Siły zbrojne pierwszych Piastów

Mistrzowie trudnego terenu. Słowianie, choć ustępowali Frankom czy Normanom pod względem uzbrojenia i nie dorównywali poziomem kulturowym mieszkańcom zachodniej Europy, okazali się niełatwym przeciwnikiem w boju. Według bizantyjskiego historyka Prokopiusza z Cezarei (VI w.) byli rośli i silni, stawali do walki pieszo, uzbrojeni w tarczę i włócznię, bez pancerza, czasami wręcz półnadzy, jedynie w długich spodniach zebranych w pasie. Według bizantyjskiego kronikarza, zwanego Pseudo-Maurycym, który ok. 600 r. napisał dzieło „Strategikon” (Taktyka), Słowianie dobrze radzili sobie w trudnym terenie – miejscach gęsto zalesionych, pełnych wykrotów i urwisk, gdzie potrafili walczyć zarówno w dzień, jak i w nocy. Używali niewielkich włóczni, tarcz, drewnianych łuków i strzał namaczanych w truciźnie. Wojowie walczyli zwykle w prostym szyku, jakim był klin, ale posługiwali się też zasadzką i podstępem. Ich wodzowie byli dobrymi strategami i taktykami. Pierwsza znana bitwa Słowian miała miejsce pod Wogastisburgiem (nie wiadomo dokładnie, gdzie leżała ta miejscowość, historycy wskazywali Czechy, Frankonię lub Bawarię) z Frankami ok. 631 r. Wojska słowiańskie pod wodzą Samona rozbiły wojska frankijskie, zadając im dotkliwe straty i zmuszając do ucieczki. Broń z importu. Znaleziska archeologiczne pokazują, że od końca IX w. Słowianie dysponowali już pełnym zestawem uzbrojenia wojownika typowym dla ówczesnej Europy. Z tego okresu liczne są groty włóczni i oszczepów oraz strzał (co świadczy o popularności łuków, wcześniej bardzo rzadkich). Do tego dochodzą inne znaleziska: topory bojowe i elitarne miecze. Stosunkowo małe topory o długim stylisku, choć rzadko wymieniane w źródłach pisanych, na pewno były chętnie używane w walce, bo archeolodzy znajdują ich wiele. Miecze początkowo importowano z warsztatów nadreńskich (znane są dokumenty karolińskie, w których jest mowa o zakazie wywozu głowni mieczowych do Słowian i Normanów, ale ponieważ akty te się powtarzają, najwyraźniej były nieskuteczne). Jakieś partie mieczy – z charakterystycznie zdobionymi jelcami i głowicami – docierały na Słowiańszczyznę przez Skandynawię. Poza Nadrenią miecze i ich części wytwarzano też w Skandynawii, niewykluczone, że ich samodzielnym producentem była Ruś. Na ziemiach Piastów własna produkcja mieczy mogła się zacząć dopiero w II poł. X w., ale nadal dominował import (chyba że miejscowi rzemieślnicy tak doskonale je podrabiali, że dziś są nie do odróżnienia). Miecze miały głownie niedługie i dość szerokie, przeznaczone raczej do cięcia niż kłucia. Krótkie, jednoręczne rękojeści o początkowo masywnych i krótkich jelcach były zakończone dużymi głowicami. Hełmy i pancerze. W X w. upowszechniły się ochronne elementy uzbrojenia: hełmy i zbroje. Hełmy typu zachodniego, tzw. skandynawskie, miały formę stożkowego dzwonu wykutego z jednego lub dwóch kawałków blachy i były wyposażone w osłonę nosa (tzw. nosal). Z kolei hełmy typu wschodniego, tzw. szłomy rusko-wielkopolskie, składały się nawet z czterech znitowanych kawałków blachy, ujętych na dole ozdobną obręczą, która przechodziła nad czołem. Szczyt dzwonu wieńczyła tulejka na pióropusz lub kitę. Niektóre egzemplarze miały kółka do podwieszania czepca kolczego, ochraniającego kark, szyję, ramiona i część twarzy. Wśród pancerzy najpopularniejsze były kolczugi z małych, żelaznych kółek, sklepywanych po przepleceniu oczka. Stosowano też zbroje lamelkowe z prostokątnych płytek żelaznych naszywanych na kaftan skórzany lub łączonych wiązaniami z rzemyków, tasiemek czy sznurków oraz zbroje łuskowe (na skórzaną odzież naszywano gęsto metalowe łuski). Wiadomo, że używano także