Od Galla Anonima do Jana Długosza

Opowieści o początkach. „Mieszko urodził się ślepy i ochrzczony w Pradze cudem bożym światło [wzrok] odzyskał. Co widząc, dostojnicy, którzy z nim byli, wołali »poley« i stąd nazwani zostali Polanami z powodu polania wodą chrztu świętego. (…) I widząc tak wspaniały cud starsi królestwa zostali ochrzczeni w Pradze i następnie cała Polska od »poley« się nazwała” – w ten sposób XV-wieczny historyk Sędziwój z Czechla wyobrażał sobie chrzest Mieszka I, a także wyjaśniał, skąd wzięła się nazwa Polaków i Polski. Fragment ten pokazuje, że opowieści o początkach były nie tylko erudycyjnymi rozważaniami o najdawniejszych dziejach państwa i ludu Polaków. Przekazy te wyjaśniały powody istnienia wielu instytucji, zwyczajów, a nawet uzasadniały takie lub inne granice kraju. Wskazywały one też wzory postępowania i wartości, do których można było się odwoływać. Informacje te wykorzystywano również w aktualnych sporach politycznych i ideologicznych. Opowieści o początkach miały ogromne znaczenie dla kształtowania polskiej tożsamości, a także tożsamości lokalnych wspólnot. Piastowie u władzy. Najdawniejszą opowieść o początkach Polski przynosi kronika tzw. Galla Anonima z początków XII w. Kronikarz chciał przede wszystkim przedstawić chwalebne czyny Bolesława Krzywoustego oraz jego przodków – dynastii piastowskiej. Nic więc dziwnego, że swój wywód rozpoczął on od opowieści o Piaście i o przejęciu władzy w Polsce przez jego syna Siemowita. Gallowa opowieść początki rodu Piastów, a co za tym idzie – początki państwa polskiego – wiąże z Gnieznem. To właśnie tutaj zasiadał na tronie Popiel, który został „wypędzony z królestwa” i schronił się na wyspie, lecz zginął zagryziony przez myszy. To tutaj, „na przedmieściu”, żył skromny i biedny oracz Piast z żoną Rzepką (Rzepichą?). Tak skromne pochodzenie Piasta nie było niczym uwłaczającym. Chłopski rodowód podkreślany był również w czeskiej tradycji dynastycznej Przemyślidów. Założyciel dynastii Przemysł także był oraczem. Co więcej, zdaniem czeskiego kronikarza Kosmasa (XII w.), „nie zapominając o swoim pochodzeniu, zabrał on ze sobą swoje chodaki (…) które kazał zachować na przyszłość i które są przechowywane w Wyszehradzie w izbie księcia do dziś i na wieczne czasy”. Jak wyjaśnił Przemysł, chodaki te powinny być zachowane, „aby nasi potomkowie wiedzieli, skąd pochodzą i aby zawsze żyli trwożliwi i czujni, czy ludzi powierzonych sobie od Boga przez pychę niesprawiedliwie nie uciskają, ponieważ z natury wszyscy jesteśmy równi”. Założycielem polskiej dynastii był Piast, nie on był jednak twórcą państwa, co Gall Anonim przedstawił w rozbudowanej opowieści, składającej się z kilku odsłon. Dobry czyn Piasta został nagrodzony, a na dopełnienie wywyższenia jego potomstwa ponad Popielidów nie trzeba było długo czekać. Syn oracza Siemowit „rósł w zacności do tego stopnia, że król królów i książę książąt [Bóg] za powszechną zgodą ustanowił go księciem Polski”. Niewiele miał Gall Anonim do powiedzenia o jego rządach, tak jak o kolejnych władcach – Lestku i Siemomyśle. Nie było to rzeczą przypadku. Gall zdaje się nam mówić: zobaczcie, w ten sposób Piastowie zdobyli władzę, ich państwo jest jednak pogańskie, nie warto o nim zbyt dużo pisać. Czasy te, stwierdza kronikarz, „zaginęły w niepamięci wieków i skaziły je błędy bałwochwalstwa”. Tym, co go najbardziej interesowało, była budowa chrześcijańskiego państwa. To dopiero są czasy prawdziwego początku i czasy, którymi warto się zajmować. Budowa Królestwa Polskiego. To