Życie społeczne mieszkańców dawnej Polski

Kompleks młodszej siostry. Przywołany w tytule cytat, pożyczony z książki włoskiego historyka Giovanniego Leviego, dobrze wprowadza w klimat badań życia codziennego. W optyce tradycyjnej historiografii są to tematy banalne i zwyczajne, stanowiące jedynie tło dla spektakli aranżowanych przez głównych aktorów wielkiej historii. Dopiero historycy ze szkoły Annales upomnieli się o zainteresowanie należne także aktorom dalszego planu, a falę zainteresowania codziennością przyniosły tzw. mikrohistorie, których niedoścignionym wzorem pozostaje monografia średniowiecznej okcytańskiej wsi Montaillou. Europejska archeologia historyczna od lat zmaga się z kompleksem młodszej (i brzydszej) siostry tradycyjnej historiografii. Żmudne badania materialnych pozostałości po minionych społeczeństwach są odległe od barwnych narracji o władcach, zdobywcach czy prawodawcach. Nasi bohaterowie są zbiorowi i anonimowi. Nie dysponujemy relacjami o ich życiu, ale jedynie pozostawionymi przez nich odpadkami, resztkami domów, niekiedy ich doczesnymi szczątkami. Poza zasięgiem naszego poznania pozostaje ich mentalność. Niewiele możemy powiedzieć o praktykach społecznych. Dużo natomiast o tym, jak mieszkali, jak zabezpieczali swoją egzystencję, czym zajmowali się na co dzień. Archeologia ludzkiego doświadczenia. Czy takie tematy mogą być istotne dla kogoś poza wąską grupą specjalistów? Wydaje się, że tak. Od czasu prac Fernanda Braudela wiemy, że w długofalowej perspektywie istotne są nie spektakularne wydarzenia, ale powolne zmiany zachodzące na poziomie struktur codzienności – to one decydują o kierunkach rozwoju cywilizacji. Traumatyczne doświadczenia minionego stulecia skutecznie zniechęciły nas do fetyszyzowania abstrakcyjnego „procesu dziejowego” żywiącego się milionami anonimowych egzystencji i skłoniły do zainteresowania tym, co lokalne, indywidualne i zwyczajne. Archeolodzy amerykańscy nazywają ten kierunek badań archeologią ludzkiego doświadczenia. Szczęśliwsi od swoich europejskich kolegów, gdyż ich dyscyplina jest traktowana jako część antropologii, a nie uwikłanej w ideowe i polityczne spory historii, nie mają oporów przed zajmowaniem się najbardziej banalnymi aspektami dawnego życia – i potrafią o tym zajmująco opowiadać. Spróbujmy zatem przez pryzmat ludzkiego doświadczenia spojrzeć na materialne ślady codzienności mieszkańców państwa pierwszych Piastów. Środowisko. Badania paleośrodowiskowe wskazują, że klimat w dorzeczu Odry i Wisły był wówczas łagodniejszy i bardziej suchy niż dziś. Sprzyjał rozwojowi lasów grabowo-dębowych (na nizinach) i bukowych (na terenach podgórskich), dziś zachowanych reliktowo. Większe otwarte przestrzenie, od których miała pochodzić rzekoma plemienna nazwa Polan, były obecne głównie na wyżynach Małopolski, systematycznie odlesianych już od neolitu. Krainą pól Wielkopolska stała się dopiero po powstaniu państwa. O wiele gęstsza była też sieć rzeczna, dotyczy to zwłaszcza licznych małych cieków, dziś nieistniejących lub zamienionych w rowy melioracyjne. Rzeki, nieprzeciążone jeszcze materiałem spłukiwanym z intensywnie uprawianych pól, swobodnie meandrowały w szerokich dolinach, a ich coroczne wylewy nie miały aż tak katastrofalnego oddziaływania jak wielkie powodzie ostatnich kilku stuleci. Dzięki temu było możliwe zasiedlanie dolin gwarantujących dostęp do wody, pożytki płynące z eksploatacji bogatej biocenozy strefy nadrzecznej i wreszcie łatwość komunikacji. Ludzie. Ludzie zamieszkujący w X w. ziemie dzisiejszej Polski potrafili dostosować się do tego środowiska, eksploatować je przy minimalnych inwestycjach i przy zachowaniu równowagi ekologicznej. Oznaczało to przede wszystkim przyjęcie mobilnego (by nie rzec – półkoczowniczego) trybu życia, preferencję hodowli bydła, o wiele lepiej niż trzoda chlewna przystosowanego do zmiennych