Okoliczności powstania projektu sabotażu i dywersji

Brytyjczycy w okrążeniu. Brytyjczycy w przededniu II wojny światowej i w okresie tzw. dziwnej wojny (październik 1939 r. – kwiecień 1940 r.) nie przywiązywali większej wagi do działań partyzanckich czy sabotażu. Wprawdzie Wielka Brytania i Francja po napaści III Rzeszy na Polskę wypowiedziały 3 września 1939 r. wojnę państwu Hitlera, ale wybrały strategię bierności. W Londynie i Paryżu przygotowywano się do starcia z Niemcami na froncie zachodnim wiosną 1940 r., licząc jednak, że do tego czasu Adolf Hitler zostanie obalony przez konserwatywną opozycję, mającą poparcie wśród generalicji. Szykowano się też raczej do wojny pozycyjnej, jaką znano z lat 1915–18. Późną wiosną 1940 r. zaskoczona blitzkriegiem Wehrmachtu Wielka Brytania znalazła się o krok od groźby inwazji porównywalnej z wyprawą hiszpańskiej Wielkiej Armady czy przygotowaniami Napoleona Bonapartego. Stało się tak na skutek klęski wojsk alianckich poniesionej w wyniku niemieckiej ofensywy rozpoczętej 10 maja 1940 r. Już po 17 dniach kampanii Brytyjczycy rozpoczęli w Dunkierce ewakuację swoich sił ekspedycyjnych z Francji. Tego samego dnia gabinet wojenny zaakceptował propozycję szefów sztabu, aby powołać specjalną organizację do prowadzenia dywersji w państwach okupowanych przez III Rzeszę. Nie był to jednak najważniejszy temat dyskutowany w dniach 27–28 maja przez brytyjskich ministrów. Zastanawiano się przede wszystkim, czy zwrócić się do włoskiego dyktatora Benito Mussoliniego w sprawie niemieckich warunków pokojowych. Przeważyło zdecydowane stanowisko nowego premiera Winstona Churchilla: należy kontynuować wojnę. Położenie militarne Wielkiej Brytanii po zawarciu przez Francję 22 czerwca 1940 r. rozejmu z Niemcami i Włochami było wyjątkowo złe. Brytyjczycy utracili na kontynencie ciężkie uzbrojenie i transport samochodowy korpusu ekspedycyjnego, który walczył w kampanii francuskiej. Na Wyspach dysponowali uzbrojeniem dla zaledwie dwóch dywizji. Jednak zdecydowana przewaga Royal Navy nad Kriegsmarine, która poniosła ciężkie straty w czasie kwietniowej inwazji na Norwegię, uniemożliwiała Hitlerowi podjęcie próby desantu i zajęcia Wielkiej Brytanii bez uzyskania panowania w powietrzu. Tym niemniej Brytyjczycy znaleźli się osamotnieni wobec groźby inwazji. Wizja Churchilla. W tej sytuacji Wielka Brytania uznała, że łatwiej jej będzie prowadzić wojnę, jeśli rozwinie się opór zbrojny przeciw Niemcom na okupowanych obszarach Polski, Francji, krajów Beneluksu, Norwegii i Danii. Winston Churchill był zwolennikiem wojny niekonwencjonalnej. W czasie swojej kariery brał udział w konfliktach asymetrycznych bądź je obserwował. W 1895 r. jako dziennikarz przebywał na Kubie, na której Hiszpanie zmagali się z miejscową partyzantką. Dwa lata później już jako oficer tłumił powstanie pasztuńskie na pograniczu Indii z Afganistanem. Uczestniczył też w wojnie burskiej (1899–1902), w której Burowie stosowali metody walki partyzanckiej. W 1940 r. brytyjska armia i służby specjalne pamiętały jednak przede wszystkim o doświadczeniach wyniesionych z wojny, jaką toczyły z Irlandzką Armią Republikańską w latach 1919–21, zakończonej wycofaniem się Brytyjczyków z większości terytorium Irlandii. Bez poparcia Churchilla nie doszłoby do