Geneza powstania państwa Polskiego

Państwo. Określenie momentu powstania państwa zależy w dużej mierze od przyjętej definicji. Znaczenie tego terminu jest dyskutowane od niemal dwu i pół tysiąca lat. Parafrazując opinię Martiny Löw wypowiedzianą w stosunku do miast, można byłoby stwierdzić, że państwa są różne; wprawdzie rozwiązywałoby to problem istnienia w literaturze setek definicji, nie przybliży nas jednak do celu, jakim jest archeologiczne uchwycenie początków państwa. Z ogromnej palety propozycji wybierzmy przebrzmiałą, zdaniem części badaczy, wizję państwa przedstawioną przez socjologa Franza Oppenheimera, by przetestować ją na odkrytych dotychczas realiach archeologicznych. W ujęciu Oppenheimera istotą państwa jest władza mniejszości nad większością ludności zamieszkującej wyraźnie określone terytorium. Zarówno ów wymiar przestrzenny państwa, jak i ludność zamieszkująca jego terytorium mogą być przedmiotem badań archeologii. Rolę tych dwóch elementów podkreślają także inne definicje, dodając jeszcze strukturę administracyjną (system zarządzania) oraz ideologiczną legitymizację władzy (Michał Tymowski, Przemysław Urbańczyk). Dla tych, którzy uważali państwo za efekt stopniowej ewolucji więzi społecznych, moment jego powstania musiał być na ogół poprzedzony fazą ustroju wodzowskiego. Pojęcie wodzostwa wprowadzone w II połowie XX w. szerzej do obiegu naukowego niekoniecznie musi objaśniać realia pradziejowe czy wczesnohistoryczne, m.in. ze względu na swoją etnologiczną proweniencję. Zdaniem części autorów różnica między państwem a ustrojem wodzowskim była jedynie ilościowa. Państwo to organizacja znacznie większa w sensie liczby ludności i wielkości zarządzanego terytorium i to właśnie ta wielkość dyktowała powstanie administracji – aparatu, który w dzisiejszych kategoriach pojęciowych można nazwać urzędniczym. Geneza państwa. Wśród teorii wyjaśniających genezę państwa można wyróżnić dwie zasadnicze grupy: konsensu i przemocy (konfliktu). Pierwsza zakłada powstanie państwa na podstawie umowy społecznej, najczęściej drogą powolnej ewolucji. W przypadku państwa Piastów jej zwolennikiem był Henryk Łowmiański. Podobnego zdania byli także archeolodzy, np. ostatnio Michał Kara. Teoria przemocy zaś tłumaczy powstanie państwa jako efekt podboju (konfliktu). Forsowana w stosunku do państwa Piastów do lat 30. XX w., po II wojnie światowej straciła na znaczeniu. O ile jednak odrzucano pogląd o podboju miejscowych plemion przez obce drużyny, to jednak dopuszczano „rewolucyjność” przejęcia władzy przez plemiennych przywódców, tyle tylko, że przewrót ten miał być dokonany z inicjatywy i za zgodą miejscowych społeczności. Jako czynniki sprzyjające powstawaniu państw wymienia się m.in. presję demograficzną i wojnę (agresję zewnętrzną). Prócz odpowiedniego potencjału demograficznego niezbędnymi warunkami funkcjonowania państwa są także kontynuacja w czasie i przestrzeni. Kontynuacja tworzy tradycję, a ta wzmacnia legitymację rządzących. Niezbędnym warunkiem trwania państwa był, jak już wspomniano wyżej, rozwój instytucji aparatu państwowego i systemu jego utrzymania. Koncentracja. Organizacja państwa Piastów była oparta na sieci grodów. Powstawały one na obszarze późniejszej piastowskiej domeny także przed X w., prawdopodobnie jako inwestycje wspólnot lokalnych, wodzostw (?), niemniej jednak trudno je interpretować jako związane z organizacją państwową ze względu na brak kontynuacji – trwania. Natomiast główne ośrodki państwa piastowskiego pozostawały w przeważającej liczbie znaczącymi miejscami pełniącymi funkcje centralne aż po dzień dzisiejszy. Faktami archeologicznymi świadczącymi o tworzeniu się państwa zdaniem wielu archeologów są: budowa regularnej sieci grodów określonego typu oraz niszczenie dawnych struktur osadniczych, pojawianie się zjawiska masowego deponowania skarbów monet i złomu srebrnego oraz występowanie pochówków szkieletowych, szczególnie zaś pochówków z bronią. Budowa centrum przyszłego państwa