warunków i mającego większe tzw. wartości przyżyciowe (siła pociągowa, mleko). Ślady zorganizowanej, stacjonarnej hodowli świń, nastawionej na szybki przyrost tłuszczu, znajdujemy dopiero w grodach pierwszej monarchii. Strategia dostosowania dyktowała też wybór zestawu roślin uprawnych. Dominowało proso, wydajne zboże o niewielkich wymaganiach glebowych. Kariera żyta i pszenicy zaczyna się w XI–XII w. wraz z postępującym wylesianiem. Istotną rolę odgrywały też rośliny strączkowe (fasola, groch) i bulwy (rzepa) – ich wartość energetyczna czterokrotnie przewyższa wartość zbóż siewnych zebranych z identycznego areału. Idealne warunki do uprawy tych roślin dawały dna dolin rzek, zapewniające żyzną glebę, łatwość nawadniania i dogodny mikroklimat. Rzeki dostarczały ryb, co dokumentują znaleziska ości i łusek czy haczyków i ciężarków do sieci. Las był źródłem owoców – na osadach znajdujemy szczątki orzechów laskowych i nasiona malin, ale także pestki jabłek, gruszek czy śliwek, wówczas pozyskiwanych ze stanu dzikiego. Dietę mięsną uzupełniały polowania, przede wszystkim na jelenie, sarny i dziki. Później, w systemie prawa książęcego, polowanie stało się przywilejem władcy cedowanym na jego przedstawicieli w terenie. Badania archeologów wskazują zatem na doprowadzoną nieomal do perfekcji umiejętność przystosowania się do każdego dostępnego ekosystemu i jego efektywnej eksploatacji. Ceną za to była, podkreślana przez co bardziej wybrednych historyków i archeologów, przaśność kultury materialnej. Nie jest to jednak dowód prymitywizmu przodków, ale raczej ich świadomy wybór. Strategie nastawione na długofalowe wykorzystywanie naturalnych zasobów nie sprzyjały powstawaniu dużych stałych osad czy gromadzeniu nadmiaru rzeczy. Osadnictwo. Osady lokowano w pobliżu niewielkich cieków wodnych, na terenach nienarażonych na podtopienie, z łatwym dostępem do żyznych gleb na dnie doliny i lasów dębowych na wysoczyźnie. Same osiedla były niewielkie. Rejestrowane niekiedy nagromadzenie obiektów osadniczych to efekt cyklicznego powracania na to samo miejsce, związanego ze strategią zrównoważonej eksploatacji środowiska. Taki model osadnictwa widzimy w kolebce państwa – w Wielkopolsce. Istotną cezurą jest tu masowe pojawienie się u schyłku IX w. niewielkich grodów. Nie będę tu referował niekończącej się dyskusji, czym owe grody mogły być: miejscami schronienia, odprawiania ceremonii, siedzibami elit czy lokalnych władców wojny terroryzujących okoliczną ludność? Ważniejsze jest istnienie pewnego powtarzalnego modelu – dla pejzażu północno-zachodniej Polski typowe są założenia składające się z grodu na kępie w podmokłej dolinie niewielkiego cieku, któremu towarzyszą dwie–trzy podobnie położone osady, zamieszkane przez maksimum kilkanaście rodzin. Znaleziska powierzchniowe wskazują, że ich mieszkańcy ograniczali swoją aktywność do strefy doliny i krawędzi wysoczyzny. W rejonach gęściej zasiedlonych (jak np. dolina Obry) w odległości kilkunastu kilometrów w dół lub w górę rzeki znajdujemy z reguły analogiczny zespół osadniczy, a dalej – następny. Autarkiczne wspólnoty. Wzory kultury materialnej owych zespołów, odczytywane ze znajdowanych przedmiotów, są identyczne. Możemy więc sobie wyobrazić świat niewielkich autarkicznych wspólnot, pozostających w bliżej nieokreślonych związkach sąsiedzkich, kontrolujących terytoria niezbędne do utrzymania się, raczej bez rozwiniętych struktur władzy, skupionych wokół miejsc centralnych – grodów – pełniących przede wszystkim funkcję integracyjną (co nakazywałoby przyznać rację zwolennikom tezy o ceremonialnej funkcji grodów „plemiennych”), dostosowanych skalą do możliwości inwestycyjnych. Znajdowane w grodach militaria, z reguły uznawane za osobistą własność zamieszkujących je „elit”, mogą wskazywać na rosnące znaczenie wojny jako strategii rozwiązywania sąsiedzkich konfliktów. Biorąc