26 lat papieża Polaka

Między skrajnościami. Z jednej strony apoteoza i uwielbienie dla papieża ogłoszonego świętym w stosunkowo krótkim czasie po śmierci, postawa triumfalizmu i odrzucenie wszelkiej krytyki Kościoła jako próby wykorzenienia wiary religijnej. Z drugiej ofensywa świata laickiego: zakwestionowanie tradycyjnej moralności, zwłaszcza w sferze życia rodzinnego, odrzucenie głoszonego ex cathedra nauczania wobec takich zjawisk jak przerywanie ciąży i sztuczne zapłodnienie, akcentowanie – często przesadne – objawów zepsucia w samym Kościele. Te skrajne poglądy nie tylko wykluczają się nawzajem, ale utrudniają obiektywny dyskurs ludziom niezacietrzewionym. Metryczka pontyfikatu. Zacznijmy od przypomnienia faktów niepodważalnych. Trwające 26 lat i blisko pół roku panowanie Karola Wojtyły na tronie Piotrowym było trzecim co do długości pontyfikatem w dziejach: po samym Piotrze Apostole (według tradycji 37 lat) i Piusie IX (prawie 32 lata). W tym czasie wyrosły pokolenia wiernych i księży, które od wczesnego dzieciństwa nie znały innego papieża. Mianowani w tych latach biskupi i kardynałowie długo jeszcze stanowić będą kadrowy trzon Kościoła katolickiego. Jan Paweł II pozostawił po sobie setki tysięcy stron nauczania: 14 encyklik, listy apostolskie, dokumenty mniejszej wagi, przemówienia, książki publicystyczne, wywiady rzeki, a nawet poemat. Każdy z papieży daje wiernym swój komentarz do depozytu wiary zawartego w Ewangeliach i Tradycji. Nieuchronnie nauczanie kolejnego papieża przysłania w pewnym stopniu nauczanie jego poprzedników. Fakt, że Karol Wojtyła kształtował tożsamość katolików przez tak długi czas, wydłuża i poszerza jednak oddziaływanie jego myśli i słów. Medialny papież podróżnik Papież globalny. Przede wszystkim jednak Jan Paweł II był pierwszym w historii papieżem globalnym. Złożyły się na to przede wszystkim jego podróże apostolskie. W trakcie 104 pielgrzymek zagranicznych odwiedził ok. 130 krajów. To nieprecyzyjne określenie wynika z faktu, że nawet profesjonalni badacze podają różne liczby: od 129 nawet do 135, co wynika prawdopodobnie ze zmian w geografii politycznej, a także nieprecyzyjnych definicji suwerenności państwowej i samego pojęcia papieskiej wizyty. W każdym razie łatwiej jest wyliczyć kraje, do których Jan Paweł II nie pojechał. Tę krótką listę otwierają Chiny, Rosja i Arabia Saudyjska (do legend pontyfikatu należy opowieść, jakoby Karol Wojtyła niedługo po wyborze na tron św. Piotra miał się komuś zwierzać z marzenia o podróży do Mekki). Niektóre z krajów odwiedzał wielokrotnie. Najczęściej wracał do Polski, Francji, Stanów Zjednoczonych Ameryki, Hiszpanii i Meksyku. Od samego początku – od 10 mln osób na trasie przejazdu z lotniska do Miasta Meksyku, przez 5 mln uczestników Światowego Dnia Młodzieży w Manili na Filipinach, milionowe zgromadzenia podczas wizyt w Polsce, krajach Ameryki Łacińskiej i Afryki, na uroczystościach Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, na wydarzeniach rozgrywających się w Rzymie już po jego śmierci kończąc – obecność Jana Pawła II przyciągała nieprzebrane rzesze ludzkie. Sprzyjał temu fakt, że Kościół katolicki to jedyne wyznanie chrześcijańskie, które swoje nabożeństwa odprawia poza murami świątyń. Prawdopodobnie jest to także wyraz szerszego zjawiska: otóż w epoce globalizacji ludzie chcą swoje emocje, nie tylko religijne, przeżywać w sposób zbiorowy. Świadczą o tym takie wydarzenia, jak masowe pogrzeby księżnej