„Ponury” rozbija więzienie w Pińsku

Bezczelny „Esesman” udaje Niemca. Wieczorem 17 stycznia 1943 r. do bramy więzienia w Pińsku podjechał opel z tablicą rejestracyjną gestapo. Tuż przed godz. 17, po godzinach pracy więziennej kancelarii, nikt nie spodziewał się gości. Tymczasem z auta wyskoczył podoficer SS, wrzeszcząc, żeby otworzyć bramę. Rosyjski wartownik ze służby pomocniczej w pośpiechu wykonał komendę. Przez myśl mu nie przeszło, że rozkazuje mu polski Żyd, ceniony specjalista od akcji dywersyjnych Zygmunt Sulima, „Esesman”. Opel wpadł na więzienny dziedziniec, zatrzymując się przed kolejną bramą. Dopiero wówczas wartownik zaczął podejrzewać, że coś jest nie tak. Z samochodu wysiedli dwaj postawni cywile, jeden w lisiej czapie, drugi w cyklistówce. Ten drugi warknął: „Idi ko wtorym worotam i skażi, cztoby oni ich otkryli!”. Coraz bardziej skonsternowany strażnik głośno zaprotestował, wówczas ubrany w cyklistówkę Jerzy Wojnowski, „Motor”, strzelił do niego. „Strażnik przy bramie stawił opór bierny wobec czego został zastrzelony przez »Motora« i usunięty z jezdni w śnieg. Zarżnąć nożem nie było go można, gdyż był w dużym kożuchu wartowniczym” – zapisał w raporcie po akcji por. Jan Piwnik, „Ponury”, broniąc podkomendnego. Ale huk wystrzału usłyszeli wartownicy w momencie, gdy dwie inne grupy bojowe forsowały mury więzienia. Powodzenie akcji zawisło na włosku. Pech prześladuje komendanta. Z więzienia odbijano komendanta III Odcinka Wachlarza Alfreda Paczkowskiego, „Wanię”, oraz jego dwóch podkomendnych Piotra Downara, „Azora”, i Mariana Czarneckiego, „Rysia”. Od początku wszystko układało się tak, jakby ktoś ich przeklął. Dwaj cichociemni, Paczkowski i Mieczysław Eckhardt, „Bocian”, razem z Piotrem Downarem wyruszyli 17 listopada 1942 r. na akcję dywersyjną wysadzania mostu w okolicach Dawidgródka. Szli w stronę osady Turów na wschód od Pińska. „Jedyny bagaż to plecak z materiałem wybuchowym. Mieliśmy ze sobą tylko rewolwery i jeden pistolet maszynowy. (…) W nocy, kiedy przechodziliśmy przez jeden z małych strumyczków, załamał się pode mną lód. Usłyszałem, jak trzasnęły mi kości w lewym podudziu, potem poczułem ból” – wspominał w książce „Ankieta cichociemnego” Paczkowski. Z wody wywlekli go towarzysze, ratując przed utonięciem. Jednak wyruszenie w dalszą drogę okazało się niemożliwe. „Znaleźliśmy szałas, gdzie koledzy nastawili mi nogę, usztywnili gałęziami”. Po naradzie zdecydowali, że Downar i Eckhardt pójdą do Dawidgródka po konie i wóz, aby przewieźć dowódcę na kwaterę. Prawie się to udało. Pomocy udzielił im rezydujący w miasteczku jeden z członków sieci Wachlarza por. Marian Czarnecki, „Ryś” – załatwił konny zaprzęg i wziął na przechowanie materiał wybuchowy. Tylko z bronią konspiratorzy nie potrafili się rozstać. Poszli z nią nawet na posterunek policji, aby wyrobić przepustki potrzebne do wyjazdu z miasteczka. Pech chciał, że jednemu z funkcjonariuszy wpadł w oko plecak pozostawiony na wozie. Znalazł w nim pistolet maszynowy, akurat gdy Eckhardt załatwiał formalności. Aresztowano obydwu, więc Paczkowski nie doczekał się pomocy, tkwiąc w szałasie pod Dawidgródkiem. Tam natrafili na niego białoruscy chłopi, a zaraz po nich ukraińscy policjanci. Ptaszek podszywa się pod Włocha. „Wania” próbował im udowodnić, że jest… Włochem. Pokazał paszport na nazwisko Alfredo Pascoto, którego za zasługi dla III Rzeszy nagrodzono majątkiem ziemskim na