Hełm Sulejmana Wielkiego. W Metropolitan Museum of Art znajduje się niezwykły drzeworyt przedstawiający sułtana Sulejmana Wspaniałego w bogato zdobionym hełmie, na który nałożono cztery korony, czyli o jedną więcej niż w papieskiej tiarze. Przepyszne nakrycie głowy wieńczą bogato oprawione szlachetne kamienie, nad którymi górują kunsztownie osadzone pióra. W bordiurze hełmu umieszczono ostro zakończone diamenty, żeby przywołać skojarzenia do promienistej korony cesarzy rzymskich. Ten niezwykły produkt weneckich jubilerów, rodziny Caorlinich, miał powstać z inspiracji Alvise Grittiego, nieślubnego syna doży. Nic nie wiadomo o tym, żeby Sulejman kiedykolwiek założył ten hełm, który kupił dla niego jego faworyt, wielki wezyr Ibrahim Pasza w 1532 r. Według anonimowej kroniki miał go jednak nosić jeden z paziów sułtana podczas uroczystego wjazdu władcy do Belgradu, co w jasny sposób wiązałoby to arcydzieło sztuki jubilerskiej z ambitnymi planami ekspansji na zachód, charakteryzującymi ówczesną politykę osmańską. Hełm miał być widomym znakiem supremacji sułtana nad cesarzem i papieżem, a także terytorialnych roszczeń władcy osmańskiego. Współczesny odbiorca może spojrzeć na hełm jako na świadectwo szybkiego wzrostu potęgi osmańskiej; ewolucji od małego anatolijskiego księstwa u progu XIV w. do imperium rozciągającego się od Dunaju po Tygrys i Eufrat dwa stulecia później. Wielkie podboje, XIV i XV W. Bejlik Osmanów. Księstwo (bejlik) osmańskie było jednym z wielu państewek utworzonych przez Turkmenów napływających do Anatolii w XIII w.. Przyczyn wyjątkowego sukcesu Osmanów historycy upatrują w korzystnym położeniu ich władztwa przy północno-wschodniej granicy Bizancjum, co pozwoliło im wykorzystać słabość cesarstwa oraz rozbicie polityczne na Bałkanach. Religia i łupy. Podboje na Bałkanach. Kluczowe dla rozwoju księstwa okazało się przeprawienie przez Dardanele na pomoc jednemu z pretendentów do tronu bizantyjskiego i zdobycie przyczółku na Bałkanach w 1352 r. Umożliwiło to Osmanom dalszą szybką ekspansję na zachód i podporządkowanie kolejnych państewek bałkańskich. Do końca lat 80. XIV w. pod zwierzchnością osmańską znalazły się Tracja, Tesalia, Bułgaria i Serbia. Dwaj pierwsi władcy z okresu ekspansji – Osman (zm. 1324 r.) i Orchan (zm. 1362 r.) – otrzymali przydomek gazi, oznaczający wojownika islamu, poprzez to określenie włączono ich w tradycję walki w imię religii muzułmańskiej. Jednak obok motywacji religijnej działania te były powodowane chęcią zdobycia łupów i ziemi. Brak fanatyzmu religijnego i pragmatyzm widać także w zasadach, jakimi Osmanowie kierowali się w stosunkach z lokalną ludnością, co ułatwiało im rozszerzanie wpływów. Uznawali Kościół prawosławny i respektowali prawa miejscowych możnowładców, przynajmniej tych, którzy nie występowali otwarcie przeciwko nim. Ponadto zyskiwali przychylność chłopów, ponieważ ich nadejście oznaczało dla nich zmniejszenie, a nie podniesienie podatków. Podboje w Anatolii. Równocześnie Osmanowie prowadzili ekspansję w Anatolii, podporządkowując sobie kolejne tamtejsze księstwa. Gdy w 1389 r. umarł Murad I – na skutek ran zadanych w zwycięskiej dla niego bitwie na Kosowym Polu – jego syn i spadkobierca Bajezyd I został władcą rozległego terytorium położonego po obu stronach cieśnin czarnomorskich i suwerenem wielu państw lennych. Mimo