciągającym się od Hiszpanii po Bawarię i od Danii po Rzym była niekwestionowana. Przy takim układzie sił papieże ryzykowali marginalizację: silny cesarz oznaczał, tak jak w Bizancjum, że zwierzchnik Kościoła jest poddany woli władzy świeckiej i od niej zależny. W 843 r. wnukowie Karola w Verdun podzielili imperium; narodziły się dwie średniowieczne monarchie: francuska i niemiecka. Pozostawiony sobie samemu Rzym szybko przeobraził się ze stolicy chrześcijaństwa łacińskiego w stolicę peryferyjnego księstwa, rozdartą walkami o władzę lokalnej arystokracji. XVI-wieczny historyk i kardynał Cesare Baronio określił ten czas mianem wieku ciemnego; część badaczy mówi dosadniej o pornokracji. Władza bowiem miała należeć do papieskich kochanek i prostytutek. Ten czarny, skandalizujący obraz Stolicy Piotrowej zawdzięczamy Liutprandowi z Cremony. Ów duchowny i dyplomata, zaangażowany w wielką politykę między Rzymem, Bizancjum a rodzącą się potęgą Ottonów w Niemczech, związał się z tymi ostatnimi. Obraz skorumpowanego papiestwa był Ottonom niewątpliwie na rękę. Pozwalał uzasadnić zwiększenie autorytetu cesarza, którym Otton I został w 962 r. Spór o władzę nad światem. Promowany przez Ottonów model stosunków państwo–Kościół polegał z jednej strony na wzmocnieniu roli biskupów i przestrzeganiu dyscypliny kościelnej. Z drugiej – ten zreformowany Kościół i jego hierarchia są bezpośrednio podporządkowani cesarzowi. Podobnie rzecz się miała w przypadku relacji cesarza z papieżem. Zarówno Otton I, jak i jego syn doprowadzali do koronacji swoich potomków na cesarzy rzymskich, co oznaczało, że papież przestawał być szafarzem korony cesarskiej. Z drugiej strony odnowienie cesarstwa pozwoliło na powrót papiestwa do wielkiej polityki. Istotę ottońskiego modelu dobrze obrazuje przypadek elekcji papieskiej w 999 r., kiedy Otton III wyznaczył na papieża swego wychowawcę Gerberta z Aurillac: papież miał być oddanym i zaufanym doradcą cesarza, ten odwdzięczał się biskupowi Rzymu, uznając jego prymat nad innymi biskupami oraz potwierdzając kontrolę następców Piotra nad Państwem Kościelnym. „Dictatus papae”. Równolegle do reform Ottonów wypracowywano w Burgundii inny sposób radzenia sobie z upadkiem Kościoła. Na początku X w. w Cluny stworzono pierwszy klasztor nowej wspólnoty, ściśle przestrzegającej pierwotnej reguły św. Benedykta. Cluny wyróżniało się ze względu na dwie zasady: po pierwsze, fundator nie miał wpływu na obsadę stanowiska opata; po drugie, poszczególne klasztory tworzyły kongregację podporządkowaną opatowi Cluny. Cała kongregacja podlegała bezpośrednio papieżowi. Zasięg reformy kluniackiej wykraczał daleko poza Francję. W ten sposób krystalizowała się zasada odrębności i autonomii władzy kościelnej od jakiejkolwiek władzy świeckiej. Wpływ kluniaków na zachowanie papiestwa osiągnął szczyt za pontyfikatu Grzegorza VII (1073–85). Od początku kariery był on związany z klasztorami kongregacji w Cluny i współpracował z papieżami sprzyjającymi reformie. Dwa lata po wyborze, w 1075 r., podyktował notatkę, która przeszła do historii jako „Dictatus papae”. Ten liczący 27 tez dokument obrazował, o jaki Kościół chciał zabiegać Grzegorz; stwierdzał tam, że „tylko papieża stopy całować mają wszyscy książęta”, a także, że „jemu wolno władcami rozporządzać, a więc i cesarzy z tronu składać”. Papież nie czuł się już zagrożony we Włoszech. Teraz występował przeciw cesarzowi w walce o symboliczną władzę nad światem. Ambicje papieża doprowadziły do sporu z Cesarzem Henrykiem IV o inwestyturę, czyli prawo nadawania godności kościelnych na ziemiach cesarstwa. Cesarz wypowiedział posłuszeństwo papieżowi, a ten obłożył go ekskomuniką, co oznaczało zwolnienie poddanych z nakazu posłuszeństwa wobec niego. Zagrożony Henryk okazał w 1077 r. skruchę pod murami Canossy. Dzięki temu zachował on koronę, ale jednocześnie i nieodwracalnie nadszarpnął prestiż władzy cesarskiej. Triumf papiestwa. Decydująca rozgrywka nastąpiła prawie 150 lat po Grzegorzu. W 1198 r. papieżem został Innocenty III. Swój pontyfikat rozpoczął od przyjęcia przysięgi wierności od cesarskich urzędników w Rzymie, podważając w ten sposób symboliczne zwierzchnictwo cesarzy nad Kościołem i Państwem Kościelnym. Spór dotyczył bowiem tego, czy cesarz może nadawać ziemie i mianować urzędników na terenach dziedzictwa św. Piotra. Innocenty odmawiał jakiejkolwiek władzy świeckiej prawa do ingerowania w sprawy Kościoła, w tym w zarząd jego dziedzictwa. Godnego przeciwnika Innocenty znalazł w Fryderyku II, który postanowił przenieść centrum cesarstwa z Rzeszy do Italii, rezydując głównie na Sycylii. Obecny w Italii cesarz