Kościół i masoneria

Zasadnicza dysproporcja. Jest wielka dysproporcja we wzajemnych stosunkach między Kościołem rzymskokatolickim a masonerią (wolnomularstwem, sztuką królewską). Rzecz jednak nie tyle w dysproporcji ilościowej, choć jest ona znaczna: 1,2 mld katolików wobec 6 mln wolnomularzy. Niekoniecznie też natury strukturalnej, choć Kościół tworzy scentralizowaną i zhierarchizowaną instytucję o zasięgu światowym, podczas gdy masoneria to mgławica kilku tysięcy niezależnych organizacji o ustroju demokratycznym i zasięgu co najwyżej państwa, prowincji lub stanu. Nie ma tu ani papieża, ani soboru, ani nawet jednej książki adresowej; różnice ideowe pomiędzy wielkimi lożami (czy tzw. wielkimi wschodami) są – mimo wspólnych fundamentów – znacznie głębsze niż pomiędzy różnymi odłamami chrześcijaństwa. Zasadnicza różnica i wynikająca stąd dysproporcja wiąże się z faktem, iż stosunek masonerii do Kościoła jest pochodną jego nastawienia wobec wszystkich religii oraz wszystkich form ich organizacji. Stosunek ten wynika wprost z etyki wolnomularskiej; nie ma tu – ex principio – jakiejś specjalnej wykładni dotyczącej konkretnego Kościoła. Inaczej druga strona tej relacji: od czasów pontyfikatu Klemensa XII (1730–40) papiestwo dopracowało się ogromnej liczby dokumentów i enuncjacji różnej rangi, dotyczących tylko i wyłącznie wolnomularstwa. Próbę opisu i interpretacji tego fenomenu zacznijmy od wolnomularstwa. Masoneria wobec religii. Wolnomularstwo nigdy nie było i nie jest – jak podejrzewają jego wrogowie – sektą albo zawoalowaną religią. Było i jest szerokim oraz zróżnicowanym wewnętrznie ruchem społecznym, którego fundament stanowi inicjacyjny charakter: zasady i idee masonerii są przekazywane podczas obrzędu wtajemniczenia. Etyka masońska, sprowadzającą się do pryncypiów wolności i suwerenności jednostki, wzajemnej tolerancji oraz równości ludzi wszystkich stanów, ras i wyznań, nie jest też częścią żadnej konkretnej filozofii czy religii. Ma wszakże odniesienie do transcendentnego Boga, symbolizowanego przez Wielkiego Architekta (Budownika) Wszechświata, do obiektywnego porządku przezeń ustanowionego. Wolnomularstwo nie neguje prawd religii objawionych, zaprzecza jedynie totalnemu charakterowi poszczególnych religii, wszystkim przyznając identyczny, równy status. Chrześcijanom oferuje wartości szczególnie im bliskie, a zawarte w Biblii; do muzułmanów przemawia językiem Koranu, zaś do Żydów – Tory. Nie nakazując, ale i nie wzbraniając żadnych poglądów w dziedzinie religii, wymaga od swych adeptów, aby poglądy te były szczere. W dążeniu do maksymalnej harmonii i zrozumienia pomiędzy braćmi zakazuje im podczas zebrań lożowych podejmowania jakichkolwiek dyskusji na tematy religijne. Ten sam zakaz dotyczy również polityki, co jednak nie oznacza, że członkom lóż nie wolno zajmować się polityką. Mogą to czynić poza lożą, która jako zbiorowość musi pozostać politycznie – tak jak i religijnie – neutralna. Wolnomularstwo nigdy nie walczyło i nie walczy z Kościołami jako instytucjami religijnymi; choć zdarzało się – jak na przykład w dobie zjednoczenia (Risorgimento) Włoch (1859–71) lub w III Republice Francuskiej (1870–1940), że obediencje masońskie znajdowały się w ostrym konflikcie politycznym z Kościołem – o czym w dalszej części artykułu. Zmiana