Diany i ajatollaha Chomeiniego czy nawet koncerty popularnych gwiazd muzyki rozrywkowej. Papież medialny. Rezonans aktywności papieża podróżnika potęgowany był przez elektroniczne środki masowego przekazu. Podczas Światowych Dni Młodzieży we wspomnianej Manili (1995 r.) czy w Tor Vergata pod Rzymem (2000 r.) większość obecnych mogła bezpośrednio oglądać papieża tylko z oddalenia, jako biały punkcik: bliżej obecni widzieli Jana Pawła II tylko na ekranach ogromnych telebimów. Wątpliwe też, czy zgromadzona młodzież dokładniej analizowała teksty wygłoszonych przemówień; bardziej liczyła się obecność człowieka symbolizującego pozytywne wartości dobra i braterstwa (mówiąc o Polsce lat 70. i 80., dodalibyśmy do tego jeszcze poczucie wspólnoty narodowej i sprzeciw wobec komunizmu). Jan Paweł II był osobowością charyzmatyczną, co poza osobistymi kontaktami wyrażało się właśnie na ekranach telewizorów. Il Papa buca lo schermo (Papież przebija ekran) mówili często sprawozdawcy włoskiej RAI. Il Papa fa notizia – dodawali ich koledzy z prasy. Chodziło o to, że przemówienia, często dosyć rozwlekłe, a najczęściej stanowiące efekt pracy zbiorowej, zawierały prawie zawsze celny i syntetyczny komunikat, nadający się na nagłówki prasowe. Papież spontaniczny. W początkach pontyfikatu szczególne cechy telewizyjnej osobowości Karola Wojtyły przypisywano jego – dosyć skromnemu zresztą – doświadczeniu aktorskiemu z czasów terminowania w Teatrze Rapsodycznym Mieczysława Kotlarczyka w Krakowie pod niemiecką okupacją. Jako dziennikarz telewizyjny, który długimi godzinami oglądał papieża na ekranie, często montując te materiały, pozwolę sobie wyrazić odmienne zdanie. Warsztat aktorski, czy raczej oratorski, jest widoczny w wizualnych zapisach pierwszych lat pontyfikatu, np. wizyty w Polsce w 1979 r. Sprawia on zresztą nie najlepsze wrażenie, zakłócając spontaniczność, która jest istotą każdej wielkiej osobowości telewizyjnej. W miarę upływu lat ta oratorska naleciałość niknie zupełnie. Pozostaje czysta spontaniczność. Ta ostatnia widoczna zwłaszcza w ostatnich latach życia, kiedy Jan Paweł II pozostaje wielkim komunikatorem – jak go często nazywano – przezwyciężając opór i słabość własnego ciała. Proboszcz światowej wioski. Kanadyjski badacz i teoretyk mediów elektronicznych Marshall McLuhan – który notabene w latach 60. XX w. współpracował z watykańską Komisją Środków Przekazu, bardzo wówczas młodą – napisał, że telewizja czyni świat globalną wioską. Dzięki swojej osobowości, a także niebywałemu rozwojowi mediów elektronicznych, umożliwiających udział w wydarzeniach na najdalszych krańcach Ziemi, Jan Paweł II stał się pierwszym proboszczem tej światowej wioski. Wizja człowieka, świata i boga Rekolekcje i sobór. Osobowość papieża z Polski tylko ułatwiała przekazanie tego, co miał on do powiedzenia. Jak już wspomniano na wstępie, Karol Wojtyła pozostawił ogromne, właściwie unikatowe na tle kultury współczesnej, dzieło filozoficzno-teologiczne, zawierające całościową wizję człowieka i społeczeństwa, świata i Boga. Już w momencie wyboru na tron papieski miał spory dorobek w dziedzinie etyki, a dzieła takie jak „Miłość i odpowiedzialność” oraz „Osoba i czyn” zyskały pewien rezonans międzynarodowy. Dodać do tego trzeba czynny i znaczący udział w pracach Soboru Watykańskiego II, wspominając już tylko pobieżnie dorobek duszpasterski jako księdza, biskupa i metropolity krakowskiego, a także opublikowaną najczęściej pod