jednak pod uwagę potencjał demograficzny badanych przez nas wspólnot, owe wojny przypominały raczej uwiecznione w irlandzkich eposach spory o przywłaszczoną krowę niż epizody wojny trojańskiej. Zręby państwowości. Tak najprawdopodobniej wyglądał świat, w którym żyli dziadek i ojciec pierwszego historycznego władcy piastowskiego – i to oni w dużej mierze spowodowali jego zagładę. Rekonstruowany przez archeologów obraz tworzenia zrębów państwowości (jak eufemistycznie określają to historycy) nie pozostawia złudzeń co do skali zastosowanej przemocy. Budowie wielkopolskich stolic państwa towarzyszyła prawie całkowita zmiana sieci osadniczej, czyli – mówiąc wprost – totalne zniszczenie tych niewielkich wspólnot i masowe przesiedlenia ludzi bezpośrednio w okolice zakładanych na surowym korzeniu grodów w Gnieźnie, Poznaniu czy Grzybowie. Na marginesie zauważmy, że przesiedleńcy i tak mieli więcej szczęścia niż ci, którzy powędrowali jako żywy towar na rynki kalifatów, w ten sposób finansując piastowskie inwestycje. W profilach pyłkowych widzimy gwałtowny spadek udziału grabu i dębu, co oznacza, że w przeciągu maksimum pół stulecia z pejzażu Wielkopolski znikły lasy, masowo wycinanie na budowę grodów. Nie dziwi to w świetle wyliczeń dla grodu w Grzybowie – do samej budowy wałów zużyto ponad 300 tys. dwumetrowych dębowych belek. Coraz mniejszy wpływ na kształt sieci osadniczej miały warunki naturalne, a coraz większy – odległość od najbliższego grodu „państwowego”. Wylesienie wymuszało zmianę strategii zdobywania pożywienia – zrównoważoną eksploatację zbiorowisk leśnych zastępowała ekstensywna uprawa roli, ponadto znaczną chyba część nadwyżek konsumował aparat władzy. To wszystko wydarzyło się w trakcie życia najwyżej dwu pokoleń – między budową grodu w Grzybowie, uznawanego za najstarszą znaną nam inwestycję piastowską, a symboliczną datą chrztu Mieszka upłynęło 30–40 lat. Nowa sieć osadnicza. Po połowie X w. w trakcie podporządkowywania Małopolski, Mazowsza czy Śląska Piastowie stosowali chyba bardziej miękkie strategie ekspansji, gdyż „plemienne” grody i osady trwały tam co najmniej do połowy XI w. Ulegały naturalnej, rzec można, erozji, stopniowo zastępowane przez grody „państwowe”, początkowo zakładane w pustkach osadniczych (aby nie wchodzić w konflikt z lokalnymi wspólnotami?) i zasiedlane przez kolonistów przesiedlanych z Wielkopolski. Z czasem zaczynały przyciągać miejscowych i stawały się centralnymi punktami nowych sieci osadniczych. Ten schemat piastowscy władcy powtórzą kilkaset lat później podczas tzw. kolonizacji na prawie niemieckim. Przykładem ośrodka zorganizowanego od podstaw pod koniec X w. może być zespół osadniczy w Radomiu. Składał się z grodu „państwowego” na kępie w dolinie rzeki Mlecznej i kilku podobnie położonych otwartych osiedli, liczących po 2–3 gospodarstwa każde. Towarzyszą im ślady sezonowej chyba penetracji obszaru poza doliną, oddalone nieco od grodu miejsce, gdzie wytapiano żelazo z łatwo dostępnej rudy darniowej, oraz cmentarz założony pod koniec XI w. ok. 500 m na wschód od grodu. Sam gród nie był budowlą tak imponującą jak wielkopolskie stolice pierwszej monarchii. Drewnianoziemne wały wyznaczały owal o powierzchni ok. 1 ha wewnątrz. Ślady zabudowy są nieliczne i skupiają się wzdłuż linii wałów. Na stałe zapewne mieszkało tu niewielu ludzi – urzędnik odpowiedzialny za egzekwowanie danin, kilku zbrojnych zapewniających mu niezbędny aparat przymusu, kilku ludzi zajmujących się żywym inwentarzem i pracami przy naprawach fortyfikacji. Osnowa struktury administracyjnej. Takie zespoły osadnicze, łącznie liczące nie więcej jak 100 mieszkańców, stanowiły osnowę struktury administracyjnej państwa – centra okręgów, z których pobierano świadczenia dzielone następnie na potrzeby władcy, Kościoła i lokalnych urzędników. Obszerne i słabo zabudowane grody pełniły