początkowych sukcesów odnoszonych w polityce wewnętrznej i na obu frontach wojennych jego panowanie zakończyło się klęską w bitwie przeciw Timurowi pod Ankarą w 1402 r. Sułtan dostał się do niewoli, a jego państwo rozpadło się na odzyskujące dawną niezależność księstwa lenne i pozostałe terytoria podzielone między synów władcy. Ponad dekadę zajęło jednemu z nich, Mehmedowi I Czelebiemu (zm. 1421 r.), zjednoczenie państwa. Dopiero jednak jego syn Murad II (zm. 1451 r.) odzyskał terytoria, które odpadły po klęsce ankarskiej, i umocnił panowanie na Bałkanach i w Anatolii. Stworzył solidne podstawy, które pozwoliły jego następcy Mehmedowi II na zdobycie Konstantynopola w 1453 r. Waga zdobycia Konstantynopola. Miało to istotne znaczenie dla młodego sułtana ze względu na politykę wewnętrzną i zagraniczną. Po pierwsze, jakkolwiek niewielkie było już wówczas terytorium Bizancjum, to jego kluczowe położenie nad Bosforem wielokrotnie utrudniało Osmanom komunikację między obiema częściami ich państwa położonymi po obu stronach cieśnin. Po drugie, Konstantynopol był stałym centrum antyosmańskich intryg, a także miejscem chronienia się potencjalnych konkurentów do tronu. Po trzecie, ta stolica cesarzy rzymskich, chociaż w stanie upadku, stanowiła niezwykle ważny symbol, punkt odniesienia zarówno dla chrześcijan, jak i wyznawców islamu. Muzułmanie starali się zdobyć miasto, począwszy od VII w., a jego podbój był przepowiadany w hadisach (opowieściach o życiu proroka Muhammada/Mahometa, które stanowią źródło prawa i wiedzy religijnej) i proroctwach. Zdobywca Konstantynopola stałby się najsłynniejszych spośród gazich. Zyskałby więc ogromny prestiż w świecie islamu, tak potrzebny młodemu osmańskiemu władcy, którego pierwsze panowanie – podczas krótkotrwałego wycofania się ojca Murada II w latach 1444–46 – było uważane za porażkę. Ponadto wielki sukces wzmocniłby pozycję Mehmeda II wobec starych doradców ojca. W końcu zdobycie Konstantynopola oznaczałoby uzyskanie przez państwo osmańskie doskonałej stolicy położonej strategicznie w centrum ich terytorium i dającej kontrolę nad szlakami handlowymi regionu. Zdeterminowany Mehmed II dobrze przygotował ostateczne oblężenie i po 54 dniach zdobył miasto. Zgodnie z prawem muzułmańskim pozwolił je łupić przez trzy dni, a potem przystąpił do wielkiej odbudowy. Inwestycje w Konstantynopolu, nowej stolicy Imperium Osmańskiego, stanowiły przedmiot jego szczególnej troski do końca panowania w 1481 r. Jeszcze kilka podbojów. Lata 1453–81 były naznaczone kolejną falą zwycięskich kampanii w regionie Morza Czarnego i Morza Egejskiego. Siły osmańskie na krótko zajęły nawet Otranto we włoskiej Apulii (1480–81). Śmierć Mehmeda II przekreśliła jednak plany dalszej ekspansji na Półwyspie Apenińskim. Na okres panowania tego władcy przypadają także ważne reformy wewnętrzne oraz krystalizowanie się struktur administracji centralnej i prowincjonalnej imperium. Najważniejsze instytucje Imperium Niewolnicy, dwór, timarioci. Najważniejsze instytucje Imperium Osmańskiego sięgają czasów panowania Mehmeda I Czelebiego, który odbudowywał państwo po katastrofie bitwy pod Ankarą. Część z nich, według tradycji, powstała jeszcze w XIV w. Do kluczowych, które zapewniły sprawne działanie i stabilność państwa osmańskiego od XV w., należały niewątpliwie: system niewolników Porty (tzw. kapikulu), w tym korpus janczarski, dwór sułtański i system timariocki. System niewolników Porty. System niewolników Porty stanowił jeden z najbardziej oryginalnych elementów administracji osmańskiej. Wywoływał on zdziwienie ówczesnych zachodnich Europejczyków, którzy co prawda w pełni rozumieli koncepcję posiadania przez warstwy wyższe niewolników, ale zdumiewało ich, że to właśnie status niewolnika pozwalał wejść w szeregi elity, a najwyżsi urzędnicy, np. wielcy wezyrowie, byli niewolnikami władcy. Według tradycji jeszcze za Murada I (zm. 1389 r.) w państwie osmańskim powstał system dewszirme (devşirme), czyli poboru chrześcijańskich chłopców, których po przyjęciu przez nich islamu i doskonałym przeszkoleniu wcielano do elitarnego korpusu janczarów, a najzdolniejszym umożliwiano karierę w administracji. Od czasów panowania Mehmeda II aż do połowy XVII w. ogromna większość wielkich wezyrów i innych wysokich urzędników była niewolnikami sułtana. Chociaż dewszirme cieszyło się złą sławą wśród ówczesnych europejskich podróżników do imperium, Ogier Ghiselin de Busbecq, autor jednego z wczesnych i bardzo znanych opisów państwa osmańskiego z połowy XVI w., zwrócił uwagę na jego dobre strony. Bez względu na urodzenie, jak podkreślał, młodzi ludzie mieli szansę dojść do najwyższych godności, a awans zawdzięczali jedynie swoim zdolnościom. System, zapewniał de Busbecq, dawał więc szansę na karierę nawet najuboższym poddanym, a państwu zapewniał kompetentnych i oddanych urzędników. Dwór sułtański. System kapykulu był ściśle związany z funkcjonowaniem dworu sułtańskiego, którego urzędnicy byli w większości niewolnikami sułtana. Dwór koncentrował się wokół potrzeb sułtana i jego rodziny oraz odzwierciedlał politykę dynastyczną rodziny panującej. Począwszy od końca XVI w. można zauważyć dwie istotne zmiany w jego funkcjonowaniu. Po pierwsze – przestało być regułą, że sułtan osobiście prowadzi kampanie wojenne, z czasem władcy przestali opuszczać pałace poza ceremonialnymi przejazdami. W coraz większym więc stopniu musieli polegać w zarządzaniu państwem i prowadzeniu wojen na najwyższych urzędnikach, których znaczenie wzrosło. Po drugie – zwiększyła się rola matek sułtanów, które od dawna cieszyły się prestiżem i organizowały życie haremu syna, ale ich pozycja jeszcze wzrosła wraz z zamknięciem się sułtana w pałacu. Krótkie i dramatyczne panowanie Osmana II (1618–22) jasno pokazuje, jak daleko poważnym zmianom uległa władza sułtana od czasów Sulejmana Wspaniałego. Osman II chciał samodzielnie dowodzić armią i marzył o podbojach na miarę słynnego przodka. Planował także wprowadzenie zmian w działalności dworu i wojska. Wydaje się, że zamierzał odwrócić proces przejmowania władzy przez oligarchię. Skończyło się to dla niego śmiercią. Janczarzy wspierani przez członków elit administracyjnej i religijnej wszczęli bunt, podczas którego – jak donosił ówczesny polski druk ulotny – „zaprowadzili go tam [do Zamku Siedmiu Wież]; nie minęło pół godziny, posłano za nim pięć spahów, którzy rozkazali go zadławić i bardzo rano w sobotę pochowali go w kaplicy ojcowskiej, wedle brata, którego tak rok dał był samże zadławić”. System timariocki. Jednym z powodów smutnego końca Osmana II była jego chęć wprowadzenia zmian w osmańskim systemie wojskowym. Sułtan rozczarowany wynikiem kampanii chocimskiej