Mieszko I i jego państwo

„Historyja naganiona”. Historia badań nad początkami państwa polskiego zatoczyła koło. Pierwszym wielkim osiągnięciem racjonalnej i krytycznej refleksji było rozróżnienie między niewiarygodnymi opowieściami o genezie ludu i monarchii a tym, co można uznać za historyczne. Już Jan Kochanowski w krótkim, ale prekursorskim eseju „O Lechu i Czechu historyja naganiona” podawał w wątpliwość istnienie praojca narodu Lechitów-Polaków. Spostrzegł bowiem, że w źródłach z epoki brakuje wzmianek o Lechu. Także najstarsza polska kronika – którą w przekonaniu Kochanowskiego było dzieło Wincentego Kadłubka – nie wspomina o tej postaci. Poeta z Czarnolasu weryfikował więc polską tradycję historiograficzną za pomocą obcych źródeł i wyraził przekonanie, że im tekst bliższy czasowo opisywanemu wydarzeniu, tym wydaje się wiarygodniejszy. Te dwa pomysły legły u podstaw nowoczesnej historiografii. Mit pochodzenia dynastii. W latach 40. XVIII w. Godfryd Lengnich, gdański historyk i nauczyciel Stanisława Poniatowskiego, przyszłego króla, odkrył na nowo i po raz pierwszy wydał drukiem kronikę Galla Anonima, starszą niż dzieło Kadłubka. Jest to anonimowy utwór napisany w drugim dziesięcioleciu XII w., który zawiera pierwszy zapis tradycji o pochodzeniu dynastii Piastów, czyli powszechnie znaną legendę o oraczu Piaście, synu Chościska, oraz księciu Gniezna Popielu. Według opowieści przekazanej przez Galla, w trakcie trwających w tym samym czasie dwóch uczt postrzyżynowych: wystawnej na cześć synów książęcych i skromnej dla chłopskiego jedynaka, doszło do nadzwyczajnych wydarzeń. W ich konsekwencji Bóg ustanowił Siemowita, syna Piasta i jego żony Rzepki, księciem w Gnieźnie, a Popiela wraz z potomstwem usunął z kraju. Wygnaniec zginął zjedzony przez myszy. Po Siemowicie panował jego syn Lestek, po Lestku jego syn Siemomysł. Ten ostatni spłodził Mieszka I. Jeśli do Gallowej legendy odnieść kryteria badań historycznych zaproponowane przez Jana Kochanowskiego, to jej status niewiele różni się od opowieści o praojcu Lechu. Żadne źródło obce z X w. nie wymienia któregokolwiek z pięciu męskich przodków Mieszka I, o Rzepce nie wspominając. Ponadto Anonim pisał aż 150 lat po tym, jak na kartach historii pojawił się Mieszko. Z powyższych powodów tradycja o początkach dynastii została uznana za ahistoryczną. W poszukiwaniu antenatów Mieszka. W pewnym momencie tendencja się jednak odwróciła. Zadziałało pragnienie poszerzenia wiedzy i przekonanie, że im historia państwowości dawniejsza, tym lepiej. Wskazywano zdroworozsądkowe argumenty. Przecież Mieszko I musiał mieć jakichś przodków, a zapamiętanie kilku swojsko brzmiących imion z pewnością nie przekraczało możliwości intelektualnych większości piastowskich poddanych, nie mówiąc już o samych dynastach. W każdej legendzie tkwi podobno ziarno prawdy. W myśl tej sentencji zaczęto selekcjonować szczegóły zawarte w Gallowej legendzie o pochodzeniu Piastów. Odrzucono cudowne okoliczności postrzyżyn, wolę Bożą, Popiela i krwiożercze myszy. Natomiast książęcych antenatów Mieszka uznano za postaci historyczne. Do takiego stanu rzeczy najmocniej przyczynił się jeden z najwybitniejszych mediewistów polskich XX w. Henryk Łowmiański. Przekaz Galla Anonima o pierwszych piastowskich