tak szybkiego rozwoju powstałego 22 lipca 1940 r. Kierownictwa Operacji Specjalnych (Special Operation Executive, SOE), nowej służby, której celem było organizowanie i wspieranie ruchów oporu w okupowanej Europie. Jej wcześniejszy zalążek stanowiła sekcja MI R (Military Intelligence Research), zajmująca się wojną partyzancką w ministerstwie wojny, i sekcja D wywiadu (Secret Intelligence Service, SIS), specjalizująca się w dywersji. SOE podporządkowano ministerstwu wojny ekonomicznej, na którego czele stał przyjazny Polakom polityk Partii Pracy Hugh Dalton, a od 1942 r. do końca wojny Roundell Palmer, trzeci lord Selborne. W rzeczywistości działaniami SOE kierowali dyrektorzy (oznaczani inicjałami CD): Frank Nelson (1940–42), Charles Hambro (1942–43) i Colin Gubbins (1943–46). O ile Dalton przejawiał tendencję do ingerowania w decyzje dyrektora, o tyle jego następca pozostawiał CD swobodę działania. Churchill postawił przed SOE zadanie: „Podpalcie Europę!”. Początkowo za priorytetowe uznano przerywanie łączności i transportu przeciwnika. Na drugim miejscu znalazły się operacje we Włoszech i Tunezji (znajdowała się pod władzą reżimu Petaine’a) ze względu na wojnę w Grecji i Afryce Północnej. Na trzecim – operacje w Skandynawii i Europie Zachodniej. W decydującej fazie wojny w okupowanej Europie miały wybuchnąć powstania wsparte przez działania z zewnątrz. Przerastało to jednak możliwości organizacji, znajdującej się latem i jesienią 1940 r. w powijakach. Zresztą SOE od początku natrafiało na przeszkody: było traktowane niechętnie przez szefów sztabu brytyjskich sił zbrojnych i nie miało swojego stałego przedstawiciela w ich gronie. Foreign Office niechętnie patrzyło na próby działań SOE przeciw państwom osi w krajach neutralnych. Rywalizacja i konflikty o zakres działania cechowały też relacje SOE z wywiadem – SIS. Szanse rozwoju działań SOE na kontynencie były nikłe nawet po brytyjskim zwycięstwie w październiku 1940 r. w trzymiesięcznej lotniczej bitwie o Anglię. Perspektywa przegranej państw osi wydawała się odległa. Nie było klimatu sprzyjającego podjęciu zbrojnej walki w Europie Zachodniej. Poza częścią okupowanej Polski – w postaci Generalnego Gubernatorstwa – trudno było wówczas mówić o zorganizowanym ruchu oporu w Europie. Brakowało organizacji, ludzi i broni. Naiwne więc były nadzieje Churchilla, że znaczące siły niemieckie zostaną zaangażowane w walkę z potencjalnymi partyzantami. Obiecujące polskie podziemie. Za najbardziej obiecującą na przełomie lat 1940 i 1941 – ze względu na skalę ruchu oporu – uznawano w Londynie Polskę, stawiając z nią niemal na równi Czechosłowację. Prekursor nowych metod walki w armii brytyjskiej płk Colin Gubbins, kierujący SOE od 1943 r., nawiązał kontakty w Warszawie jeszcze przed wybuchem wojny, gdy jako wysłannik brytyjskiego ministerstwa wojny zapoznawał się z możliwościami współdziałania w kwestiach sabotażu i wojny partyzanckiej. Na początku kampanii wrześniowej dołączył do brytyjskiej misji wojskowej w Polsce wraz z 12 oficerami, specjalistami od sabotażu. Szybko musieli się oni ewakuować do Rumunii na skutek ataku Armii Czerwonej i klęski Polski. Jednak nawiązane przez Gubbinsa kontakty z Oddziałem II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego otworzyły drogę