Powrót Cesarstwa Rzymskiego

Cesarze i papieże. Średniowieczne Cesarstwo Rzymskie pojawiło się 2 lutego 962 r., gdy papież Jan XII nałożył koronę cesarską na głowę Ottona I w bazylice św. Piotra w Rzymie; zakończyło zaś swój żywot 6 sierpnia 1806 r., gdy Franciszek II pod naciskiem Napoleona złożył koronę i zrezygnował z przysługującego mu tytułu. Od XIII w. często określano tę instytucję mianem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a od schyłku XV w. – Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Choć nie zawsze ten organizm polityczny spełniał kryteria państwa, tak jak dzisiaj rozumiemy ów termin, to jego wpływ na dzieje Europy był ogromny, w okresie średniowiecza porównywalny jedynie ze znaczeniem papiestwa. Fascynujące są zwłaszcza narodziny średniowiecznego cesarstwa i jego kształtowanie się – aż do zderzenia się uniwersalistycznych aspiracji jego władców z ambicjami papieży. Ta zawzięta, trwająca przez stulecia – z różnym natężeniem – czasami walka zbrojna, czasami jedynie rywalizacja pomiędzy imperiami, świeckim i kościelnym, przyniosła społeczeństwom w Europie przestrzeń wolności od władzy totalnej. Tę lukę zapełniły różne formy organizowania się ludzi (państwa quasi-narodowe, komuny miejskie, grupy prawa samorządowego), których mozaika dała cywilizacji europejskiej brak sztywnej hierarchii i różnorodność – składniki niezbędne do rozwoju, wyróżniające ją od innych cywilizacji globu. Czynnik węgierski. Jak wiele ze zjawisk historycznych, narodziny średniowiecznego cesarstwa i w ogóle Niemiec (czy też Rzeszy, jak często państwo to jest nazywane) są związane z pewną grą przypadkowych okoliczności i decyzji ludzkich. Jednym z nich było to, że Węgrzy – koczujący u schyłku IX w. na stepie pomiędzy Dniestrem i Donem – postanowili przenieść się za Karpaty, na step naddunajski. Nie wiadomo, jak te przenosiny skończyłyby się – teren był przecież kontrolowany przez dość silne państwo Wielkomorawskie – ale z koczownikami porozumieli się Frankowie i sojusznikom udało się je zniszczyć. Już wkrótce doszło do konfrontacji sprzymierzeńców. W 907 r. w okolicach dzisiejszej Bratysławy wojska frankijskie zostały przez Węgrów rozgromione, a klęska ta otworzyła koczownikom drogę do najazdów na całą Europę zachodnią. Najbardziej na ataki narażone były Niemcy. Kraj ten w owym czasie wchodził w skład wschodniej części państwa Franków, która wyodrębniła się z imperium w 843 r. po traktacie z Verdun. Władza Karolingów była jednak słaba. W zasadzie pewniej czuli się oni jedynie w rodzimej Frankonii, skąd z trudem próbowali panować nad terenami Bawarii, Szwabii, Saksonii i zdominowanej przez Sasów Turyngii. Podobnie iluzoryczna była ich władza nad terenami dzisiejszej Holandii i Fryzji oraz obszarami nad Renem (zwanymi wówczas Lotaryngią). Bez żadnej przesady można powiedzieć, że gdyby nie Węgrzy, nigdy nie powstałyby jednolite Niemcy. Istniały zasadnicze różnice pomiędzy ludami je zamieszkującymi. Każdy z nich miał własny język, tradycję i dynastię – wszystko, co stanowi podstawę do powstania narodu i państwa. To groza najazdów koczowników sprawiła, że po wymarciu w 911 r. dynastii Karolingów przedłużono istnienie jej państwa, wybierając wspólnego władcę – Konrada, księcia Frankonii. Panował kilka lat i nie zdołał ani opanować wewnętrznego chaosu, ani odeprzeć zagrożeń