z 1621 r. zastanawiał się nad sposobami przywrócenia skuteczności armii. W drugiej dekadzie XVII w. stawało się bowiem widoczne, że filar osmańskich podbojów, czyli armia oparta z jednej strony na systemie timariockim, a z drugiej na elitarnym korpusie janczarów, przestaje sprawnie funkcjonować. Jeszcze w okresie panowania Sulejmana Wspaniałego większość armii stanowili spahowie (spahisi), którzy byli zobowiązani do służby wojskowej w zamian za nadanie timaru, tj. prawa do określonej wysokości dochodów z podatków od chłopów zamieszkujących dany teren. Mogłoby się wydawać, że system timariocki miał wiele wspólnego z feudalnym. Były jednak bardzo poważne różnice. Po pierwsze – spahowie nie mogli dowolnie rozporządzać ziemią i jej mieszkańcami. Mogli podejmować decyzje tylko w granicach ustalonych przez władcę. Ponadto timary były nadawane dożywotnio, synowie poprzednich spahów automatycznie ich nie dziedziczyli. A chłopi (tur. re’aya, czyli trzoda) byli dożywotnimi dzierżawcami ziemi należącej do sułtana i podlegali sądom mianowanych przez władcę sędziów (kadiowie). Ci wydawali wyroki zgodne z prawem opartym na szariacie, które uległo pewnym zmianom pod wpływem zbiorów praw wydawanych przez kolejnych sułtanów. Spahowie byli jednak odpowiedzialni za zachowanie porządku w podległych im wsiach, a w zamian dostawali część środków z grzywien zasądzanych przez kadich. Z czasem udział timariotów w armii osmańskiej malał w stosunku do oddziałów, takich jak janczarowie, sekbanowie czy sarydża. Historycy łączą to m.in. z głębokimi zmianami społecznymi i ekonomicznymi, które zaszły w Imperium Osmańskim w XVI w. W rezultacie liczba i dochodowość timarów zmalała, a muzułmańscy poddani sułtana z terenów wiejskich zostali dopuszczeni do służby w armii, nawet w korpusie janczarów. Jednak liczba rzeczywiście biorących udział w kampaniach żołnierzy formacji utrzymywanych bezpośrednio ze skarbu, a nie z nadań timarów, nie rosła równomiernie z liczbą w rejestrach wypłat żołdu. Wydaje się, że wpisywanie na nie popleczników, którzy faktycznie nie brali udziału w kampaniach, stało się zwyczajem najważniejszych dostojników osmańskich praktykowanym w celu wynagrodzenia własnych klientów. Powolna utrata prestiżu, XVI i XVII w. Renesans wezyrów Köprülü. Śmierć Osmana II rozpoczęła ponad 30-letni okres kłopotów wewnętrznych. Imperium, do którego dzięki podbojom Selima I (zm. 1520 r.) i Sulejmana Wspaniałego włączono m.in. Syrię, Palestynę, Irak, Egipt, Mekkę i Medynę oraz Węgry, było nękane rebeliami i przewrotami pałacowymi. Kampanie wojenne przeciw Persji nie przynosiły poważnych zdobyczy terytorialnych, Safawidzi nawet na 14 lat zdobyli Bagdad (1624–38). Wyraźną oznaką trudności imperium było także zajęcie przez Kozaków Dońskich Azowa (1637–41), a także długa wojna ze słabnącą już wówczas Wenecją, podczas której zdobycie Krety zajęło Osmanom ponad 20 lat (1645–69). Sytuacja w imperium ustabilizowała się dopiero w latach 50. XVII w. wraz z objęciem urzędu wielkiego wezyra przez Köprülü Mehmeda Paszę. Później ten urząd pełnili kolejni członkowie jego rodziny: Fazıl Ahmed Pasza (1661–76), Merzifonlu Kara Mustafa Pasza (1676–83) i w końcu Fazıl Mustafa Pasza (1689–91). Okres do oblężenia Wiednia w 1683 r. charakteryzował się przezwyciężeniem problemów wewnętrznych, a także podbojami zakończonymi utworzeniem