pseudonimami twórczość literacką – poezje i dramaty. Niedługo przed pamiętnym konklawe w 1976 r. Karol Wojtyła głosił wielkopostne rekolekcje dla papieża Pawła VI i kurii rzymskiej. Nauki te (opublikowane w języku polskim jako „Znak sprzeciwu”) zwróciły uwagę elity Kościoła powszechnego na jego postać i poglądy. Najwybitniejszy bodaj filozof w polskim episkopacie – nieodżałowany arcybiskup Józef Życiński – pisał, że w dziele Jana Pawła II człowiek współczesny znaleźć może źródła nadziei, jak i fundamenty dla humanizmu uwzględniającego realia globalnego świata, niejako przeciwstawienie wobec zalewu publikacji głoszących rozpacz i nihilizm. Jeden z interpretatorów papieskiego nauczania, amerykański teolog Allen Dulles SJ dodaje, że „nikomu nie udało się tak znakomicie przedstawić zarysu wiary katolickiej w świetle Soboru Watykańskiego II oraz w odniesieniu do reform posoborowych przeprowadzonych w Kościele na całym świecie”. Vaticanum II było wielką, w dużej mierze udaną, próbą otwarcia katolicyzmu na współczesność (aggiornamento). Dyskusje i wprowadzone w ich efekcie zmiany wstrząsnęły jednocześnie fundamentami Kościoła, opartymi na respektowaniu niezmiennych dogmatów i zakorzenionych w tradycji instytucji, otwierając drogę dla relatywizmu i wynikającego zeń kryzysu. Papieskie dzieło Jana Pawła II można interpretować jako przywracanie solidności tych fundamentów, przypominanie, że zmiany posoborowe nie naruszyły niezmiennego depozytu wiary. Karol Wojtyła należał do grona najbardziej czynnych ojców Soboru Watykańskiego II. Jako papież był też w jakimś sensie synem Vaticanum Secundum, powołując się na podjęte przez to gremium uchwały we wszystkich niemal swoich oficjalnych dokumentach. O Bogu i ludziach. Jądrem tego nauczania jest czternaście encyklik. Pierwsza z nich „Redemptor hominis” (Odkupiciel człowieka) ma charakter programowy, głównie chrystologiczny. Objaśnia ideę, że wcielenie Syna Bożego w osobę ludzką jest najważniejszym wydarzeniem w historii, źródłem niezbywalnej godności człowieka. Encyklika druga „Dives in misericordia” (Bogaty w miłosierdziu) jest poświęcona osobie Boga Ojca – sprawiedliwego, ale zarazem przebaczającego i miłosiernego. Taki też ład moralny powinien, głosi papież, panować w rodzinie ludzkiej. O trzeciej osobie Trójcy Świętej mówi kolejna encyklika „Dominum et vivificantem” – o Duchu Świętym w życiu Kościoła i świata. Charakter tryptyku mają również encykliki wykładające współczesną wersję społecznej nauki Kościoła. „Laborem exercens” (Wykonując pracę) powstała w dużej mierze jako odpowiedź na wydarzenia w Polsce lat 1980–81, wystąpienia robotnicze i narodziny pierwszego w krajach bloku wschodniego niezależnego związku zawodowego Solidarność. Dotyczy ona pracy ludzkiej i gospodarki. „Solicitudo rei socialis” (Troska społeczna) omawia rozwój wspólnoty międzynarodowej i zawiera propozycję rozwiązania napięć między bogatym i biednym światem na zasadach współdziałania i solidarności. „Centesimus annus” (Setna rocznica) ogłoszona w stulecie „Rerum novarum” Leona XIII raz jeszcze podejmuje temat konfrontacji między socjalizmem i kapitalizmem. Opowiada się za gospodarką rynkową, podkreślając jednocześnie, że obowiązkiem państwa jest troska o dobrobyt wszystkich. O świecie i Kościele. W encyklice „Slavorum apostoli” (Apostołowie Słowian) Jan Paweł II odwołując się do postaci świętych Cyryla i Metodego, przedstawia wizję Europy czerpiącej z tradycji zarówno Kościoła zachodniego, jak