W śmiertelnym niebezpieczeństwie. W październiku 1945 r. cichociemny Stanisław Skowroński, „Widelec”, wrócił do Warszawy. Zamieszkał w tym samym lokalu konspiracyjnym przy ul. 6 Sierpnia (dziś Nowowiejska), w którym dwa lata wcześniej ukrywał się po skoku spadochronowym jako oficer KG AK. Dawny wróg, Niemcy, został pokonany, ale dla wielu żołnierzy podziemnej armii wojenna groza wcale się nie skończyła. „Zaopatrzono mnie w dokumenty na nazwisko Stefana Stasiaka – pisał Skowroński we wspomnieniach. – W obecnej rzeczywistości, z marionetkowym rządem komunistycznym na usługach Sowietów, którego nie uznawaliśmy, nie było żadnej gwarancji zachowania wolności. Komunistyczne władze polskie uważały nas za faszystów, hitlerowców, kontrrewolucjonistów, jednym słowem byliśmy niebezpieczni dla »nowego porządku«. W nowym systemie nie było dla nas miejsca. Nie respektowano żadnych wartości, można było zostać aresztowanym w każdej chwili. Najlepiej było usunąć się w cień. (…) Stany Zjednoczone w dalszym ciągu były sprzymierzeńcami Rosji. Drogi zamykały się. Jedynym wyjściem z sytuacji było opuszczenie kraju”. Spośród 316 skoczków zrzuconych do Polski 95 nie dożyło końca wojny. Ponieśli śmierć podczas nieudanego lądowania, polegli w walce z Niemcami (wielu podczas powstania warszawskiego) lub, aresztowani, połknęli truciznę. Ci, którzy ocaleli, nadal znajdowali się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Na Kresach: kontrrewolucjoniści. Sowiecki kontrwywiad i polski aparat bezpieczeństwa odnosiły się do cichociemnych z wyjątkową wrogością. W oczach komunistów komandosi wyszkoleni w technikach wywiadowczych i przysłani z Anglii byli po prostu szpiegami. Komunistyczna paranoja, nakazująca w każdym żołnierzu AK widzieć obcego agenta, znajdowała tu znakomitą pożywkę. Jako pierwsi przekonali się o tym spadochroniarze z oddziałów operujących na Kresach Wschodnich. W Ziemi Nowogródzkiej konflikt z partyzantką sowiecką, uznającą AK za organizację wrogą, rozpoczął się już w 1943 r., kiedy linia frontu przebiegała jeszcze 800 km dalej na wschodzie. W wyniku rozbicia przez Rosjan Zgrupowania Stołpeckiego AK zostało uwięzionych m.in. dwóch cichociemnych: Ezechiel Łoś, „Ikwa”, oraz Lech Rydzewski, „Grom”. Potraktowano ich jako wyjątkowo ważnych więźniów: niezwłocznie przetransportowano samolotem do Moskwy, a następnie na Łubiankę. Przesłuchanie prowadził osobiście osławiony szef Głównego Zarządu Kontrwywiadu Smiersz (a później całej sowieckiej bezpieki) gen. Wiktor Abakumow. Kolejne aresztowania posypały się kilka miesięcy później, kiedy Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną wschodnią granicę Polski. Scenariusz zatrzymania był przeważnie ten sam, jaki zastosowano później wobec 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego: sowieckie dowództwo zapraszało oficerów AK na rokowania pod pozorem uzgodnienia wspólnej walki przeciwko Niemcom. Propozycja spotkania była pułapką, a na przybyłych czekały oddziały NKWD. Żołnierzy rozbrajano i wtrącano do więzienia. Zdrada i fakt, że trzeba było poddać się bez oddania wystrzału, bolały. Jeden z oficerów Okręgu Wileńskiego AK, cichociemny Teodor Cetys, „Wiking”, notował we wspomnieniach: „Pierwsze dni w więzieniu śledczym na Ofiarnej. Wszystko, co się dzieje, jest świeże, bolesne i denerwujące. W więzieniu brudno, bo jeszcze nie zdążono uprzątnąć śmieci po niemieckim Gestapo, które 13 lipca [1944 r.] uciekło z Wilna. Dzisiaj chyba 21 lipca. Już byłem na kilku przesłuchaniach. Są niezmiernie upokarzające. Biliśmy Niemców, a teraz, gdy przyszli sprzymierzeńcy naszych sprzymierzeńców, siedzę za kratkami”. Spadochroniarze na równi z kadrą dowódczą AK przechodzili najdłuższe i najcięższe śledztwa. Enkawudziści domagali się od nich wyjawienia prawdy o rzekomych szpiegowskich zadaniach i przyznania do najbardziej absurdalnych zarzutów. Wacław Kopisto, „Kra”, zrzucony do kraju we wrześniu 1942 r. i służący następnie w Wołyńskim Okręgu AK, wspominał pierwsze przesłuchanie: „Zaprowadzono mnie do gabinetu pułkownika Miedwiediejewa. Był to człowiek grubiański, o nieprzyjemnym wyglądzie i stalinowskim stylu postępowania. Po naszym wejściu rozkazał konwojującemu mnie lejtnantowi przeprowadzić mi rewizję osobistą. Rewidujący znalazł w jednej kieszeni polskiego wojskowego orzełka. Pułkownik, wziąwszy go do ręki, powiedział z sarkazmem »Ładny ptaszek, a daleko patrzy, bo od morza do morza«. Następnie zaczął mnie przesłuchiwać. (…) Rozpytywał o szkolenie, jakie przeszedłem przed zrzutem do kraju. Interesował się również tym, czy kursy były organizowane przez nasze Ministerstwo Obrony, czy przez specjalne służby angielskie i jakie było nastawienie w stosunku do Związku Radzieckiego w czasie szkolenia. Zasugerował mi wreszcie, że od początku musiałem być wrogo ustosunkowany do ustroju sowieckiego, ponieważ nieprzypadkowo wybrałem sobie pseudonim »Kra«. Według niego pod tym skrótem kryje się bowiem moje nastawienie ideologiczne, gdyż pseudonim ten może oznaczać tylko »kontrrewolucyjną agitację«”. Kopisto został skazany przez sowiecki trybunał wojskowy na karę śmierci za „działalność szpiegowską i sabotażowo-dywersyjną”. W drodze łaski Rada Najwyższa zamieniła wyrok na 10 lat obozu pracy, które spędził w łagrach Komi, Kołymy i Magadanu. Wrócił do Polski w grudniu 1955 r. W PRL: imperialistyczni szpiedzy. Ci spośród cichociemnych, którym udało się uniknąć aresztowania przez Rosjan, często wpadali w ręce rodzimej bezpieki. Kiedy kapitulowała III Rzesza, a na Reichstagu wieszano polską flagę, za cichociemnymi zatrzaskiwały się drzwi aresztów. Pierwsze wyroki wydawane na przełomie 1945 i 1946 r. były z reguły bardzo wysokie, często orzekano karę śmierci, zamienianą później na wieloletnie więzienie. Represje stosowano zresztą w sposób chaotyczny – nie sposób dociec, dlaczego jednym udało się przetrwać okres stalinowski we względnym spokoju, podczas gdy innych katowano w śledztwie i skazywano za rzekome szpiegostwo. Cichociemny Stefan Ignaszak, „Drozd”, opowiadał po latach w telewizyjnym wywiadzie: „Ujawnić się, czy nie ujawnić? Ujawnienie nie dawało gwarancji bezpieczeństwa, wobec czego pozostałem w dalszym ciągu »nielegalny«. I to spowodowało, że mnie aresztowano. Zaczęto mnie odpowiednio »preparować«. Lepiej traktowano zbrodniarzy wojennych aniżeli nas. Kiedy mówiłem strażnikowi »Gestapo nas gnębiło i wy gnębicie«, odpowiadał: »Za mało was jeszcze gnębili«”. Kolejna fala aresztowań i procesów przyszła na przełomie lat 40. i 50. Wsadzano tych, którym udało się przeżyć łagry i którzy zostali repatriowani do kraju, a także cichociemnych powracających z Anglii, by – w odpowiedzi na apele władz komunistycznych – włączyć się w odbudowę kraju. Stalinowski terror gęstniał, partia szykowała procesy pokazowe. Potrzebowano oskarżonych, którzy pasowaliby do roli imperialistycznych szpiegów, wysłanych przez Zachód z kontrrewolucyjną misją. Szczególnie narażeni byli ci spośród dawnych spadochroniarzy, którzy zdecydowali się wstąpić (lub zostali powołani) do nowego wojska. Aresztowanych przez osławiony Główny Zarząd Informacji poddawano torturom i zmuszano, by sami dyktowali treść aktu oskarżenia. Cichociemny Tomasz Kostuch, „Bryła”, powrócił z Anglii w 1946 r. i rozpoczął pracę jako oficer w Sztabie Generalnym. „Pod koniec 1950 r. ni stąd ni zowąd zostałem zdemobilizowany i aresztowany – wspominał. – Natychmiast rewizja osobista, rozbiórka do naga, a potem – na przesłuchanie. I ciągle otrzymywałem jedno pytanie: »Powiedzcie za cośmy was zaaresztowali«. I drugie pytanie: »Życiorys«. Nie wiem, ile set razy opowiedziałem życiorys, nie wiem, ile tysięcy razy odpowiedziałem »Nie wiem, za co żeście mnie aresztowali«. W pewnym momencie przyszedł do mnie pułkownik Skulbaszewski i powiedział »Wy tu zgnijecie w tej piwnicy bez sądu. Nigdy nie wyjdziecie, jeśli nie powiecie, za co żeśmy was aresztowali«. Odpowiedziałem, że jako uczciwy żołnierz, uczciwy oficer nie mam sobie nic do zarzucenia”. Stalinowskie procesy, podobnie