stosunku Kościoła do masonerii. Stosunek Kościoła rzymskokatolickiego do różnych form organizacyjnych wolnomularstwa pozostawał przez pierwsze półwiecze rozwoju ruchu neutralny, a nawet pozytywny. Pierwsze struktury wolnomularskie (loże) opuściły swoją brytyjską kolebkę u schyłku XVII w. i rozwijały się głównie w katolickiej Francji oraz w Państwie Kościelnym. Zakładali je cieszący się poparciem Kościoła tzw. jakobici – brytyjscy katolicy emigrujący na kontynent po Sławetnej Rewolucji 1668 r. Wówczas to odsunięty od tronu Jakub II Stuart jako wyznawca wiary katolickiej musiał, wraz ze swymi zwolennikami, opuścić Wyspy Brytyjskie. Papiestwo długo patrzyło przez palce na opartą na inicjacji (wtajemniczeniu) obrzędowość masońską, jak również na głoszone przez masonów wywrotowe zasady, jak na przykład, że ludzie są sobie równi. Liberii muratori – jak nazywano wolnomularzy we Włoszech – stali się celem oskarżeń ze strony Stolicy Apostolskiej dopiero w 1738 r., tuż po trzeciej nieudanej próbie zorganizowania przez jakobitów politycznego przewrotu na Wyspach Brytyjskich. Loże jakobickie przestały być potrzebne jako narzędzie papieskiej polityki, a na plan pierwszy wysunęły się różnice w pojmowaniu świata pomiędzy Kościołem i lożami. Szczególnie drażniący okazał się dla Kościoła pluralizm światopoglądowy masonerii, wyrażony w Księdze Konstytucji z 1723 r., zbiorze zasad i statutów wolnomularskich opublikowanych w Londynie przez pastora Jamesa Andersona. Encykliki przeciw masonom. Dwie grupy oskarżeń zawiera najstarszy papieski dokument poświęcony masonerii, ogłoszony w 1738 r. przez Klemensa XII. Encyklika „In eminenti apostolatus specula” zarzuca liberii muratori negowanie istniejącego porządku społecznego i religijnego, „sprzeciwianie się cywilnym i kościelnym ustawom” oraz głoszenie „heretyckich i bluźnierczych” twierdzeń o rzekomej równości ludzi i religii. Zarzut drugi dzieliły loże ze wszystkimi stowarzyszeniami o charakterze inicjacyjnym: chodziło o rzekome masońskie tajemnice. Obrzędy wtajemniczenia w zasady wolnomularstwa traktowane były jako konspiracja, przyjęta, by osłonić dalekosiężne zamierzenia. Bowiem – co sugerowała encyklika – „gdyby nic złego w takowych towarzystwach zostający nie czynili, tak bardzo światła nie unikaliby”. Encyklika ogłoszona została w większości katolickich monarchii, m.in. w polsko-litewskiej Rzeczpospolitej, gdzie pierwsze loże założyli jakobici już ok. 1719 r. Na terenie Francji na publikację papieskiego dekretu z 1738 r. nie zezwolił jednak minister Ludwika XV, kardynał Fleury. Pryncypia gallikanizmu – francuskiej tradycji przyporządkowania Kościoła monarchii – okazały się w tym wypadku silniejsze niż argumenty religijne użyte przez Klemensa XII. Zaniechanie represji wobec masonerii ze strony Kościoła stanie się zasadą obowiązującą we Francji do dzisiaj. W XVIII stuleciu papiestwo opublikowało jeszcze tylko jeden dokument skierowany przeciwko masonerii: encyklikę „Providas Romanorum”, za pontyfikatu Benedykta XIV w 1751 r. Rekapituluje on oskarżenia skierowane przeciwko masonerii przez Klemensa XII i przypomina o ich bezwzględnym obowiązywaniu: „Ale podobno znaleźli się tacy, jak się o tym dowiadujemy, którzy poważyli się zapewniać i rozgłaszać, jakoby powyższa ekskomunika rzucona przez Naszego