i wschodniego, oddychającej ponownie tymi dwoma płucami. W „Redemptoris Mater” (Matka Odkupiciela) znajdujemy wykład papieskiej mariologii, nauki o Matce Bożej. Karol Wojtyła, podobnie jak kard. Stefan Wyszyński, był jej gorącym czcicielem, a zaczerpnięte z dawnego maryjnego traktatu hasło „Totus Tuus” (Cały Twój) umieścił w swoim papieskim herbie. Razem z innymi biskupami przeciwstawiał się na soborze próbom umniejszania roli Maryi, wskazując, że jako Matka Chrystusa jest ona także matką Jego mistycznego ciała, to znaczy Kościoła, wyniesioną ponad cały rodzaj ludzki. Jest to również główna myśl encykliki. Z kolei w „Redemptoris missio” (O stałej aktualności posłania misyjnego) papież mówi, że powołaniem Kościoła, którego nie może się on wyrzec, jest szerzenie prawdziwej wiary. O wierze i życiu. Szczególne miejsce w nauczaniu Jana Pawła II zajmuje „Veritatis splendor” (Blask wiary). Nie tylko dlatego, że jest to pierwsza w dziejach Kościoła katolickiego encyklika poświęcona w całości teologii moralnej, uniwersyteckiej specjalności Karola Wojtyły. Stanowi ona ostrą polemikę z relatywizmem moralnym, który papież uznaje za najpoważniejsze zagrożenie doby współczesnej. Z całą stanowczością podtrzymuje ideę absolutów moralnych, opartych na wierze religijnej. Kontynuacją jest późniejsza o dwa lata „Evangelium vitae” (Ewangelia życia). Poświęcona obronie życia od chwili poczęcia do naturalnej śmierci, szczególnie ostro potępia aborcję i eutanazję, zajmując się – chociaż w sposób mniej kategoryczny – zagadnieniami wojny sprawiedliwej i kary śmierci. Z kolei „Ut unum sint”, której początkiem są słowa Jezusa „Niech będą jedno”, stanowi wykład katolickiego ekumenizmu. Papież, opowiadając się za dążeniem do zjednoczenia wyznań chrześcijańskich, w sposób stanowczy odrzuca jednocześnie kompromis doktrynalny jako drogę przezwyciężania różnic. Postawa taka zawiera oczywiście pewną sprzeczność i jest trudna do przyjęcia dla partnerów dialogu ekumenicznego. O rozumie i Eucharystii. Encyklika trzynasta „Fides et ratio” (Wiara i rozum) mówi o kluczowych dla myśli chrześcijańskiej relacjach między wiarą religijną i rozumem, to znaczy refleksją filozoficzną. Jan Paweł II podejmuje tu obronę metafizyki, podkreślając, że bez niej tak droga jego sercu etyka absolutów moralnych byłaby zawieszona w próżni. Zupełnie wyjątkowym dokumentem jest ostatnia, czternasta encyklika „Ecclesia de Eucharistia” (Eucharystia w życiu Kościoła). Wiadomo, że nauczanie papieskie jest poniekąd działaniem zbiorowym, efektem pracy także ekspertów i asystentów. W przypadku Jana Pawła II można jednak bez trudu wskazać te myśli i fragmenty, które noszą wyraźne piętno jego silnej osobowości. „Ecclesia de Eucharistia” ma w całości taki charakter. To bardzo intymne wyznanie starego kapłana, który u schyłku życia wspomina nieustanne zdziwienie tym, że w jego rękach na ołtarzu chleb i wino przeistaczają się w ciało i krew Chrystusa. Adhortacje i hierarchiczne nauczanie. Trudno w tym miejscu choćby wymienić z tytułów niższej rangi dokumenty pontyfikatu. Adhortacje podsumowują kolejne sesje synodu biskupów, poświęcone sytuacji na różnych kontynentach bądź wybranym zagadnieniom. W ich przygotowaniu oficjalnie uczestniczą specjalne komisje. Nawet jednak szczególnie życzliwy interpretator dzieła Jana Pawła, cytowany już Allen Dulles SJ, przyznaje, że „adhortacje o małżeństwie i rodzinie, o pojednaniu i pokucie, o formacji kapłańskiej oraz o życiu