według Galla syn Siemomysła, Mieszko I, urodził się ślepy. Odzyskał on jednak wzrok w wieku siedmiu lat, podczas uczty wyprawionej z okazji postrzyżyn. Zdaniem współczesnych był to znak, który oznaczał, że „Polska przedtem była tak jakby ślepa, lecz odtąd ma być przez Mieszka oświeconą i wywyższoną ponad inne narody”. Cudowne uzdrowienie Mieszka było więc zapowiedzią jego późniejszego oświecenia duchowego – przyjęcia przez niego chrztu. Zrządzeniem niebios Mieszko był już na drodze do przyjęcia wiary. Robił to jednak z niejakim ociąganiem. Wciąż był on bowiem „pogrążony w błędach pogańskich” – jak stwierdzał Gall – i „wedle swego zwyczaju siedmiu żon zażywał”. Skłonić Mieszka do przyjęcia chrztu musiała kolejna, cudowna ingerencja Boga. Tym razem objawiała się ona nie przez wędrowców, jak za Piasta. Narzędziem w rękach Boga stała się czeska księżniczka Dobrawa. Polski władca postanowił pojąć ją za żonę. Ta jednak, stwierdza kronikarz, „odmówiła poślubienia go, jeśli nie zarzuci owego zdrożnego obyczaju i nie przyrzeknie zostać chrześcijaninem”. Kiedy Mieszko wyraził zgodę, Dobrawa przybyła do Polski. „Nie pierwej [jednak] podzieliła z nim łoże małżeńskie, aż powoli a pilnie zaznajamiając się z obyczajem chrześcijańskim i prawami kościelnymi, wyrzekł się błędów pogańskich i przeszedł na łono matki – Kościoła”. W ten sposób, dzięki szantażowi Czeszki, Mieszko I przyjął chrzest. Przyjęcie chrześcijaństwa przez Mieszka było jednak tylko kolejnym etapem, nie zaś końcem budowy państwa polskiego. Zwieńczeniem wywyższania dynastii piastowskiej i polskiego państwa było dopiero panowanie Bolesława Chrobrego. Został on u Galla przedstawiony jako władca idealny. Kronikarz podkreśla wyznaczenie przez Bolesława granic państwa oraz jego sukcesy militarne. Należało do nich przede wszystkim podbicie ziem ruskich (zwieńczone uderzeniem miecza w Złotą Bramę w Kijowie) oraz wbicie słupów granicznych w rzece Sali – na terenie Saksonii. Te dwie informacje staną się w późniejszej tradycji podstawą przedstawiania zasięgu terytorialnego państwa polskiego. Urosną wręcz do miana symbolu, żywego przez stulecia. Bliżej nieokreślony miecz Bolesława stanie się pod piórem późniejszych kronikarzy Szczerbcem; słupy graniczne zaś polskie wojsko – na wzór Chrobrego – będzie wbijać w 1945 r. nad Odrą. Tym jednak, co pod piórem Galla Anonima urasta do miana największego wydarzenia, była koronacja królewska Bolesława Chrobrego. Władca ten wspaniale przyjął w Gnieźnie Ottona III. Rewanżując się za gościnę, cesarz podarował polskiemu władcy nie tylko włócznię św. Maurycego, zawierającą gwóźdź z krzyża Pańskiego, lecz przede wszystkim nagrodził go królewską koroną oraz tytułem „brata i współpracownika cesarstwa”. W ten sposób państwo polskie stało się suwerennym Królestwem Polskim. Mit krakowski. Opowieść Galla Anonima o początkach Polski była podstawą całej późniejszej tradycji. Kronikarza tego interesował jednak tylko mit dynastyczny Piastów. Nie opisał on początków wspólnoty Polaków i ich dziejów przed czasami Piasta. Lukę tę starał się wypełnić biskup krakowski Wincenty Kadłubek, piszący na przełomie XII/XIII w. Wprowadził on do kroniki dzieje Polaków-Lechitów. Zaczyna je od pierwszego polskiego władcy – Grakchusa (Kraka), opisując także Wandę, kilku Lestków, Pompiliuszy, smoka wawelskiego oraz – przede wszystkim – zwycięskie boje, które toczyli Polacy z Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem. Kadłubek nie tylko cofnął dzieje Polski, lecz także inaczej niż Gall przedstawił narodziny państwa. U