Jak pisano w państwie Piastów

Głagolica i cyrylica. Twórcą alfabetu słowiańskiego był Konstantyn (Cyryl), grecki misjonarz, sprowadzony do państwa wielkomorawskiego. Ok. 863 r. opracował on tzw. głagolicę, aby przetłumaczyć na język słowiański główne księgi liturgiczne Kościoła rzymskiego. Jego działania nie wszystkim się podobały. Przeciwnicy oskarżali go o herezję i stwierdzali: „Człowiecze, powiedz nam, jak mogłeś teraz stworzyć dla Słowian pismo i uczysz go, czego nikt inny pierwej nie wynalazł. (…) My zaś wiemy tylko o trzech językach, którymi przystoi w piśmie Boga chwalić: hebrajskim, greckim i łacińskim”. Konstanty odpowiadał im: „Czyż deszcz od Boga nie pada na wszystkich równo? A słońce nie tak samo na wszystkich świeci? Czyż nie dychamy powietrzem jednakowo? Jakżeż się nie wstydzicie uznawać tylko trzy języki, a wszystkim innym ludom i językom kazać być ślepymi i głuchymi?”. Po śmierci Konstantyna/Cyryla w 869 r. misję wśród Słowian kontynuował jego brat Metody. Początkowo papież wziął ich stronę i zezwolił na głoszenie słowa Bożego w języku słowiańskim, stwierdzając jednak, że „przy mszy świętej czytać najpierw ewangelię po łacinie, a potem dopiero po słowiańsku”. Po kilku latach kolejny papież zabronił prowadzenia misji w języku słowiańskim i nakazał Metodemu głoszenie ewangelii tylko w łacinie lub grece. W ten sposób, zaledwie po kilku latach istnienia głagolicy, rozwój rodzimego pisma u zachodnich Słowian został zatrzymany. Uczniowie Konstantyna i Metodego uciekli z Moraw na południe, gdzie – wykorzystując niektóre znaki głagolicy – stworzyli nowy słowiański alfabet: cyrylicę. To właśnie ona stała się urzędowym pismem Słowian południowych, a wkrótce wszystkich Słowian wyznających prawosławie. Nie ma powodu sądzić, żeby objęcie tzw. państwa Wiślan misją wielkomorawską zaowocowało przyniesieniem tego alfabetu na ziemie polskie. Aż do końca X w. z terenów Polski nie są znane żadne zabytki pisane w głagolicy lub cyrylicy. Dopiero na początku XI w., niemal pół stulecia po chrzcie Mieszka I, pojawiają się monety Bolesława Chrobrego, na których wyryto cyrylicą imię władcy. Słowiańskie runy? Jeśli nie było na ziemiach polskich głagolicy, to może jakieś inne pismo? Niektórzy amatorzy wskazują na istnienie słowiańskiego pisma runicznego. W 1855 i 1856 r. o odkryciu dwóch kamieni w wielkopolskim Mikorzynie poinformował Piotr Doroszewski, brat właściciela majątku. Na jednym z kamieni wyryto jakąś postać oraz 13 znaków runicznych, na drugim – wizerunek konia i 21 run. Niektórzy badacze uznali, że postać należy wiązać ze wspomnianym przez XII-wiecznego kronikarza Helmolda słowiańskim bogiem Prowe. Próbowano też, na podstawie podobieństwa do skandynawskich run, odczytać znaki. Wkrótce jednak zaczęto wątpić w autentyczność znalezisk. Już Joachim Lelewel przestrzegał badaczy, „abyście nie stali się zabawką figla jakiegoś świeżo lub dawno obmyślanego”. Jednym z argumentów były cokolwiek tajemnicze okoliczności znalezienia kamieni. Innym – podobieństwo Prowe do jednego z przedstawień na tzw. idolach (bałwankach) prillwickich. Było to XVIII-wieczne fałszerstwo rzekomych posążków słowiańskich bóstw. Koń z drugiego kamienia mikorzyńskiego łudząco przypominał zaś konia z posągu Światowida, odkrytego kilka lat wcześniej w rzece Zbrucz. Reprodukcje idoli prillwickich oraz Światowida ze Zbrucza znajdowały się w różnych ówczesnych książkach. Najprawdopodobniej zostały z nich ściągnięte i przerysowane na kamieniach. Powody dokonania fałszerstwa są łatwe do wytłumaczenia. W dobie rozbiorów i braku własnej państwowości zapotrzebowanie na „polskie starożytności” było bardzo duże. Odkrycie tak dawnych zabytków pisma miało poświadczać rangę starodawnej Polski i udowadniać cywilizacyjną wyższość Polaków. Były to zatem fałszerstwa robione ku pokrzepieniu serc, nie jedyne zresztą. Poza tym, co tu kryć, kamienie podnosiły prestiż właścicieli mikorzyńskiego majątku. Początkowo zostały one przekazane Uniwersytetowi Jagiellońskiemu. Z czasem jednak zaczęto wątpić w ich autentyczność. Dzisiaj mało kto wierzy w prawdziwość kamieni mikorzyńskich, a – co za tym idzie – w istnienie słowiańskiego pisma runicznego. Sensacyjne odkrycie w Podebłociu. W 1986 r. ekipa archeologów pod kierunkiem prof. Jerzego Gąssowskiego z UW pracowała w Podebłociu, mazowieckiej miejscowości ok. 100 km na południe od Warszawy. Znajduje się tam wczesnośredniowieczna osada, zamieszkiwana od VII aż do połowy XI w. Podczas prac dokonano niezwykłego odkrycia. W jednej z półziemianek