zewnętrznych – atakom węgierskim z południa towarzyszyły łupieżcze najazdy Normanów z północy i Słowian ze wschodu. Żelazna konsekwencja Henryka z Saksonii. W obliczu tych zagrożeń, w 919 r. umierający król wskazał ponoć na następcę swojego najsilniejszego przeciwnika, księcia Saksonii Henryka. Wybór ten potwierdziła elekcja dokonana przez arystokrację frankońską i saską, do której to decyzji przyłączyli się później Szwabowie. Opór Bawarów został złamany militarnie w 921 r., a nad Lotaryngią Henryk wkrótce rozciągnął władzę drogą nacisku politycznego. Działania Henryka I wobec zagrożenia węgierskiego mogłyby być szkołą kalkulacji i żelaznej konsekwencji dla wszystkich polityków, dawnych i obecnych. Dynasta saski bowiem wiedział, że na początku swojego panowania nie ma żadnych szans w starciu z koczownikami. Zdecydował się zatem płacić im trybut. Tymczasem zaś przygotowywał się do nieuchronnego starcia. Brakowało mu konnicy – formacji drogiej w utrzymaniu, na jednego bowiem jeźdźca pracować musiało przynajmniej kilkunastu rolników. Trudno było na obszarze ówczesnej Rzeszy znaleźć przestrzeń dla powstania systemu społecznego, który mógłby stworzyć nowe formacje jazdy. Ujarzmienie Słowian. Henryk uderzył więc na najsłabszego ze swoich zewnętrznych przeciwników – Słowian. Nie byli oni chronieni naturalną granicą, wręcz przeciwnie – Łaba stanowiła dogodną drogę do rozszerzania się ekspansji saskiej na południowy wschód. Wykorzystując brak jedności wśród Słowian, Henryk I wyrąbał mieczem i wytrzebił ogniem przestrzeń pod nową Górną Saksonię. Kto nie chciał przyjąć jego władzy, ginął albo uciekał. Jednak nie doszło tam do eksterminacji. Ludzie byli potrzebni. W budowanych na podbitych obszarach grodach (burgwardach) król osadzał swoich służebnych wojowników (ministeriałów) i zmuszał do ich utrzymywania okolicznych Słowian. Nie gardził też przyjmowaniem do swojej służby słowiańskich zbrojnych. Niektórzy utrzymują, że z takich właśnie uzależnionych przez króla słowiańskich wojowników pochodzi m.in. później słynny i potężny ród Wettynów. Gdy zatem w 933 r. Węgrzy – nie doceniając przeciwnika – próbowali z niewielkim wojskiem zaatakować Saksonię, spotkała ich niemiła niespodzianka. Słowianie nie udzielili im wsparcia, a w dodatku Henryk I posiadał już liczną konnicę. W Turyngii nad rzeką Unstrutą najeźdźcy po raz pierwszy w tak dużej bitwie zostali rozbici. Klęska zatrzymała ich ataki na Niemcy na lata. Koronacja Ottona w Akwizgranie. Henrykowi I udało się też pokonać Duńczyków i przyłączyć do Niemiec okolice Szlezwiku, miał też pewne sukcesy w walkach ze Słowianami na północy. Król zdołał również ustabilizować sytuację wewnątrz kraju. Wszystkie te sukcesy sprawiły, że jeszcze za jego życia, w 936 r., arystokracja rodzącej się Rzeszy wybrała na następcę jego syna Ottona. Ten, jako pierwszy niekaroliński dynasta (Henryk I nie chciał tego robić), został koronowany i namaszczony na króla w Akwizgranie, dawnej stolicy Karola Wielkiego. Po śmierci Henryka I w 939 r. syn kontynuował konsekwentnie wszystkie zasadnicze kierunki polityki ojca. Wewnątrz kraju rozwijał domenę monarszą od południa dawnej Saksonii, poprzez góry Harz, aż do łużyckiej Miśni, nowej Saksonii. Udało mu się uzależnić po długich walkach Słowian na północ od niej, Obodrzyców i Wieletów, a na południu Czechów, którzy – po zabiciu w 935 r. sprzyjającego Niemcom Wacława – aż do 950 r. pod wodzą księcia Bolesława toczyli z Ottonem wojnę. Władztwo z pośrednictwem Kościoła. Otton też stale wykorzystywał okazje do przejmowania – dotychczas w zasadzie skonfederowanych jedynie ze sobą – władztw plemiennych. Niepowodzenia utrzymania władzy nad rozległym krajem za pośrednictwem rodziny (brata i synów) sprawiły, że zdecydował się on konsolidować swoje władztwo za pośrednictwem Kościoła. Nadawał ziemie biskupstwom i opactwom, ale narzucał im znaczne obowiązki. Występował mianowicie w stosunku do tych instytucji jako ich pan feudalny: żądał posług materialnych, np. utrzymywania siebie i licznego orszaku w czasie ustawicznego wędrowania po kraju (niezbędnego do utrzymania władzy), w razie zaś wojny dostarczania mu wojowników, przede wszystkim jeźdźców. By utrzymywać kontrolę nad dostojnikami kościelnymi, starał się ich wybierać spośród przebywających na dworze kleryków, tworzących tzw. kapelę monarszą i pełniących nie tylko posługi duchowe, ale i świeckie: kancelaryjne, dyplomatyczne i inne. Ożenek w drodze po cesarską koronę. W 955 r. cierpliwie budowaną przez Ottona I monarchię czekała ważna próba: po latach pokoju uderzyli na nią Węgrzy. Do konfrontacji doszło nad rzeką Lech niedaleko Augsburga. Węgrzy zostali zupełnie rozbici. Według przekazu kronikarza Widukinda, żyjącego jednak pokolenie później, to już na Lechowym Polu zwycięskie wojsko miało okrzyknąć Ottona cesarzem. W istocie jednak, nawet jeśli ów fakt miał miejsce, to był on dopiero pewnym etapem drogi władcy saskiego do uzyskania korony cesarskiej. Sam zaś jej początek wiąże się z pewną kobietą i z czasami jeszcze sprzed zwycięstwa nad Węgrami. Otóż w 950 r. zmarł ostatni król włoski z dynastii karolińskiej, Lotar II. Pozostała po nim wdowa Adelajda, zwana z racji swojego pochodzenia burgundzką. Pani owa była atrakcyjna nie tylko ze względu na urodę i wiek (19 lat), ale przede wszystkim posag, błyskawicznie więc znalazł się pretendent do jej ręki. Był nim Adalbert, syn możnowładcy włoskiego Berengara. Dama jednak odmawiała. Nie załamało jej woli i to, że najpierw została przez niechcianego teścia uwięziona, a później, gdy uciekła do Canossy, wojska Berengara obległy miasto. W końcu na pomoc nieszczęsnej przyszedł wybawiciel w osobie Ottona i to on wkrótce (951 r.) został jej mężem. W dziejach Europy fakt ów ma niebagatelne znaczenie, ponieważ wraz z nową małżonką monarcha saski otrzymał prawa do tronu włoskiego, co tworzyło zupełnie nową jakość polityczną. Problemy polityczne przeszkodziły Ottonowi natychmiast skorzystać z okazji wzięcia w posiadanie przysługującego mu tytułu i królestwa. Wzorem swojego ojca był jednak konsekwentny i cierpliwy, umiał czekać, nie marnując bynajmniej czasu. Do Włoch powrócił przy pierwszej możliwej okazji i dobrze przygotowany bez trudu złamał pod koniec 961 r. opór możnych włoskich. Koronował się najpierw na króla Italii w Pawii, a potem w 962 r. w Rzymie na cesarza. Apostolska wizja cesarstwa. Obecność w Rzymie sił nowego cesarstwa, chociaż okresowa, wpływała stabilizująco na powagę godności papieskiej, której znaczenie mocno podupadło. Z dworu monarchy Rzeszy szły też poważne impulsy do odnowy moralnej i religijnej kurii. Wynikały one z nowych założeń monarchii – Otton I jako cesarz chrześcijański