Kresach. „Policjanci szukali Żydów. Nie chcieli patrzeć na dokumenty. Załadowali mnie na wóz i powieźli do Dawidgródka” – wspominał. W miejscowym areszcie przekonał się, iż na pomoc podkomendnych nie może liczyć: „Kiedy zmieniono moją straż i otwarto drzwi do drugiego pokoju, na progu stanął »Azor« i krzyknął do mnie: «Bocian« nie żyje”. Gestapowcy zatłukli Mieczysława Eckhardta najprawdopodobniej podczas jednego z pierwszych przesłuchań. Wkrótce Paczkowski dowiedział się, że i Czarnecki, „Ryś”, wpadł. A potem zaczęły się przesłuchania: „Nad ranem przyszedł pijany gestapowiec i bez ceregieli bił mnie po głowie, aż zemdlałem. Nie wyjaśnił mi dlaczego. Kiedy leżałem, odzyskując przytomność, gestapowiec wraz z policjantem wyciągnęli z komórki jakiegoś chłopa z kilkuletnim dzieckiem i zastrzelił ich w tej samej izbie”. Ponoć zamordowali ich, bo kradli deski z tartaku. Po takim wstępie kilka następnych dni minęło spokojnie: Paczkowski uparcie podawał się za włoskiego faszystę, opatrzono mu nogę i traktowano przyzwoicie. Piekło zaczęło się, gdy na początku grudnia przewieziono „Wanię” wraz z „Azorem” i „Rysiem” do Pińska. Niemcy skojarzyli fakty. Żaden Alfredo Pascoto nie istniał, natomiast od wielu miesięcy nieuchwytni dywersanci wysadzali w powietrze linie kolejowe oraz organizowali zamachy na hitlerowskich notabli. U „Rysia” znaleziono radiostację, broń i materiały wybuchowe. Nic dziwnego, że gestapo usiłowało złamać więźniów, by wydali innych członków siatki. „Rzucali się jak wściekłe psy na mnie, żądając innych zeznań. Mieli zadziwiające informacje. Wmawiali mi, że jestem szefem bandytów i że jestem skoczkiem spadochronowym z Anglii. Tego nie wiedział Czarnecki ani tym bardziej Downar. A jeżeli Eckhardt nie żył, skąd mogli wiedzieć?” – zastanawiał się Paczkowski. Odmawiał sypania, choć śledztwo robiło się coraz ostrzejsze: oprawcy „łatwo wpadali w złość i żelaznym prętem bili mnie po głowie. To działało na mnie usypiająco”. Piwnik ściąga posiłki cichociemnych. Kiedy aresztowanego „Rysia” prowadzono na posterunek w Dawidgródku, widział to z okna swojej apteki Michał Matusiewicz. Natychmiast chwycił papier do pakowniach chleba i napisał krótko: „Czarnecki aresztowany”. Potem dowiedział się, że ten sam los spotkał „Azora” i „Bociana”. Meldunki szybko dotarły do komendy Wachlarza w Warszawie. Ale jej szef ppłk Adam Grocholski tę wiedzę zachował dla siebie, spisując podkomendnych na straty. Zapewne tak by się to skończyło, gdyby nie upór żony „Bociana”. Pani Eckhardt, kiedy urwał się kontakt z mężem, szukała kogoś, kto pomógłby jej odnaleźć zaginionego. W końcu dotarła do Ryszarda Jamontta-Krzywickiego, adiutanta samego komendanta AK. To od niego gen. Stefan Grot-Rowecki dowiedział się, że zaginęło kierownictwo III Odcinka Wachlarza, a ppłk Grocholski już mianował następców. Wkrótce „Grota” poinformowano, gdzie są więzieni cenni oficerowie. Po skonsultowaniu sprawy z szefem przedwojennej Dwójki gen. Tadeuszem Pełczyńskim i gen. Komorowskim podjął decyzję, że Paczkowski i jego ludzie muszą zostać odbici. Do zorganizowania i przeprowadzenia akcji wytypowano cichociemnego znanego z brawury: Jana Piwnika, „Ponurego”. Dobrze znał Kresy i brał udział w operacji Wachlarz. Rozkaz przekazał mu osobiście, przywołany do porządku przez „Grota”, ppłk Grocholski. Zaznaczając, iż „Ponury” najpierw powinien spróbować wykupić więźniów za kwotę 40 tys. marek. Dopiero gdyby