książętach jest bardzo schematyczny. Powinno to budzić podejrzenia, ale Łowmiański gotów był szacować czas panowania poszczególnych przodków Mieszka i hipotetycznie określać rozwój terytorium państwa za panowania każdego z nich. Z jego koncepcją współgrały ówczesne wyniki badań archeologicznych, wskazujące na dawną, sięgającą VII i VIII w., genezę najważniejszych grodów Wielkopolski. Pierwszy historyczny władca. Przełom nastąpił w latach 80. i 90. XX w. W 1986 r. Jacek Banaszkiewicz opublikował książkę „Podanie o Piaście i Popielu”. Legenda piastowska została w niej porównana do innych legend dynastycznych oraz potraktowana jako całość, w której Bóg i krwiożercze myszy mają podobny status w fabule co książęta poprzedzający Mieszka I. Na marginesie rozważań ideowego i kulturowego sensu podania pojawiły się sceptyczne uwagi co do historycznej wartości tekstu Gallowego. Zdaniem Banaszkiewicza ziarna prawdy, którego Henryk Łowmiański chciał się doszukiwać w podaniu o Piaście i Popielu, nie da się znaleźć. Nie ma żadnej racjonalnej metody, aby potwierdzić istnienie przodków Mieszka, wspomnianych przez Galla. W legendzie piastowskiej brakuje przesłanek pozwalających stwierdzić, że Siemowit, Lestek i Siemomysł są dla autora prawdziwsi niż Chościsko, Piast, Rzepka czy Popiel albo myszy. Nie wiadomo też, kiedy powstało podanie o początkach dynastii. Teoretycznie mogło ukształtować się niedługo przed przybyciem Galla Anonima do Polski. Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy Jacek Banaszkiewicz opublikował swoją książkę, archeolodzy badający początki państwa polskiego zaczęli na szeroką skalę stosować metodę dendrochronologiczną do datowania dębowych bali, stanowiących elementy konstrukcyjne grodów wielkopolskich. Sekwencja słojów przekroju pnia pozwala dokładnie określić datę roczną ścięcia drzewa. Okazało się, że apogeum procesu wznoszenia warowni, co niewątpliwie łączy się z początkami państwa, przypadło na początek drugiej połowy X w. Nie ma innego wyjścia, jak powrócić do dawnego przekonania, że Mieszko I jest pierwszym historycznym protoplastą dynastii Piastów. Wzmianki o nim funkcjonują w kilku niezależnych od siebie utworach napisanych w X lub na początku XI w. Mieszko – pogromca Wichmana. Nieznane są okoliczności, w których Mieszko I stał się osobą na tyle potężną, że zwrócili na niego uwagę autorzy żyjący w cesarstwie, a także pochodzący spoza jego granic. Zbiór najdawniejszych informacji zawierają „Dzieje Sasów” Widukinda, mnicha z klasztoru w Korbei. Saski kronikarz był współczesny Mieszkowi i wspomniał o nim w opowieści odnoszącej się do lat 60. X w., spisanej na bieżąco. W tym fragmencie swojej kroniki Widukind przedstawił losy Wichmana, możnowładcy saskiego, który zbuntował się przeciwko cesarzowi Ottonowi I. Buntownik za karę został deportowany do barbarzyńców, jak się wyraził kronikarz, czyli do Słowian Połabskich, mających swoje siedziby między Łabą a Odrą. Wraz z nimi Wichman napadał na „barbarzyńców” mieszkających w większym oddaleniu od granic cesarstwa. Przy tej okazji saski awanturnik „króla Mieszka, którego władzy podlegali Słowianie, zwani Licicaviki, dwukrotnie pokonał, zabił jego brata, wielki łup od niego wycisnął”. W powyższym zdaniu pojawiła się zagadka, której