był papieżowi nie na rękę, mógł on bowiem dokładniej kontrolować bieg wydarzeń w regionie. Dodatkowo obaj pretendenci do dominium mundii musieli stawić czoła emancypującym się włoskim państwom-miastom i rosnącym w siłę królestwom Francji i Anglii. Śmierć cesarza w 1250 r., a później nagły zgon jego syna w 1254 r. położyły kres ambicjom cesarzy do panowania nad Italią i pretendowania do zwierzchniej władzy nad Kościołem i monarchami europejskimi. Opieka awiniońska. Papiestwo, które wygrało spór z cesarstwem, niedługo cieszyło się ze zwycięstwa. Szybko okazało się bowiem, że władzą nad światem trzeba podzielić się z innymi monarchami. Symbolem nowych czasów stało się aresztowanie w 1303 r. papieża Bonifacego VIII na rozkaz Filipa Pięknego, króla Francji. To właśnie ten król doprowadził do aresztowania i spalenia na stosie wielkiego mistrza templariuszy w 1304 r. po to, by zagarnąć majątek zakonników. Wcześniej, bo w 1301 r., król zwołał Stany Generalne (pierwowzór francuskiego parlamentu) po to, by zaprotestować przeciw wysyłaniu dziesięciny do Rzymu. Dzięki temu Filip zagarnął znaczący majątek kościelny i ukrócił odpływ złota z kraju. Ponadto przeprowadził też wybór francuskiego duchownego na papieża. Od 1304 r. przez prawie 80 lat następca św. Piotra rezydował w Awinionie, pod opieką, ale i kontrolą królów najstarszej córy Kościoła. Państwo Kościelne. Opustoszały Rzym stał się areną zmagań rodów Colonnów i Orsinich, co ostatecznie doprowadziło do reakcji ludu rzymskiego: w Zielone Świątki 1347 r. Cola di Rienzi ogłosił odrodzenie republiki. Wkrótce potem zyskał on poparcie papieskie; dzięki jego popularności specjalny wysłannik papieża, kardynał Albornoz, mógł odzyskać kontrolę nad Wiecznym Miastem. Przywódca republiki chciał, by Rzym stał się stolicą zjednoczonej Italii i siedzibą cesarza. Nie dziwi więc, że szybko poróżnił się on z Albornozem. Wkrótce potem Cola zginął w jednym z tumultów. Odzyskanie Rzymu przez Albornoza jest ważną datą w dziejach Państwa Kościelnego. Doszło wtedy do względnego ujednolicenia jego terytorium, właśnie dlatego można już mówić nie o dziedzictwie św. Piotra, ale o początkach nowożytnego, scentralizowanego państwa. Rzym jako jego stolica szybko przyćmił inne ośrodki; jak określił to Giuliano Procacci: „I tak, gdy Rzym gotował się do rozpoczęcia swojej wielkiej przygody urbanistycznej i monumentalnej, (…) Perugia, Asyż, Todi, Ascoli-Piceno, Spoleto powoli stawały się martwymi miastami”. Sacco di Roma. Rzym w początkach nowożytnej Europy pozostawał w centrum polityki, był jednak coraz bardziej kontestowany. Za Marcinem Lutrem podążyli świeccy książęta Rzeszy, na kalwinizm przechodzili mieszkańcy szwajcarskich kantonów i wielu Francuzów. Jednak zamiast solidaryzować się z papieżem, katoliccy monarchowie pilnie dbali o swoje interesy, nie licząc się już ze zdaniem następcy św. Piotra. Dość przypomnieć, że wojny włoskie, czyli konflikt o władzę nad podzielonym Półwyspem Apenińskim, trwający od 1494 do 1556 r., toczyły się między królami Francji a połączonymi w rękach Habsburgów koronami Hiszpanii i Niemiec. W czasie gdy pierwsi królowie z północy dokonywali apostazji, monarchowie katoliccy zajęci byli wojną między sobą. Ofiarą tego konfliktu stało się Wieczne Miasto. W 1527 r. Rzym został zdobyty przez wojska Karola Habsburga, przyszłego cesarza, wtedy króla Rzeszy. Nie było to jednak zwykłe zdobycie: stolicę katolickiego świata najechał pretendent do korony cesarskiej, a zatem do przewodzenia katolickim monarchom, i to przy pomocy zaciężnych, protestanckich wojsk. Sacco di Roma stało się symbolem upadku papiestwa i jawnym dowodem na słabość papieskiego państwa w obliczu rodzących się monarchii nowożytnych. Polityka triumfowała nad wiarą. Odnowione papiestwo, odnowiona stolica. Na szok reformacji i rosnącej potęgi władców świeckich Kościół odpowiedział soborem w Trydencie, na którym potwierdzono i wzmocniono centralną rolę urzędu Piotrowego dla Kościoła. Papiestwo odzyskało część utraconego prestiżu za pontyfikatu Piusa V. Poważnie ograniczył on przepych i liczebność dworu papieskiego. W polityce międzynarodowej doprowadził do sojuszu katolickich monarchów, tzw. Świętej Ligi, wymierzonej przeciwko potędze Imperium Otomańskiego. Liga zwyciężyła Turków pod Lepanto w 1571 r. Kolejni papieże dbali też o rozwój sieci nuncjatur, dzięki czemu – jako jedno z pierwszych państw na świecie – Państwo Kościelne poszczycić się mogło profesjonalną służbą dyplomatyczną. Odnowione papiestwo potrzebowało odnowionej stolicy. Sacco stało się okazją do gruntownej przebudowy Wiecznego Miasta. Fundacja Bazyliki św. Piotra, budowa