kaftanów z grubych pasów skórzanych albo z filcu nabijanych metalowymi płytkami lub guzami. Te tańsze wersje osłon nosili biedniejsi zbrojni, służący, giermkowie. Nie zachowały się żadne tarcze, które wykonano z materiałów organicznych (drewna obciągniętego skórą). Konno tylko bogaci. Znaleziska archeologiczne, źródła pisane i ikonograficzne pokazują, że całe siły zbrojne można podzielić na jeźdźców i pieszych, pancernych i tarczowników, drużynę książęcą i załogi grodów, cudzoziemców i krajowców. Już wtedy część wojowników miała uprzywilejowaną pozycję; z szarego tłumu zbrojnych wyłoniła się później klasa feudałów. Ze względu na słabo rozwiniętą hodowlę koni, formacji jeździeckich początkowo było niewiele, a jeśli już ich używano, to głównie jako elementu zaskoczenia – do podjazdów, napaści i pogoni. Pod wpływem koczowników od VIII w. prestiż konnego wojownika zaczął rosnąć i konnica zaczęła odgrywać większą rolę, ale co do jej liczebności i znaczenia w X i XI w. zdania są podzielone. Niektórzy badacze twierdzą, że konno jeździli tylko dowódcy i najzamożniejsi wojowie, inni, że oddziały konnicy, choć mniej liczne od piechoty, odgrywały istotną rolę w działaniach wojennych (np. w szybkich ruchach wojsk). W skład konnicy wchodziła utrzymywana przez księcia drużyna (lub jej część). Rola konnicy we wczesnośredniowiecznej Polsce stale wzrastała, podczas gdy piechoty malała. Pancerni i tarczownicy. Już w czasach pierwszych Piastów istniał podział wojów na ciężko- i lekkozbrojnych. Ci pierwsi – zwani pancernymi – przeprowadzali rozstrzygające uderzenia i prowadzili walkę wręcz, drudzy – zwani tarczownikami – byli używani do działań o charakterze pomocniczym, włączali się do walki, używając broni miotającej. Zwykle zakładano, że ciężkozbrojna była jazda, a lekkie uzbrojenie miała piechota, lecz analiza tekstów pokazuje, że nie jest to takie pewne. Najsensowniej można podzielić wojska piastowskie w tym okresie na jeźdźców ciężkozbrojnych (pancernych – wyposażonych w pancerz, hełm i tarczę oraz jedną lub dwie włócznie, miecz, topór, łuk), jeźdźców lekkozbrojnych (w odróżnieniu od pancernych nie mieli pancerzy), piechurów-tarczowników (chroniących się za tarczą, uzbrojonych we włócznię, miecz lub topór, łuk) i piechurów-strzelców (uzbrojonych w łuk, rzadziej w procę). Cudzoziemcy. W wojsku – także książąt piastowskich – służyli ich poddani oraz cudzoziemcy. Ci ostatni w oddziałach posiłkowych, przysyłanych w wyniku sojuszu z władcą jakiegoś sąsiedniego kraju, ale – co wiemy m.in. z opowieści Galla – Chrobry werbował do swojej drużyny obcoplemiennych wojów. Prawdopodobnie Skandynawów. Jednostki skandynawskie były zapewne najlepiej uzbrojone i wyszkolone, a zatem przewyższające inne sprawnością bojową. Potwierdzeniem tego są wykopaliska, dowodzące, że w okresie między końcem X w. a połową XI w. pojawiły się liczne pochówki kryjące najprawdopodobniej szczątki przybyszów skandynawskich. Składano ich do grobów razem z mieczami typu skandynawskiego (niektóre są inkrustowane złotem, srebrem i brązem), charakterystycznymi żelaznymi toporami, włóczniami oraz strzemionami i rzędem końskim. Mogli oni stanowić zrąb elitarnej drużyny książęcej. Archeolodzy natrafili na kilka cmentarzysk (Bodzia, Kałdus, Lutomiersk, Świelubie, Luboń), na których przypuszczalnie chowano wojów skandynawskich będących członkami drużyny książęcej. Należy jednak pamiętać, że sam charakterystyczny skandynawski miecz nie jest jeszcze dowodem, że jego właściciel urodził się w Skandynawii, dlatego z ostatecznymi wnioskami trzeba poczekać – np. na ustalenie pochodzenia zmarłych na podstawie badań izotopów strontu w szkliwie ich zębów (dotychczas badan