wymagała zastosowania przemocy. Czy potwierdzeniem tego faktu są groby wojowników konnych grzebanych z uzbrojeniem, datowane na II połowę X i I połowę XI w., a odkrywane na terenie państwa gnieźnieńskiego? Rolę drużyny, jako istotnego czynnika umożliwiającego organizację państwa, podkreślało wielu badaczy, w tym m.in. Lech Leciejewicz. Czytelnym archeologicznie skutkiem powstania państwa jest koncentracja osadnictwa. Osady, w tzw. okresie plemiennym rozproszone w różnych niszach ekologicznych, od X w. zaczęły się skupiać przy ośrodkach grodowych piastowskiego państwa. Miało to dwojakie przyczyny. Z jednej strony było efektem naturalnego ciążenia ludności z peryferii w pobliże centrum życia politycznego i gospodarczego – grodu; z drugiej – skutkiem planowej polityki kolonizacyjnej władców. Militarny charakter młodego państwa powodował, że w pobliżu grodów powstawały osady jenieckie służące zaopatrzeniu ich załóg i eksploatacji ważnych strategicznie rud żelaza. Przykłady lokowania wraz z grodem osad w pobliżu szczególnie obfitych złóż rudy darniowej są stosunkowo liczne. Osadzanie jeńców i przesiedlenia ludności to jeden z aspektów roli przemocy w kształtowaniu się wczesnych organizmów państwowych. „Segmenty osadnicze okręgu tworzone były z ludności obcej, sprowadzonej zapewne pod określonymi rygorami, głównie z inkorporowanych terenów ościennych”, jak też z ludności miejscowej, w tym drugim przypadku być może na zasadzie umowy społecznej (Michał Kara). Wobec autorytarnego charakteru ówczesnej władzy ugoda wydaje się raczej wątpliwa. Ziemia gnieźnieńska. Nie odnotowujemy w ziemi gnieźnieńskiej przed powstaniem państwa śladów zarówno większych struktur plemiennych, łączących się z czasem w większe organizacje społeczno-gospodarcze, jak i grodów lub szczególnych koncentracji broni czy wyrobów luksusowych, które pozwalałyby się domyślać istnienia ustroju wodzowskiego. Brakuje zatem dowodów na formowanie się państwa gnieźnieńskiego, tak jak i innych państw wczesnośredniowiecznych, drogą ewolucyjną. Nawet w świetle ustaleń Michała Kary „badania przeprowadzone nad periodyzacją struktur osadniczo-grodowych Wielkopolski, w których wykorzystane zostały wyniki odrębnie przeprowadzonych analiz archeologicznych, dendrochronologicznych i radiowęglowych, nie potwierdziły tezy o długotrwałym okresie formowania się najstarszej monarchii Piastów, sięgającym początkami głębokiej doby plemiennej. Wykluczyły też skrajnie ewolucyjny charakter procesu państwowotwórczego w dorzeczu Warty”. Wały grodów w ziemi gnieźnieńskiej i pertynencjach wznoszono według ujednoliconego planu. Stawiano je w stosunkowo krótkim czasie (do 2–3 lat – np. Bnin w Wielkopolsce lub Ryczyn na Śląsku). Te wszystkie działania, połączone następnie z planowym osadzaniem ludności rolniczej, także przesiedlanej z innych regionów, w ramach okręgów wokół grodów wznoszonych w centrum państwa, doprowadziły do przebudowania struktury osadniczej Wielkopolski. Daty ścięcia drzew użytych do budowy potężnych wielkopolskich grodów oscylują w przedziale od ok. 920/930 do ok. 940/950. Znajdowane skarby srebrne, jak i groby wojowników potwierdzają, zdaniem Michała Kary, że tutaj znajdował się ośrodek przyszłego państwa Piastów. Najstarsze depozyty srebra zostały ukryte najwcześniej 934/935 r., a najpóźniej po 961 r. Młodsze ukryto głównie w latach 970–985. Zjawisko deponowania tzw. skarbów srebrnych rozprzestrzenia się równolegle do procesu budowy organizacji grodowej piastowskiego państwa. Archeolodzy i historycy zajmujący się problematyką genezy państwa piastowskiego zauważają wyraźne „oparcie budowy centrum państwa na ziemi gnieźnieńskiej”. Czy jednak z całą pewnością potwierdza – jak to ujmuje Zofia Kurnatowska – „związek z nią rodu Piastów (w zgodzie z legendą dynastyczną), którego zatem należałoby poszukiwać wśród plemiennej elity tego regionu”? Skąd ród Piastów? Rodzimy wybór terenu Gniezna miałby być podyktowany istnieniem tutaj miejsca kultowego, które już w II połowie IX