znaleziono dwie tabliczki gliniane (nr 2 i 3) z bliżej nieokreślonymi znakami. W innym miejscu – jeszcze jedną (nr 1). Archeolodzy od razu wykluczyli, żeby znaki powstały przypadkowo. Na pewno nie były to np. odciśnięte fragmenty roślin. Jak wkrótce prof. Gąssowski stwierdził, że na tabliczkach „są znaki, płytko ryte, łagodnym zaokrąglonym patyczkiem, w mokrej glinie i później wypalone”. Od razu też wykluczono fałszerstwo lub podrzucenie tabliczek archeologom, np. jako żartu. Okoliczności znaleziska było wyjątkowo dobrze znane i udokumentowane, a zespół Gąssowskiego cieszył się dużym autorytetem. Informacja o odkryciu szybko stała się sensacją archeologiczną. Większość badaczy przyjęła wyjaśnienia odkrywców i uznała doniosłość tabliczek. Prof. Henryk Samsonowicz stwierdził wręcz, że „można ocenić napisy z Podebłocia jako jedno z najważniejszych źródeł do okresu początków państwa odkrytych w naszym stuleciu”. Alternatywne interpretacje. Czym jednak były owe znaki na tabliczkach? Początkowo konkurowały ze sobą dwie interpretacje. Orientalista Edward Tryjarski uznał, że znaki te „mają swe odpowiedniki w znakach [runach] tureckiego pisma orchońsko-jenisejskiego” i poświadczają obecność na tych terenach „kultury ludów stepowych w szczególności tureckich”. Badacz zaproponował następujący odczyt jednej z tabliczek: „Odbierz dług! Oszukuj!”. Propozycja ta nie spotkała się z szerszym uznaniem. Większość badaczy przyjęła propozycję Tadeusza Wasilewskiego, historyka z UW. Według niego mamy do czynienia z pismem greckim, a litery I X C H (na jednej tabliczce) oraz I C X C (na drugiej) składają się na skrótowy zapis imienia Chrystusa. Niestety, z powodu braku pieniędzy badania nad tabliczkami odłożono. Dopiero w 1998 r. archeolog Ewa Marczak opublikowała wyniki analiz przeprowadzonych m.in. przez Centralne Laboratorium Kryminalistyczne KG Policji w Warszawie. Badania wykluczyły fałszerstwo, a także przyznały rację Jerzemu Gąssowskiemu, że znaki na tabliczkach wykonano w sposób celowy, nie były więc przypadkowe. Monogram Chrystusa. W 1999 r. tabliczkami zajął się Tomasz Płóciennik, epigrafik z UW. Przeprowadził dokładne badanie pisma na dwóch tabliczkach bardziej czytelnych (nr 2 i 3). Według niego na obu mamy do czynienia z alfabetem greckim. Na obu jest ten sam napis, różniący się tylko znakami I oraz H. Oba miały w dawnej grece taką samą wartość fonetyczną i czytano je jako samogłoskę i. Płóciennik zauważył też, że napisy na obu tabliczkach należy czytać od prawej do lewej. Nie było to niczym dziwnym. Przykładów napisów wspak znajdujemy ówcześnie bardzo dużo. Zdaniem epigrafika na obu tabliczkach mamy do czynienia z greckim monogramem Chrystusa: ICXC oraz HCXC. Ważny jest jeszcze jeden wniosek autora: kształt pisma i błędy w literach wskazują, że napis ten mógł wyryć ktoś, kto nie umiał pisać! Ktoś, kto jedynie odtwarzał z pamięci (widziany kiedyś?) napis. Pozostało tajemnicą. Tajemnicą wciąż pozostaje tabliczka nr 1 – tej nie udało się odczytać. Tajemnicze są także okoliczności powstania tabliczek oraz ich autor. Wykonane w AGH analizy gliny przyniosły intrygujące wyniki. Okazało się, że tabliczki nr 2 i 3 mają skład gliny identyczny do tej, z jakiej zrobiono ściany domostw w Podebłociu. Z całą więc pewnością powstały one na miejscu. Tabliczka nr 1 zaś została wykonana z gliny niewystępującej w Polsce i całym regionie, najpewniej pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Niestety, wciąż trudno precyzyjnie datować znaleziska. Tabliczki nr 1 – ze względu na znaczny stopień zniszczenia. Zaś nr 2 i 3 zostały znalezione w ziemiance, która istniała między VII/VIII a końcem IX w. Kto był autorem napisów? Czy był to jakiś chrześcijański kupiec, który zawitał na ziemie polskie? A może sporządził je chrześcijański jeniec, osiedlony w Podebłociu? Tak uważał m.in. historyk Janusz Bieniak. Jego zdaniem napisy wykonał morawski jeniec uprowadzony przez Wiślan: „Brańców takich zdobywcy osadzali zwykle z dala od ich dawnej ojczyzny. Położenie Pobłocia na granicy kraju Wiślan z plemionami mazowieckimi znakomicie odpowiada tej regule postępowania. Mogli [owi jeńcy] z pamięci odtwarzać znaki, które widzieli wielokrotnie w świątyniach morawskich i które przypominały im rodzinną okolicę, a także budzić nadzieję powrotu do niej”. Być może odpowiedź jest jeszcze inna. Zdaniem historyka Edwarda Potkowskiego „człowiek, który je nakreślił na świeżej glinie, umieścił je dla odwrócenia zła, uniknięcia nieszczęścia. Mieszkaniec osady odkrytej w Po