Anonima pierwszy władca, Siemowit, został ustanowiony księciem przez Boga, choć za zgodą Polaków. U Kadłubka Grakchus (Krak) nie jest władcą z bożej łaski, lecz zostaje wybrany na króla przez Polaków. (Obiecał zresztą, że „jeżeli go wybiorą, to nie królem będzie, lecz wspólnikiem królestwa”). W ten sposób Kadłubek – piszący już w czasach rozbicia dzielnicowego – pokazał, jak wyobraża sobie relacje monarchy z poddanymi. Daleko im do absolutnych rządów pierwszych Piastów. Władcą zostaje się dzięki zgodzie poddanych, a tron w Polsce jest elekcyjny. Zarazem dzieje Lechitów i pierwszego króla – Kraka, umożliwiły Kadłubkowi wprowadzenie krakowskiej tradycji historycznej i odebranie Gnieznu i Wielkopolsce pierwszeństwa budowy państwa. Powrót do mitu gnieźnieńskiego. Kolejny kronikarz, piszący prawdopodobnie w XIV w. autor „Kroniki Wielkopolskiej”, polemizował z tradycją krakowską i starał się ponownie wykazać pierwszeństwo swojej dzielnicy. Uczynił to w bardzo prosty sposób. Przed opisem Kadłubkowego Kraka dodał opowieść o Lechu, Rusie i Czechu. Według kronikarza bracia ci pochodzili z Panonii. Opuścili ją jednak, szukając nowych miejsc dla swoich bliskich. Lech dotarł aż na ziemie, „gdzie [teraz] istnieje królestwo polskie”. Rozbił swoje namioty, „a pragnąc tam zbudować pierwsze mieszkanie, aby zapewnić schronienie sobie i swoim, rzekł »zbudujemy gniazdo«. Stąd i owa miejscowość aż do dzisiaj zwie się Gniezno, to jest »budowanie gniazda«”. Kronikarz wielkopolski nie wspomniał wyraźnie, żeby to akurat Lech był twórcą państwa. Raczej, idąc za Kadłubkiem, stawiał na Kraka. To jednak w Wielkopolsce, w Gnieźnie, pojawili się Polacy najpierw – wskazywał kronikarz. Biblijny mit Wandalów. Mało- lub Wielkopolska geneza państwa nie wszystkim jednak wystarczała. Niektórzy chcieli wiedzieć, jak umiejscowić Polaków wśród ludów biblijnych. Odpowiedział na to tzw. Dzierzwa, kronikarz krakowski piszący na początku XIV w. Nawiązał on do dziejów biblijnych i początki Polaków wywiódł od Jafeta, syna Noego. Jafet, stwierdzał kronikarz, miał m.in. potomka Wandala. Polacy wywodzą się właśnie od niego. Od niego też przyjęli nazwę: nazywali się bowiem kiedyś Wandalami. Od tego pochodzi też nazwa rzeki Wisły oraz imię Wanda. Także Jan Długosz, w XV w., wywiódł Polaków od Jafeta oraz Wandala. Gdzie i kiedy ochrzcił się Mieszko I? Cofanie początków polskiej wspólnoty aż do czasów biblijnych pokazuje, że w późnym średniowieczu Polakom nie wystarczały już opowieści dotychczasowych kronikarzy. Czytelnicy chcieli wiedzieć więcej. Opowieści pierwszych kronikarzy zaczęły obrastać nowymi wątkami, fabułami i znaczeniami. Polaków nurtowało m.in. pytanie, gdzie ochrzcił się Mieszko I, kiedy to się stało i kto tego dokonał? Już pod koniec XII w. pojawiło się przeświadczenie, że apostołem Polski był św. Wojciech. W XIV-wiecznym żywocie św. Stanisława bardzo dobitnie podkreślono, że Mieszko został ochrzczony w 965 r. przez biskupa praskiego Wojciecha. Niektórzy zdawali sobie jednak sprawę, że nie może to być prawdą; m.in. profesor uniwersytetu w Krakowie Jan z Dąbrówki (zm. 1472 r.) użył, niczym współczesny historyk, argumentów chronologicznych: „Wiara katolicka do Polski przybyła w roku Pańskim 966, święty Wojciech zaś został biskupem [praskim] w 985 r., a zginął męczeńską śmiercią w roku 997”. Z tradycji, widzącej św. Wojciecha w roli apostoła Polski, przetrwało jednak przeświadczenie, że chrztu dokonał jakiś biskup praski, a skoro był to biskup praski, chrzest musiał się odbyć w Pradze. Tak właśnie uważał np.