w. mogło pełnić funkcję pogańskiego sanktuarium o charakterze ponadlokalnym. Odkryte tu materiały zabytkowe nie przeczą jednak możliwości, że gnieźnieński nasyp kamienny powstał niedługo przed lub w czasie budowy grodu gnieźnieńskiego i był ściśle z tym aktem związany. Wychodząc z założenia, że ród Piastów należy wywodzić z grodów starszych aniżeli te powstałe w X w., których ciągłość trwania nie została przerwana w momencie powstania państwa, próbuje się ich siedzibę rodową umieszczać w Gieczu (podbój wewnętrzny) lub Kaliszu (podbój zewnętrzny). Odejście od legendy dynastycznej lokalizującej początki rodu w Gnieźnie otwiera nowe perspektywy badawcze i zamyka jednocześnie wersję o „sielankowym procesie scalania poszczególnych ziem”, jak według Gerarda Labudy błędnie rekonstruowała powstawanie państwa Piastów dotychczasowa historiografia. Stwierdzał on jednocześnie, że „nie doceniono roli podboju wewnętrznego”. Niewiele lat wcześniej pisał natomiast, że „panujący książę nie miał potrzeby podbijać własnego plemienia”. Można pogodzić oba te stwierdzenia Gerarda Labudy, przyjmując, że państwo Piastów powstało w wyniku podboju zewnętrznego. Książę nie podbijał w tym wypadku własnego plemienia, lecz obce (sąsiednie?), i zapewne nie był to proces sielankowy. Czy warto zatem tak usilnie walczyć z teorią podboju, skoro np. zdaniem Michała Kary „podbój wewnętrzny nie różnił się od podboju zewnętrznego”? Tropem drużynników. Równoległość budowy grodów „piastowskich” i rozszerzania się „skandynawskiego” zjawiska deponowania srebra na cały obszar państwa Piastów mogłyby świadczyć o tym, że w budowie organizacji grodowej (państwa?) znaczną rolę odgrywali drużynnicy skandynawscy. Coraz liczniejsze znaleziska militariów i pochówków związanych z kręgiem kultury skandynawskiej każą zrewidować wcześniejsze poglądy całkowicie negujące udział obcych drużyn w formowaniu się państwa Piastów. Przedmiotem dyskusji może być natomiast rozmiar tego udziału. Funkcjonowanie państwa Piastów opierało się na przemocy, co być może z przesadą, wynikającą z niechęci do słowiańskich poddanych Bolesława, opisał niemiecki kronikarz Thietmar. Przemoc rodzi zaś opór. Jego przejawem były wydarzenia lat 30. XI w., kiedy to niewolnicy „powstali na panów, wyzwoleńcy przeciw szlachetnie urodzonym, sami się do rządów wynosząc”, a „ci zaś, co uszli z rąk wrogów lub którzy uciekali przed buntem swoich poddanych, uchodzili za Wisłę na Mazowsze” (Gall). Kierunek ucieczki owych panów, zwanych także przez Galla Poloni, może stanowić wskazówkę co do miejsca pochodzenia przybyszów, którzy wcześniej, przed wiekiem, pobudowali grody w pozbawionej ich wcześniej ziemi gnieźnieńskiej, a następnie przystąpili do podboju (podporządkowywania) sąsiadujących plemion. Kierunek napływu drużyn złożonych z wojowników, których zwyczajem było składanie ofiar w postaci znacznych ilości srebra (monetarnego i niemonetarnego) zakopywanych w ziemi, jest widoczny na mapach rozmieszczenia owych depozytów. Moment zakopania skarbu określa w przybliżeniu najmłodsza ze znalezionych w nim monet. Dziesiątki skarbów układają się zatem w chronologiczne i przestrzenne sekwencje. Do Wielkopolski kruszec srebrny (szczególnie monety arabskie) napływał głównie z dwóch kierunków: ze wschodu, zza Wisły (skarby ukryte w [po] latach 30. i 40. X w.) oraz z północnego zachodu (skarby ukrywane w latach 40., 50. i 60. X w.). Falę wschodnią można wiązać z ziemią gnieźnieńską, fala północno-zachodnia zatrzymała się na okolicach Poznania. Czyżby zatem w Wielkopolsce zetknęły się dwie grupy przybyszy, z których jedna, „gnieźnieńska”, wygrała rywalizację o władzę w regionie? Piastowie z Mazowsza? Czy owi przybysze, którzy zainicjowali budowę grodów w ziemi gnieźnieńskiej, mogli pochodzić ze wschodu, zza Wisły? Czyżby zatem elita państwa wczesnopiastowskiego (niekoniecznie sam panujący ród) wywodziła się z Mazowsza? W takim przypadku potwierdzałoby to w pewnym sensie hipotezę postawioną przez Andrzeja Buko o kalis