do współpracy polsko-brytyjskiej w sprawach dywersji. Cenną pamiątką z pobytu w Polsce był czasowy zapalnik ołówkowy, wynaleziony przez Niemców i ulepszony przez Polaków, który po kolejnych modyfikacjach stał się standardowym brytyjskim urządzeniem wykorzystywanym w dywersji do powodowania opóźnionej eksplozji materiałów wybuchowych. W opinii o sile podziemia umacniał Churchilla polski premier gen. Władysław Sikorski, dostarczając informacji o rozwoju sabotażu w okupowanym kraju. Znajdowały one potwierdzenie w raportach SOE i optymistycznym przekonaniu panującym w tej organizacji, że polskie podziemie wiązało znaczne siły niemieckie wiosną 1941 r. Model polskiej armii podziemnej stał się dla SOE wzorem, który należało stosować w innych okupowanych państwach. Uznanie dla polskiego podziemia spowodowało, że to w Polsce odbył się w nocy z 15 na 16 lutego 1941 r. pierwszy zrzut cichociemnych wyszkolonych przez SOE, dokonany przez samolot RAF. Ten sukces miał istotne znaczenie dla dalszych operacji tego typu w okupowanej Europie. Nie spowodował jednak zmiany negatywnego nastawienia Churchilla i brytyjskich dowódców w sprawie przekazania do polskiej dyspozycji czterosilnikowego bombowca w celu dokonywania zrzutów do kraju. Brytyjski przywódca uważał, że priorytet miała bitwa o Atlantyk i wszelkie dostępne nowe bombowce dalekiego zasięgu powinny zostać w niej użyte. Z problemem braku samolotów kierownictwo SOE borykało się szczególnie w latach 1941–42. Obalenie regenta Jugosławii. Jeden z pierwszych znaczących sukcesów SOE w Europie miał zupełnie inny charakter niż planowany przez brytyjskich wojskowych sabotaż. Oficerowie SOE znaleźli się w neutralnej wówczas Jugosławii m.in. w celu przerwania żeglugi na Dunaju. Dzięki współpracy z wywiadem brytyjskim w Belgradzie udało się im nawiązać bliskie kontakty z antyniemiecko nastawionymi serbskimi politykami i wojskowymi. Zachęcani i subsydiowani przez Brytyjczyków spiskowcy obalili 27 marca 1941 r. regenta, księcia Pawła Karadziordziewicia, który dwa dni wcześniej przystąpił do sojuszu z Niemcami i Włochami. Wielka Brytania bezpośrednio jednak wiele nie zyskała, ponieważ nie zdołała na tyle militarnie wzmocnić walczącej z Włochami Grecji ani samej Jugosławii, aby te odparły agresję państw osi (6 kwietnia). Atak Hitlera na Bałkanach odsunął natomiast o sześć tygodni napaść III Rzeszy na ZSRR. Zamach na Reinharda Heydricha. Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej 22 czerwca 1941 r. oddalił groźbę inwazji Hitlera na Wyspy Brytyjskie i dał czas na rozbudowę zaplecza szkoleniowego SOE, werbunek ludzi i przygotowywanie operacji w Europie. Niecierpliwy Churchill wpadł nawet na pomysł, aby zrzucać w okupowanych krajach broń i ładunki wybuchowe w celu wykorzystania ich przeciw Niemcom przez przypadkowych znalazców. Nie doszło jednak do tego. Hugh Dalton uważał otwarte wystąpienia zbrojne przeciw okupantom za możliwe tylko wtedy, gdy armie alianckie znajdą się w pobliżu ewentualnych powstańców, a III Rzesza będzie bliska załamania. Na to jednak nie zanosiło się ani latem, ani jesienią 1941 r. Opinię Daltona podzielał przywódca Wolnych Francuzów gen. Charles de Gaulle, który zirytował Churchilla, potępiając publicznie 23 października 1941 r. spontaniczne próby ataków na