zakonnym zawierają liczne fragmenty, które zdają się odzwierciedlać w większym stopniu osobiste poglądy Papieża niż consensus Ojców Synodu”. To bardzo ważne stwierdzenie. W ujęciu Jana Pawła II nauczanie Kościoła ma charakter hierarchiczny, a papież pozostaje najwyższym interpretatorem prawdy objawionej przez Boga, autorytet innych biskupów wypływa z tego źródła. W takim ujęciu synod może być najwyżej ciałem doradczym, a wyrażone na nim poglądy przyjęte lub nie. Nawet sobór powszechny nie stoi ponad papieżem, który zatwierdza i ogłasza jego uchwały. Również niektóre listy apostolskie sprawiają wrażenie, jakby pomyślane były nie dla otwarcia, ale dla zamknięcia na wszystkie czasy dyskusji o zagadnieniach budzących wątpliwości w łonie samego Kościoła, jak celibat księży i dopuszczenie do kapłaństwa kobiet („Ordinatio sacerdotalis”). Poza nauczaniem oficjalnym. Silna osobowość i wyraziste poglądy Jana Pawła II nie zmieściły się w ramach jego nauczania oficjalnego. Na pierwsze miejsca list bestsellerów w różnych krajach świata trafiły jego książki o charakterze publicystycznym: dwa wywiady rzeki: „Nie lękajcie się!” (z André Frossardem) i „Przekroczyć próg nadziei” (z Vittorio Messorim), a także wspomnieniowe, dotyczące głównie kapłańskiej drogi Karola Wojtyły: „Dar i tajemnica” oraz „Wstańcie, chodźmy”. Autobiograficzny charakter ma również poemat „Tryptyk rzymski”. I w nim pojawiają się wątki znane nie tylko z poetyckich juwenaliów Karola Wojtyły, ale także z jego kapłańskiego i biskupiego nauczania. Fragmenty rozgrywające się w Kaplicy Sykstyńskiej można interpretować jako posłanie skierowane do kardynałów, którzy wybiorą nowego papieża, i do niego samego. Ostatnia książka opublikowana za życia Jana Pawła II na kilkanaście dni przed jego śmiercią nosi tytuł „Pamięć i tożsamość”. Zawiera ona materiał z rozmów, jakie przeprowadzili z papieżem dwaj polscy filozofowie: Krzysztof Michalski i ks. Józef Tischner. Po kilkunastu latach tekst został jednak znacznie przerobiony i ukazał się jako zbiór esejów jednego już tylko autora na temat fundamentalnych problemów, takich jak obecność zła w świecie, miłosierdzie i odkupienie, wolność i demokracja, samoświadomość Polski i Europy. Moralista w oblężonej twierdzy Seksualność i małżeństwo. W całej swojej bogatej działalności, najprzód literackiej, a później także naukowej i duszpasterskiej, Karol Wojtyła był przede wszystkim chrześcijańskim moralistą. Chciał kształtować ludzkie postępowanie według zasad, których źródłem jest objawiona prawda. Szczególnym zainteresowaniem otaczał seksualną sferę postępowania człowieka. Przed wyborem na papieża międzynarodowy rozgłos w środowiskach katolickich przyniosła mu książka „Miłość i odpowiedzialność”, etyczne studium miłości i małżeństwa. Jej wydanie w początku lat 60. XX w. zbiegło się z rewolucją seksualną w krajach Zachodu. Kościół, ze swoim rygoryzmem w tej dziedzinie, stał się oblężoną twierdzą. Publikacja Wojtyły była jedną z nielicznych wówczas na gruncie katolickim prób podjęcia wyzwania w nowy sposób. Autor dowartościowywał bowiem miłość cielesną – co od czasów św. Augustyna teologom chrześcijańskim zdarzało się raczej rzadko – oczywiście dopuszczając ją wyłącznie w ramach małżeństwa. Mimo wszystko ujęcie tematu było jednak nowe. Kierunek ten kontynuuje cykl rozważań dotyczących małżeństwa i płciowości, wygłaszanych podczas audiencji generalnych w Watykanie w latach 1979–84 (opublikowanych w języku polski