nowych prowincji kosztem ziem Habsburgów i Rzeczpospolitej (Varad w 1660 r., Uyvar w 1664 r., Podole w 1672 r.). W wojnie przeciwko Moskwie udało się siłom osmańsko-tatarsko-kozackim zająć Czerhryń (1678 r.), a w dwa lata póżniej zawrzeć korzystny pokój w Bachczysaraju. Wojna z Ligą Świętą (1683–99). Nic więc dziwnego, że przystępując do oblężenia Wiednia w 1683 r., Merzifonlu Kara Mustafa Pasza żywił nadzieję na kolejny sukces. Klęska tej wyprawy, która dla samego wielkiego wezyra oznaczała śmierć, pociągnęła za sobą długą wojnę z Ligą Świętą. W końcu Imperium Osmańskie zostało zmuszone do zawarcia upokarzającego pokoju w Karłowicach z Rzeczpospolitą, Habsburgami i Wenecją (1699 r.) i z Moskwą w Stambule (1700 r.). Na mocy podpisanych porozumień od Wysokiej Porty odpadły nie tylko świeżo zyskane prowincje, jak np. Podole, ale także terytoria, takie jak Węgry (poza Banatem) czy Peloponez, które od wieków podlegały władzy osmańskiej. Poza dotkliwymi stratami terytorialnymi Imperium Osmańskie straciło także wiele ze swego prestiżu w stosunkach z chrześcijańską Europą. Od tej pory Wysoka Porta nie mogła trwać w przekonaniu o swojej jednoznacznej przewadze nad krajami chrześcijańskimi. Na większą niż dotychczas skalę Turcy zaczęli się interesować powodami wyższości militarnej „Franków”, a później także ich kulturą i nauką. Być może właśnie z tych względów traktat karłowicki należy uznać za istotną cezurę w historii Imperium Osmańskiego. Ujemny bilans, XVIII w. Resztki walorów militarnych. Przegrana wojna z potężną europejską koalicją lat 1683–99 poważnie nadszarpnęła budżet imperium oraz morale jego mieszkańców. Paradoksalnie, stambulska ulica najgorzej przyjęła nie wiadomość o oddaniu Peloponezu czy Węgier, gdzie władza osmańska trwała już od pokoleń, lecz o ewakuacji niedawno zdobytego Kamieńca Podolskiego. O ile bowiem Peloponez i Węgry utracono w wyniku działań wojennych, turecka załoga Kamieńca skutecznie stawiała opór oblegającym i musiała ustąpić z twierdzy dopiero na mocy ustaleń pokojowych. W 1703 r. temat Kamieńca odżył podczas stambulskich rozruchów, które kosztowały tron sułtana Mustafę II (zm. 1703 r.). Współcześni historycy zwracają uwagę, że przegrana w wojnie z chrześcijańską koalicją, jakkolwiek bolesna, nie oznaczała jeszcze bynajmniej kresu walorów militarnych państwa Osmanów. W 1711 r. udało się im upokorzyć cara Piotra I i odzyskać Azów, w 1718 r. odzyskali od Wenecjan Peloponez, a bilans XVIII-wiecznych wojen z Habsburgami, toczonych ze zmiennym szczęściem w latach 1716–18, 1737–39 i 1787–91, nie był dla Osmanów zły, udało im się bowiem dwukrotnie odbić i utrzymać twierdzę belgradzką, stanowiącą klucz do kontroli nad Półwyspem Bałkańskim. Wzrost zagrożenia z północy. Ostatecznie to nie Austria, lecz Rosja wyrosła w XVIII w. na najgroźniejszą przeciwniczkę Osmanów. W wyniku wojny 1736–39 Osmanowie ostatecznie utracili Azów, kolejna (1768–74) kosztowała ich zwierzchnictwo nad Krymem (ostatecznie przyłączonym przez Rosję w 1783 r.), a ta z lat 1787–92 przyniosła Rosji pas wybrzeża czarnomorskiego z tureckim portem Hadżibej, następnie rozbudowanym przez Rosjan jako Odessa. Każda z tureckich klęsk w zmaganiach z Rosją przynosiła notabene w efekcie pogorszenie międzynarodowej sytuacji Rzeczpospolitej: turecka przegrana w latach 30. ostatecznie pogrzebała