to się nie udało, ma rozbić więzienie w Pińsku. Niczego więcej nie narzucał, zostawiając dobór składu oddziału i plan działania „Ponuremu”. Ten zwołał na spotkanie cichociemnych, czekających w Warszawie na przydziały zadań: por. Wacława Kopistę, „Krę”, por. Jana Rogowskiego, „Czarkę”, i ppor. Michała Fijałkę, „Kawę”. Po południu 31 grudnia byli już w drodze do Brześcia, gdzie kompletowano szesnastoosobowy oddział. Dołączył do nich m.in. „Esesman”, którego Piwnik odkrył w warszawskich grupach bojowych. „Sulima bardzo dobrze mówił po niemiecku, co wykorzystywał, przebierając się za oficera SS. Stąd wziął się jego pseudonim” – wyjaśnia Kacper Śledziński w książce „Cichociemni. Elita polskiej dywersji”. I tym razem wykorzystano jego talent. Z Brześcia samochodami ruszyli do Pińska. „Dojechali bez przeszkód, co nie powinno dziwić: mieli dobrze podrobione dokumenty, rozkazy wjazdu i przepustki, i po prostu nie wzbudzali podejrzeń” – dodaje Śledziński. Pani Atkinson śle pozdrowienia. Tymczasem Paczkowski mógł sobie pogratulować przezorności. Latem 1942 r. wydał swojej siatce polecenie rozpracowania więzienia w Pińsku oraz zwerbowania kogoś z załogi do współpracy z podziemiem. Doliczono się wówczas wśród strażników 7 Rosjan i 11 Polaków. Niemcami byli jedynie dyrektor i pracownicy kancelarii. Tuż przed Nowym Rokiem po jednym z przesłuchań polski strażnik zwerbowany przez AK szepnął Paczkowskiemu, że pracuje dla konspiracji. Zaoferował też wyniesienie na zewnątrz wiadomości. „Wania” zaryzykował. Wkrótce ten sam strażnik pokazał mu karteczkę z jednym słowem: „Jestem”, podpisanym pseudonimem „Mały”. To dawny żołnierz Paczkowskiego Antoni Kończal meldował, że spróbuje pomóc. „Nie rezygnowałem dotąd z walki, ale ten list mnie podbudował” – stwierdził Paczkowski. W Pińsku „Ponury” otrzymał od miejscowej siatki konspiratorów wszelkie potrzebne informacje. Choć więzienie otaczał pięciometrowy mur, wiedziano, gdzie da się go sforsować. Znano liczebność personelu i obowiązujące go zasady. Udało się nawet zainstalować podsłuch na więziennej linii telefonicznej. Cichociemni słyszeli każdą rozmowę, jaką prowadził komendant więzienia Hellinger oraz jego zastępca Zöllner. Prawdziwy problem stanowiło nie więzienie, lecz to, że w miasteczku stacjonował batalion Wehrmachtu, konny batalion Kozaków i żandarmi, łącznie ok. 3 tys. uzbrojonych wrogów. Więzienie musieli więc opanować bezszelestnie i błyskawicznie, a potem jeszcze szybciej rozpłynąć się w mroku. W razie alarmu szanse ujścia z życiem stawały się znikome. Mimo takiego zagrożenia plan ataku ukończono w tydzień. „Ponury” posłał „Wani” przez współpracującego z podziemiem strażnika karteczkę „Pozdrowienia od pani Atkinson”. Paczkowski od razu przypomniał sobie pokój w Londynie, który wynajmowali wspólnie z Piwnikiem w mieszkaniu Mrs. Atkinson. Pada trzecia brama. Ostatnie dni przed atakiem większość oddziału „Ponurego” spędziła w Brześciu. Piwnik zgodnie z rozkazem próbował zorganizować wykupienie więźniów, ale bez powodzenia. Przygotowywał też plany odwrotu, tak by ujść obławie, oraz nawet punkt medyczny w folwarku nieopodal Brześcia, gdzie w razie potrzeby można byłoby opatrzyć rannych. Wreszcie rankiem 17 stycznia 1943 r. „Ponury” dał sygnał do rozpoczęcia akcji. „Czternastu ludzi opuściło mieszkanie i wyszło na ulicę. Każdy szedł swoim zwykłym krokiem – opisuje Śledziński. – Wreszcie dochodził do zakładu fotograf