„Historyja naganiona”. Historia badań nad początkami państwa polskiego zatoczyła koło. Pierwszym wielkim osiągnięciem racjonalnej i krytycznej refleksji było rozróżnienie między niewiarygodnymi opowieściami o genezie ludu i monarchii a tym, co można uznać za historyczne. Już Jan Kochanowski w krótkim, ale prekursorskim eseju „O Lechu i Czechu historyja naganiona” podawał w wątpliwość istnienie praojca narodu Lechitów-Polaków. Spostrzegł bowiem, że w źródłach z epoki brakuje wzmianek o Lechu. Także najstarsza polska kronika – którą w przekonaniu Kochanowskiego było dzieło Wincentego Kadłubka – nie wspomina o tej postaci. Poeta z Czarnolasu weryfikował więc polską tradycję historiograficzną za pomocą obcych źródeł i wyraził przekonanie, że im tekst bliższy czasowo opisywanemu wydarzeniu, tym wydaje się wiarygodniejszy. Te dwa pomysły legły u podstaw nowoczesnej historiografii.
Mit pochodzenia dynastii. W latach 40. XVIII w. Godfryd Lengnich, gdański historyk i nauczyciel Stanisława Poniatowskiego, przyszłego króla, odkrył na nowo i po raz pierwszy wydał drukiem kronikę Galla Anonima, starszą niż dzieło Kadłubka. Jest to anonimowy utwór napisany w drugim dziesięcioleciu XII w., który zawiera pierwszy zapis tradycji o pochodzeniu dynastii Piastów, czyli powszechnie znaną legendę o oraczu Piaście, synu Chościska, oraz księciu Gniezna Popielu. Według opowieści przekazanej przez Galla, w trakcie trwających w tym samym czasie dwóch uczt postrzyżynowych: wystawnej na cześć synów książęcych i skromnej dla chłopskiego jedynaka, doszło do nadzwyczajnych wydarzeń.