jak śledztwa, były fikcją, a właściwie – wyreżyserowanym spektaklem. Sądy wojskowe jawnie trzymały stronę prokuratury, zaś podsądnym okazywały pogardę jako „pachołkom anglo-amerykańskiego imperializmu”. Bohaterska przeszłość cichociemnych nie miała znaczenia w konfrontacji z fałszywymi zarzutami. Tylko czasami, w uznaniu „zasług w walce z hitlerowskim okupantem”, karę śmierci zamieniano na dożywotnie więzienie. Mściwości władzy doświadczali zarówno uczestnicy konspiracji antykomunistycznej, jak i byli akowcy, którzy zaakceptowali nowy porządek. Dziewięciu cichociemnych poniosło śmierć w komunistycznych więzieniach – wśród nich m.in. Andrzej Czaykowski, „Garda” (wrócił do kraju z tajną misją od rządu na uchodźstwie), Hieronim Dekutowski, „Zapora” (dowodzony przez niego oddział AK w 1945 r. rozbijał na Lubelszczyźnie posterunki UB najbardziej dające się we znaki mieszkańcom), Bolesław Kontrym, „Żmudzin” (bohater powstania warszawskiego, w 1947 r. wrócił do kraju i podjął pracę w administracji państwowej), Aleksander Kułakowski, „Rywal” (żołnierz Kedywu, w 1944 r. wstąpił do armii Berlinga i przeszedł z nią cały szlak bojowy). Niektórzy, skazani na dożywocie, doczekali skrócenia wyroków dopiero w latach 60. Ostatni cichociemny, Adam Boryczka, „Brona”, opuścił więzienie w 1967 r. Strategie przetrwania. Zdarzało się, że przed wpadką ratowała cichociemnych życzliwość szeregowych urzędników. Teodor Cetys, którego relację opublikowały w latach 80. emigracyjne „Zeszyty Historyczne”, wspominał swój powrót z łagru w 1946 r. Przekraczając granicę, musiał wypełnić ankietę Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, w tym także szczegółowo opisać życiorys. Uważając, że nie ma nic do ukrycia, cichociemny sumiennie wypełnił wszystkie rubryki formularza, opisując także szkolenie w Anglii i przebieg służby w szeregach AK. Jednak urzędniczka odmówiła przyjęcia ankiety. „Jakież było moje zdziwienie i zaskoczenie – pisał we wspomnieniu – gdy ta smarkata, po przeczytaniu ankiety zaczęła na cały barak wykrzykiwać: »Co pan, zapomniał już pisać po polsku, trzeba uważać, ja nie mam blankietów do marnowania«. Myślałem, że ją rozszarpię. Jeśli nawet popełniłem jakiś błąd, to czy po tylu latach tułaczki i takiemu starszemu panu, za jakiego się uważałem (właśnie za parę dni kończyłem czterdzieści lat) taka młoda dziewczyna, choć tak ładna i taka wiośniana, ma prawo zwracać uwagę i to w tak niegrzecznej formie? Jestem wściekły i podniesionym głosem pytam: »Gdzie te błędy, proszę mi pokazać«. Panienka jednak zamiast podsunąć ankietę ku mnie trzyma palec na jakimś wierszu, a ankietę wolno przesuwa ku sobie i głośno replikuje: »Tu, proszę pana, tu!«. W rezultacie nic nie widzę, nie wiem, o co chodzi i próbuję dojrzeć pokazywane miejsce. Wychylam się więc przez okienko do wnętrza. Gdy byłem już dostatecznie w głębi, dziewczyna szepnęła: »Niech pan nie pisze, że był pan za granicą, że jest pan spadochroniarzem, bo pana zaraz z powrotem zamkną«. Powiedziała to tak serdecznie i tak przekonywująco, że nie miałem żadnych wątpliwości co do jej szczerej intencji”. Czasami wolność (a być może także i życie) udawało zachować się dzięki dawnym przyjaźniom z ludźmi, który znaleźli się teraz po drugiej stronie barykady. Alojzy Józekowski, „Sadyba”, który w Wielkiej Brytanii przeszedł szkolenie dla cichociemnych, napisał we wspomnieniach: „Moją kartą przetargową okazała się znajomość ze Zbyszkiem Lorkiem, młodszym kolegą z Wodzisławia [rodzinna miejscowość autora], dla którego byłem autorytetem. W czasie wojny wstąpił on do komunistycznej partyzantki Mieczysława Moczara, działającej na Kielecczyźnie, a po wyzwoleniu przez Sowietów, już w stopniu kapitana, został oficerem do spraw cudzoziemców katowickiego Urzędu Bezpieczeństwa. Jego ojciec, również lewicowiec, pełnił funkcję kierownika dużej parowozowni Polskich Kolei Państwowych w Rybniku. Nasze rodziny znały się od 1924 r. i miały do siebie pełne zaufanie. Wybraliśmy się wieczorem z ojcem do Lor