chciał naśladować Konstantyna Wielkiego. (Mało kto wiedział, że władca ten ochrzcił się na łożu śmierci, natomiast wszędzie podkreślano jego rzekomą religijność, przewodzenie synodom, dbałość o Kościół i rozpowszechnianie chrystianizmu). Apostolska wizja cesarstwa sprawiła, że Otton wykreował w ówczesnej stolicy Saksonii – Magdeburgu, arcybiskupstwo. Tamtejszej archikatedrze wstawiono wydarte antycznym budowlom kolumny, w których kapitele włożono relikwie świętych zabrane z włoskich kościołów, co miało miejscu i budowli dodać odpowiedniego splendoru i wartości ideowej. Dla władzy kreacja metropolii magdeburskiej miała też znaczenie praktyczne – wszystkie zależne od niego biskupstwa, tzw. sufraganie, były utrzymywane w przytłaczającej mierze przez Słowian i wszystkie (z wyjątkiem Merseburga) zostały ulokowane na Połabiu: w Hobolinie (Havelberg), Brennej (Brandenburg), Miśni i Żytycach (Zittau). Podobnie jak w rdzennych Niemczech, biskupi i zależni od nich wojownicy mieli stanowić podporę władzy monarszej. Powstanie Słowian. Dla Słowian nowa organizacja oznaczała zwiększenie danin i świadczeń, co powodowało ich rosnące niezadowolenie. Znalazło ono swoje ujście dopiero dziesięć lat później, już po śmierci potężnego Ottona I (973 r.), w wielkim powstaniu, które zniszczyło struktury Kościoła na ziemiach Obodrzyców (Meklemburgia, wschodni Szlezwik-Holsztyn) i Wieletów (Brandenburgia, Pomorze Przednie). Powstańcy dotkliwie spustoszyli wschodnią Saksonię (ich łupem padł m.in. Hamburg) i zajęli niemal cały Szlezwik-Holsztyn. Sukces zagwarantował północnym Słowianom niezależność, utraconą dopiero na początku XII w. w wyniku bardziej wojny domowej aniżeli ataków zbrojnych niemieckich feudałów, jak to się zwykło uważać. Europejski pas bogactwa. Początkowo jednak nic nie zapowiadało klęsk, jakie czekały Ottona II. Kontynuował on politykę ojca i dziadka. Coraz bardziej angażowały go jednakże sprawy włoskie, co stało się zresztą regułą w polityce kolejnych cesarzy. Tu należy spytać, co tak bardzo pociągało władców niemieckich w Italii, że zaniedbywali oni dla niej sprawy swojej ojczyzny? Z pewnością ważna była chęć pozyskania splendoru następców rzymskich cezarów i Karola Wielkiego. To w znacznym stopniu dla niej kolejni Ludolfingowie (Ottonowie), potem Salierzy, Staufowie i Welfowie z mozołem przekraczali Alpy i toczyli krwawe boje w północnych Włoszech. To jednak nie wszystko. Już od połowy X w. pas ziem od mniej więcej ujścia Renu i w górę tej rzeki aż do północnych Włoch był miejscem występowania specyficznej cywilizacji, której najbardziej rzucającą się w oczy cechą było bogactwo. Rodziło się ono z chrześcijańskiego przekonania, że zwykli ludzie z gminu mogą i powinni bronić swego przed zachłannością elit, również kościelnych. Organizacje samorządowe (komuny) i zawodowe (gildie, cechy, hanzy), wspierając się zbrojnie i prawnie przeciw możnym, były w stanie stworzyć system, który chronił jednostkę przed wyzyskiem i pozwalał bogacić się (poprzez pracę, a nie miejsce w hierarchii) ludziom kreatywnym i przedsiębiorczym. W efekcie tam, gdzie prawo municypalne (zwane później u nas niemieckim) przeważyło, z czasem pojawiało się wielkie, jak na owe czasy ubogiej Europy, bogactwo. To chęć udziału w podatkach płaconych przez komuny, cłach nakładanych na coraz bardziej ożywiony handel motywo