historycy nie potrafią rozwiązać. Nie wiadomo, skąd Widukind wziął nazwę Licicaviki i co ona oznacza. Ponieważ autorzy piszący po łacinie zawsze mieli problem z zapisywaniem nazw słowiańskich, być może określenie ludzi Mieszka uległo daleko idącemu zniekształceniu. Pozostałe informacje są jednak czytelne i wymowne. Kronikarz przydał Mieszkowi zaszczytny tytuł królewski (rex – po łacinie). Jest to zgodne z powszechną u średniowiecznych historyków praktyką nazywania królami słabo znanych władców „barbarzyńskich”, do których władca Licicaviki został zaliczony, ponieważ mieszkał daleko i był poganinem. Coś jednak o władcy z odległego kraju było wiadomo. W przekonaniu Widukinda, a zapewne także kręgu jego informatorów, czyli saskich elit i dworu cesarskiego, zarówno Mieszko, jak i jego ludzie byli Słowianami. Przyjaciel cesarza. Konflikt Wichmana z władcą Licicaviki popychał tego drugiego do sojuszu z cesarzem. Tym bardziej że w świetle opowieści Widukinda saski renegat zawziął się na Mieszka. Kilka lat po dwóch pierwszych zwycięstwach namówił mieszkańców Wolina na kolejną wyprawę. Tym razem Mieszko był znacznie lepiej przygotowany. Widukind nazwał go przyjacielem cesarza (amicus imperatoris). A zatem, w międzyczasie, przyjął on zwierzchnictwo cesarskie. Otton I, znajdujący się wówczas u szczytu potęgi, najwyraźniej okazał łaskę pokonanemu i upokorzonemu przez Wichmana pogańskiemu władcy. Jeszcze bliższe stosunki Mieszko nawiązał z księciem czeskim Bolesławem I Srogim, od kilkunastu lat jednym z najważniejszych popleczników cesarza Ottona I na wschodzie. Widukind, opowiadając o trzecim ataku Wichmana, nazwał Mieszka zięciem Bolesława Srogiego i poinformował, że otrzymał on od teścia znaczącą pomoc wojskową. Wolinianie zostali rozbici, a śmiertelnie ranny Wichman poprosił zwycięskiego przeciwnika, aby oddał jego miecz swojemu „przyjacielowi cesarzowi”. Ślub z Dobrawą. Widukind informował o losach Mieszka jedynie mimochodem, ponieważ koncentrował uwagę na przygodach Wichmana. Dużo więcej można się dowiedzieć z dzieła innego saskiego historyka Thietmara, biskupa Merseburga, który swoją kronikę napisał w latach 1012–18. Utwór powstał więc ponad 20 lat po śmierci Mieszka I i wyszedł spod pióra świetnie poinformowanego przedstawiciela elity cesarstwa, urodzonego w 975 r. W polskiej historiografii ciąży na Thietmarze nie do końca zasłużone odium polakożercy. Owszem, kronikarz uważał Polaków (bo tej właśnie nazwy używał na określenie poddanych Mieszka) za barbarzyńców, ale podobną opinię miał także o innych ludach, które niedawno przyjęły chrześcijaństwo: Czechach, Węgrach, Rusach czy Duńczykach. Poza tym biskup Merseburga przede wszystkim bardzo nie lubił Bolesława Chrobrego, który w czasach jego posługi biskupiej był groźnym wrogiem cesarstwa na wschodzie. Natomiast o Mieszku I wyrażał się z uznaniem i wręcz przeciwstawiał go synowi. Zresztą jesteśmy winni Thietmarowi ogromną wdzięczność, nawet jeśli był polakożercą, ponieważ bez niego niemal nic byśmy nie wiedzieli o pierwszych Piastach. Biskup Merseburga znacznie obszerniej niż Widukind przedstawił brzemienne w skutki okoliczności rodzinnych związków Mieszka I z czeską dynastią. Córka Bolesława I, którą poślubił polski książę, nazywała się (według Thietmara) Dobrawa (w polskich źródłach występuje pod imieniem Dąbrówka). Saski kronikarz znał nieco język słowiański i wywodził imię księżniczki od przymiotnika dobra. W konsekwencji Thietmar pisał o żonie Mieszka w samych superlatywach. Jej największym osiągnięciem było – zdaniem kronikarza – nakłonienie męża do przyjęcia chrztu. Dobrawa miała – dla osiągnięcia celu – początkowo postępować źle. W trakcie Wielkiego Postu uległa mężowi, zarzuciła praktyki pokutne i jadła mięso. Uczyniła tak, aby go sobie zobowiązać. Chrzest. Postępowanie Dobrawy przyniosło oczekiwany przez nią skutek. Za namową księżnej Mieszko i jego ludzie przyjęli chrzest, a wkrótce do Polski przybył pierwszy biskup – Jordan . To wszystko, co wiadomo o przyczynach konwersji polskiego władcy. Historycy nowocześni dość zgodnie odrzucali romantyczną, na pierwszy rzut oka, wizję przejścia na chrześcijaństwo z miłości do żony. Thietmar posłużył się jednym z najpopularniejszych schematów wyjaśniających nawrócenie pogańskiego władcy, ożenionego z chrześcijanką. Ten typ opowieści był tak bardzo rozpowszechniony, że liczni kronikarze średniowieczni posługiwali się właśnie nim. Sto lat po Thietmarze, ale niezależnie od jego kroniki, podobną opowiastkę o chrzcie Mieszka napisał Gall Anonim. Oczywiście jest teoretycznie możliwe, że książę kochał swoją żonę i dla niej zmienił wiarę. Mając jednak do dyspozycji wyłącznie sztampową relację Thietmara, nie da się tego racjonalnie potwierdzić. Prawie nic nie wiadomo o osobowości i życiu uczuciowym Mieszka. Tak samo niesprawdzalne są zdroworozsądkowe propozycje nowoczesnych historyków, wyjaśniające przyczyny chrztu Mieszka. Z pełną odpowiedzialnością można jedynie stwierdzić, że w świetle informacji pochodzących z kronik Widukinda i Thietmara polski książę uważał się za poddanego cesarza. Nie ulega zatem wątpliwości, że przyjęcie chrztu było formą naśladownictwa najpotężniejszego monarchy ówczesnej Europy, którego zwierzchnictwo Mieszko uznawał. Chrzest polskiego władcy jest datowany na 966 r. w lakonicznej zapisce rocznikarskiej brzmiącej: „Mieszko ochrzcił się”. Chociaż zachowała się ona (wraz z kilkoma innymi, dotyczącymi czasów Mieszka I) w polskim roczniku skomponowanym dopiero w XII w., przekonująca jest hipoteza, że noty rocznikarskie były spisywane na bieżąco w otoczeniu Mieszka. Podstawowym argumentem wydaje się niezwykle wiarygodna datacja wydarzeń. Żaden XII-wieczny historyk nie mógłby sam ustalić tak prawdopodobnej chronologii. Konflikt z Hodonem. Akces polskiego księcia do chrześcijańskiego cesarstwa zaowocował intensywnymi i różnorodnymi kontaktami Mieszka I z tamtejszymi elitami. Jednym z najciekawszych świadectw jest opowieść Thietmara, odnosząca się do 972 r., o konflikcie z margrabią Hodonem, czyli dostojnikiem zarządzającym wschodnim pograniczem Saksonii. Kronikarz opierał się chyba w jakimś stopniu na relacji własnego ojca, który wziął udział w wyprawie na Polaków. Mimo to Mieszko, zaatakowany zresztą z nieznanego powodu, jest pozytywną postacią w tej opowieści. Thietmar podkreślił, że polski książę był wierny cesarzowi i płacił mu trybut, co jest komplementem ze strony biskupa Merseburga. Wyprawa Hodona zakończyła się katastrofą. Wprawdzie Sasi pokonali zrazu Mieszka, ale następnie zostali