głównie funkcję ufortyfikowanych magazynów danin, zapewniały miejsce dla dworu księcia podróżującego cały czas po kraju, a w razie zagrożenia – schronienie dla ludzi i inwentarza z otwartych wsi. Powstanie względnie regularnej sieci takich grodów, z reguły odległych od siebie o dzień drogi, kreowało też nowe szlaki komunikacyjne, co z kolei wpływało na decyzje o budowie kolejnych grodów. Przykładem ośrodka, który powstał chyba wyłącznie z woli władcy, w miejscu wyjątkowo niedogodnym do osadnictwa, jest mazowiecki Płock, wybudowany pod koniec X w. na skraju wysoczyzny wznoszącej się prawie pionową ścianą 50 m nad lustro Wisły. Przez kolejne stulecia jego mieszkańcy bezskutecznie zmagali się z trudnościami w dostępie do wody i z osunięciami skarpy podmywanej przez nurt rzeki. Z punktu widzenia władcy (który w Płocku na co dzień nie mieszkał) liczyła się jedynie łatwość kontroli znacznego odcinka uruchamianego właśnie rzecznego szlaku Bugu i Wisły łączącego wielkopolskie centrum państwa z Rusią Kijowską. Życie na wsi. Niewiele wiemy o wyglądzie wczesnopiastowskiej wsi. Dobrze zachowane budynki drewniane odkrywamy w grodach lokowanych na dnie dolin rzek, m.in. w Poznaniu, Wrocławiu, Opolu i Gdańsku. Decyduje o tym przede wszystkim związana ze stopniowym podnoszeniem się poziomu wód praktyka podnoszenia poziomu użytkowania wnętrza grodu. Dzięki temu w kilkumetrowej nieraz grubości nawarstwieniach znakomicie zachowały się nie tylko podwaliny drewnianych domów, ale też praktycznie wszystkie przedmioty wykonane z surowców organicznych, czy tak banalne ślady codzienności, jak pasza dla zwierząt albo ludzkie i zwierzęce odchody. Podczas badań osad otwartych mamy do czynienia jedynie z zarysami mniej lub bardziej regularnych jam tworzących mniej lub bardziej uporządkowane skupiska. Próbujemy doszukiwać się w nich pozostałości indywidualnych zagród czy siedlisk. Ta ostatnia kwestia jest o tyle istotna, że wciąż pokutuje XIX-wieczny paradygmat ewolucji form własności (i co za tym idzie – życia społecznego) od jakoby prymitywnej własności kolektywnej do cywilizowanej – indywidualnej. W połączeniu z, sympatyczną skądinąd, chęcią dowartościowania przodków owocuje to rekonstrukcjami wczesnośredniowiecznych osad przypominającymi do złudzenia XIX-wieczną wieś podlaską. Formy życia społecznego. Kwestia form życia społecznego jest na gruncie archeologii niemożliwa do rozstrzygnięcia. Możemy jedynie domniemywać, że konieczność elastycznej adaptacji do środowiska promowała raczej działania kolektywne. Późniejsze już dokumenty, określające wymiary świadczeń na rzecz władzy, też wskazują na istnienie wspólnotowych form życia gospodarczego i społecznego, może w typie rosyjskiej obszcziny, zniszczonej dopiero przez sowiecką kolektywizację. Sankcjonowana prawem indywidualna własność środków produkcji na szerszą skalę pojawia się w Polsce chyba dopiero w okresie wielkich przemian ustrojowych XIII i XIV w. Dom. Miejscem kluczowym dla organizowania codzienności był dom mieszkalny. Na lessowych wyżynach Małopolski budowano kwadratowe domy o boku równym 4–5 m, zagłębione w ziemię na ok. 1,5 m. Ściany szalowano deskami lub plecionką z gałęzi, dach opierano na poziomie ziemi, od strony północnej umieszczano gliniany piec lub palenisko. W ten sposób niewielkim nakładem sił i środków uzyskiwano pomieszczenie w miarę przestronne i łatwe do ogrzania. Z obszarów położonych dalej na północ i zachód znamy tzw. obiekty wannowate – płytkie jamy o planie silnie wydłużonego owalu. Rekonstruujemy je jako niewielkie domy o ścianach plecionych z gałęzi lub wręcz szałasy. Taka forma dość dobrze koresponduje z odtwarzanym przez nas mobilnym trybem życia mieszkańców Polski „plemiennej”, choć trudno sobie wyobrazić zimowanie w nieogrzewanym szałasie z gałęzi. Najprostszym rozwiązaniem jest przyjęcie funkcjonowania na osadach domów zbudowanych