Poprzednika już nie obowiązywała”. I podkreśla, że „pierwszą z bardzo ważnych przyczyn rzeczonego zakazu i potępienia jest, że w tego rodzaju stowarzyszeniach gromadzą się ludzie wszelkiej religii i z wszelakich sekt, z czego dostatecznie jasno widać, ile złego może stąd wyniknąć dla czystości religii katolickiej. Drugą przyczyną jest zobowiązanie do zachowania ścisłej i nieprzeniknionej tajemnicy, pod której osłoną ukrywa się wszystko, co się dzieje w owych tajnych związkach”. Reakcja na rewolucję francuską. Proces Cagliostra. Strach przed rewolucją, szczególnie tą jakobińskiego typu, antyfeudalną, republikańską i antykościelną, zaktywizował Stolicę Apostolską w ostatniej dekadzie XVIII stulecia. Sygnałem, iż atakowany dotąd zewsząd Rzym przechodzi do kontrataku, był proces rzekomego hrabiego Cagliostro (właśc. Giuseppe Balsamo, 1743–95), twórcy tzw. egipskiego rytu wolnomularskiego. 7 kwietnia 1791 r. zakończył się on przed świętą inkwizycją. Ta uznawszy Cagliostra za winnego wielu przestępstw, w ich liczbie herezji, bluźnierstwa i rozpusty, szerzenia idei wolnomularskich, wydała wyrok śmierci (zamieniony przez papieża Piusa VI na dożywocie). Procesowi – który, przyznać trzeba, odbył się w sposób uczciwy, z zachowaniem wszelkich procedur prawa procesowego – nadano wielki rozgłos. Z zeznań Cagliostra wynikać miało niezbicie, że to masoneria zafundowała i Francji, i Europie toczące się wojny oraz przewroty polityczne. Oskarżony nie przeczył, że jeden z najważniejszych rytów wolnomularskich, powołana w 1751 r. Ścisła Obserwancja Templariuszy, za swój główny cel uznała restytucję Zakonu Templariuszy – i zemstę na królach Francji za okrutne zniszczenie zakonu przez Filipa Pięknego. „Historii jakobinizmu” Barruela. Proces Cagliostra przyniósł pierwszą tak obszerną kodyfikację obaw i lęków, jakie towarzyszyły Stolicy Apostolskiej w związku z rewolucją francuską. Nowe treści ideowe i polityczne papiestwo artykułuje jednak – ustami prokuratorów świętej inkwizycji – w tradycyjny sposób, odwołując się do pojęć takich, jak bluźnierstwo, herezja, czary i zabobon. Znacznie dobitniej, gdyż językiem nowoczesnej propagandy, obawy te wyraziła głośna i tłumaczona na wiele języków, w tym dwukrotnie na polski, rozprawa eksjezuity ks. Augustina Barruela (1741–1820), „Mémoires pour servir à l’Histoire du Jacobinisme” (Pamiętniki na temat historii jakobinizmu), wydana w 4 tomach w Londynie, w latach 1797–99. Dzieło relacjonuje historię antychrześcijańskiej konspiracji, która miała się zacząć wraz z Wolterem. Zgodnie z tą teorią pisarz „poświęcił całe swoje życie unicestwieniu chrześcijaństwa”. Znajdziemy w „Historii jakobinizmu” zgodny z klasyczną spiskową teorią dziejów plan światowego przewrotu, opracowany ponoć w masońskich warsztatach, a który miał się rozpocząć od zniszczenia Bastylii i kolejno ogarniać sąsiadujące kraje. Książka Barruela stała się na trzy pokolenia Biblią nie tylko nieprzyjaciół masonerii, lecz także wszystkich konserwatystów zaniepokojonych ideami modernizacji społecznej i politycznej. Nigdy jednak zawarte w niej tezy nie stały się podstawą oficjalnej nauki i wypowiedzi Kościoła, być może dlatego, że prezentowały laicką w gruncie rzeczy filozofię dziejów, zgodnie z którą to ludzie są twórcami historii; oni też – jak owi francuscy