niemieckich żołnierzy. Generał był zaniepokojony skalą represji po zabiciu przez komunistycznych zamachowców w Nantes płk. Karla Hotza, komendanta miasta. W odpowiedzi Niemcy zastrzelili 43 zakładników, co było szokiem nawet dla mieszkańców okupowanej części Francji. Brytyjscy szefowie sztabu byli sceptyczni co do możliwości ruchu oporu nawet w Polsce czy Czechach. Sprzeciwiali się wykorzystywaniu dodatkowych samolotów do zrzutów w tych krajach z wyjątkiem zaopatrzenia niezbędnego do sabotażu i operacji wywiadowczych. W Protektoracie Czech i Moraw, gdzie system okupacyjny nie był tak represyjny jak w Generalnym Gubernatorstwie, skala ruchu oporu była znacznie mniejsza. Paradoksalnie dzięki przekonaniu Niemców o własnym bezpieczeństwie ułatwiło to przeprowadzenie operacji Antropoid, która okazała się jednym z największych sukcesów SOE. Prezydent Czechosłowacji Edward Beneš zaproponował we wrześniu 1941 r. dyrektorowi operacji SOE Gubbinsowi, aby wysłać do Pragi agentów, którzy zabiją Reinharda Heydricha, szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy oraz hitlerowskiego namiestnika w Protektoracie. Władze czechosłowackie na uchodźstwie dostarczyły SOE ludzi do przeszkolenia, a samolot RAF przerzucił spadochroniarzy do kraju. Dwóch z nich Słowak Jozef Gabčík i Czech Jan Kubiš wykorzystali okoliczność, że Heydrich lekceważył reguły bezpieczeństwa i poruszał się często samochodem bez eskorty. Zaatakowali go 27 maja 1942 r. w Pradze i ranili. Namiestnik zmarł po tygodniu. Zamachowcom dopisało szczęście, bo choć Gabčíkowi zaciął się pistolet maszynowy typu Sten, w które Brytyjczycy wyposażali ruchy oporu, użycie zmodyfikowanego granatu przeciwpancernego okazało się skuteczne. Heydrich był najwyższym rangą funkcjonariuszem aparatu zbrodni III Rzeszy, jaki został zabity przez podziemie przy pomocy SOE. Nastąpiło to w czasie, gdy państwo Hitlera znajdowała się u szczytu potęgi. Czesi zapłacili za to tysiącami ofiar represji i rozbiciem ruchu oporu. O tym, jak trudno było dokonać skutecznego zamachu na podobnej rangi nazistów, świadczy późniejsza nieudana próba zabicia Hansa Franka przez AK. Operacja Foxley – plan zamachu na Hitlera w Berghof podczas jego przechadzki po okolicy nie wyszedł poza wstępną sferę opracowywania przez SOE. Amerykanie w grze. W czerwcu 1942 r., pół roku po przystąpieniu USA do wojny, pojawił się nowy sojusznik i jednocześnie rywal SOE w postaci amerykańskiego Biura Służb Strategicznych (Office of Strategic Services, OSS). Ta instytucja łączyła zadania wywiadowcze i sabotażowe. Od razu zawarto porozumienie o współpracy i podziale stref wpływów, ale Amerykanie szybko chcieli się usamodzielnić, tym bardziej że dysponowali dużymi środkami finansowymi. W Europie Zachodniej SOE i OSS miały działać równorzędnie, ale ponieważ Brytyjczycy nawiązali już kontakty z ruchem oporu, stawiało to Amerykanów w gorszym położeniu. Za Bałkany, Bliski Wschód, Indie i Afrykę Zachodnią odpowiadało SOE, natomiast OSS za Chiny, Koreę, Afrykę Północną i obszar Pacyfiku. Polska pozostała w sferze aktywności SOE. Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza – odpowiedzialny za kontakty z Polskim Państwem Podziemnym – cieszył się jednak znaczną autonomią w porównaniu do innych rządów na uchodźstwie. SOE pomagało w szkoleniu i wyposażeniu polskich cichociemnych, ale ich dobór, a przede wszystkim dowodzenie zbrojnym podziemiem i łączność znajdowały się w polskich rękach. Nowa lista operacyjnych priorytetów. W marcu 1943 r. Churchill nie był już zwolennikiem podpalania Europy okupowanej przez Niemcy. Do zmiany zdania przyczyniły się alianckie sukcesy: brytyjska ofensywa w Afryce Północnej po zwycięstwie pod El Alamein i klęska Niemców pod Stalingradem. Brytyjski premier zaczął zdawać sobie sprawę, że powstanie we Francji bez pomocy wojsk sprzymierzonych zakończyłoby się niepowodzeniem. Dyrektywa szefów sztabu dla SOE z 20 marca 1943 r. ustalała listę operacyjnych priorytetów. Na pierwszym miejscu była dywersja na Korsyce i Krecie w związku z planami doprowadzenia do pokonania Włoch. Na drugim znajdowały się Bałkany, następnie Francja, a potem Polska i Czechosłowacja. W przypadku Polski najważniejsze zadanie stanowił sabotaż linii kolejowych prowadzących na zaplecze frontu wschodniego. Natomiast nie było szans na zaopatrzenie Polskiego Państwa Podziemnego w skali potrzebnej do przygotowania powszechnego powstania. Latem 1943 r. śródziemnomorska strategia Churchilla wydawała się święcić triumfy. W nocy z 9 na 10 lipca siły brytyjsko-amerykańskie dokonały desantu na Sycylię, zajmując wyspę po ponad miesiącu walk. Tym bardziej umacniało to Londyn w uznawaniu za priorytetowe dostaw dla ruchu oporu w Jugosławii i Grecji. W każdym z tych krajów Brytyjczycy stosowali odmienną strategię. Strategia wobec Jugosławii. W Jugosławii popierali najpierw czetników gen. Dragoljuba Mihailovicia podporządkowanych rządowi na emigracji, ale w 1943 r. wysłali też misję do partyzantki komunistycznej dowodzonej przez Josipa Broz-Titę, zaopatrując obie strony, mimo że zwalczały się one zbrojnie. Pod wpływem doniesień z depesz Enigmy – rozszyfrowanych przez brytyjski radiowywiad – o współpracy czetników z Włochami i Niemcami Churchill podjął pod koniec 1943 r. decyzję o wycofaniu brytyjskiej misji i zaprzestaniu zaopatrywania Mihailovicia. Postawiono na Titę, uznając, że zabija on więcej Niemców. Niektórzy z oficerów SOE niemających dostępu do depesz Enigmy uważali po wojnie, że to komunista i agent NKWD James Klugmann, nadzorujący z ramienia SOE operacje na Bałkanach, wpłynął swoimi raportami, krytycznymi wobec czetników, na porzucenie Mihailovicia. Pomoc dla komunistów Tity okazała się doskonałą inwestycją, gdy w 1948 r. doszło do rozłamu między Belgradem i Moskwą. Strategia wobec Grecji. W przypadku Grecji Brytyjczycy przyznali priorytet wsparciu dla mniejszej, ale antykomunistycznej organizacji EDES, zaopatrując jednocześnie komunistyczną ELAS. Oba te ugrupowania wspólnie z oficerami SOE wysadziły w powietrze w listopadzie 1942 r. ważny strategicznie wiadukt nad rzeką Gorgopotamos. Był to jeden z nielicznych przykładów współpracy tych organizacji, zanim zaczęły ze sobą walczyć. Bez poparcia SOE dla niekomunistycznej partyzantki kraj ten znalazłby się w rękach komunistów w 1944 r., tak jak się stało z Jugosławią i Albanią. Stawka na Francję. Od lutego 1941 do października 1943 r. zrzucono dla Armii Krajowej zaledwie 65 ton zaopatrzenia w trakcie 72 lotów. O ile do 1943 r. wynikało to przede wszystkim z dalszego miejsca Polski na liście priorytetów SOE, bra