konspiratorzy i jakobini – winni są nieszczęść, które spadły na Francję i całą Europę. Wymowę pracy Barruela starał się złagodzić jego polski propagator, ks. Surowiecki (1750–1824), franciszkanin konwentualny, autor dwóch przekładów: „Tajemnice masonerii sprofanowane” (1805 r.) oraz szerszej wersji „Historia jakobinizmu wyjęta z dzieła księdza Barruel” (1812 r.). Co wielce znamienne, praca Barruela z wielką nadzieją, ba, wręcz entuzjazmem została powitana właśnie przez ideowych przeciwników autora… Czytała ją z wypiekami na twarzy romantyczna młodzież przeciwna politycznemu porządkowi ustalonemu na kongresie wiedeńskim 1815 r. Tak jak wileńscy studenci, filareci i filomaci, dostrzegła ona w masonerii – dzięki zmitologizowanej wizji kreślonej przez francuskiego księdza – ową zbawienną dla ciemiężonych siłę obalającą tyrańskie trony. Czytelny negatyw procesów modernizacyjnych. Upływ czasu nie osłabił sformułowanego pod koniec XVIII w. potępienia i wizji masonerii jako siły burzycielskiej. Przeciwnie, historyczne procesy i wydarzenia w okresie po rewolucji i dominacji napoleońskiej w Europie, ruchy zjednoczeniowe, narodowe i niepodległościowe w Polsce, we Włoszech i Niemczech, samo zjednoczenie Włoch i Niemiec czy wreszcie rozdział państwa od Kościoła w III Republice Francuskiej – których to przyczyny sprawczej dopatrywano się w masonerii – jeszcze zaostrzyły ton kościelnej krytyki. Była to wszak krytyka – jak wynika z XIX-wiecznych dokumentów papieskich – o charakterze na równi teologicznym, co i politycznym; płynęła z pobudek zachowawczych i antyliberalnych. W okresie, o którym tu mowa, począwszy od pontyfikatu Piusa VII (1800–23), a skończywszy na pontyfikacie Leona XIII (1878–1903), papiestwo opublikowało aż 18 encyklik bezpośrednio lub pośrednio wymierzonych w masonerię. Listę tych dokumentów otwiera encyklika „Ecclesiam a Jesu Christo” Piusa VII z 1821 r., zamyka zaś „Annum ingressi” Leona XIII z 1902 r. Szczególna aktywność na polu zwalczania wolnomularstwa cechowała panowanie Piusa IX (1846–78) oraz wspomnianego już Leona XIII. Jeśli ich poprzednicy – Leon XII, Pius VIII i Grzegorz XVI – ogłosili po jednym antymasońskim dokumencie, to dwaj ostatni byli autorami pozostałych czternastu. W tym miejscu wskażmy jedynie, że niezależnie od swej krytycznej intencji stanowią one – traktowane łącznie – czytelny negatyw procesów modernizacyjnych ostatnich dwu stuleci: przemian światopoglądowych, obyczajowych, politycznych oraz wszelkich innych dokonujących się w łonie społeczności katolickiej, szczególnie zaś włoskiej. Papież Pius IX, wróg Garibaldiego i jego ruchu zjednoczeniowego, chroniony w Rzymie przez garnizon francuski, przygotowywał encyklikę „Quanta cura” i dołączony doń „Syllabus” (1864 r.). W głośnych i do dzisiaj często przytaczanych dokumentach występował przeciwko różnym aspektom modernizacji – w tym wolnomularstwu. Wkrótce Rzym został zajęty przez włoskich rewolucjonistów, a papież ogłosił się więźniem Watykanu. Likwidacja Państwa Kościelnego – cena, jaką Italia miała zapłacić za swe ostateczne zjednoczenie w 1870 r. – wytworzyła przepaść pomiędzy państwem włoskim i papiestwem, dodatkowo zaś stała się przyczyną oskarżenia masonerii, która miała stać za ruchem zjednoczeniowym, inspirować go i finansować. Katalog oskarże