szanse na tron polski Stanisława Leszczyńskiego; wojna lat 1768–74, którą Turcja rozpoczęła pod hasłem wycofania rosyjskich wojsk z Rzeczpospolitej, odpowiadając na apele konfederatów barskich, zakończyła się I rozbiorem; wreszcie ostatnia, z lat 1787–92, uwiązała na kilka lat wojska rosyjskie, umożliwiając reformy Sejmu Wielkiego i ogłoszenie Konstytucji 3 maja. Gdy jednak Turcja ostatecznie przegrała, uwolniona z południowego frontu armia Aleksandra Suworowa bez trudności stłumiła ostatni oddech wolności w Rzeczpospolitej, a klęska Turcji stworzyła warunki dla dokonania II i III rozbioru. Pasmo zwycięstw w wojnach tureckich rozbudziło niebywały apetyt na dworze petersburskim. Caryca Katarzyna II świadomie wybrała dla młodszego z wnuków imię Konstantego, przewidując, że gdy starszy Aleksander obejmie władzę nad Rosją, młodszy – we współpracy z bratem – wskrzesi greckie prawosławne cesarstwo ze stolicą w Konstantynopolu. Skąd te klęski? Możemy wskazać kilka przyczyn osmańskich niepowodzeń militarnych w XVIII w. Po pierwsze – poddani sułtańscy płacili niższe podatki i daniny na rzecz państwa, niż to miało miejsce w Rosji i na zachodzie Europy. Osmanowie nie pożyczali też pieniędzy za granicą, podczas gdy np. rosyjskie zbrojenia w dużym stopniu finansowano z pożyczek holenderskich banków. Po drugie – w epoce drylu, nieustannych manewrów i drakońskiej dyscypliny wojskowej w armiach europejskich, których żołnierz miał w założeniu bardziej bać się własnego oficera niż wroga, korpus janczarski przerodził się w swoistą korporację, której członkowie swobodnie dyskutowali bieżące kwestie polityczne, zajmowali się handlem i dzierżawą podatków, przejawiając coraz mniej chęci do uczestnictwa w żmudnych i ryzykownych wyprawach wojennych; jednocześnie zazdrośnie strzegli swych przywilejów elitarnej formacji wojskowej i torpedowali wszelkie inicjatywy powołania nowej, bardziej skutecznej jednostki militarnej. Po trzecie – armia i flota osmańska zaczynały odstawać od armii europejskich pod względem wyposażenia technicznego i wyszkolenia. Jeszcze w XVII w. osmańska ciężka artyleria oblężnicza i saperzy należeli do najlepszych w Europie, zaniedbano jednak rozwój lżejszej ruchomej artylerii polowej, mającej odgrywać coraz większą rolę w nadchodzącej epoce. Jak wykazała stoczona w 1770 r. na Morzu Egejskim bitwa czeszmeńska, także flota osmańska ustępowała rosyjskiej, zwłaszcza że w tej ostatniej znaczną rolę odgrywali brytyjscy doradcy. Pierwsze próby reform. Przyzwyczajeni przez wieki zwycięstw militarnych do patrzenia na Europejczyków z góry, osmańscy dostojnicy musieli z bólem pogodzić się z faktem, że okres osmańskich przewag minął. Świadomość zewnętrznego zagrożenia zaowocowała próbami reform: w 1728 r. otwarto w Stambule pierwszą drukarnię w czcionce arabskiej publikującą m.in. dzieła z zakresu geografii i kosmografii; w 1734 r. powołano szkołę inżynierii wojskowej kierowaną przez francuskiego imigranta; wysłano też poselstwa na dwory europejskie, zalecając dyplomatom sporządzanie szczegółowych raportów z odwiedzanych krajów. Najbardziej radykalnej reformy dokonał sułtan Selim III, którego niepowodzenia w wojnie z Rosją skłoniły do powołania w latach 1792–96 tzw. armii nowego porządku (nizam-i dżedid), wyposażonej i wyszkolonej na wzór europejski. Formacja ta dobrze sprawdziła się na początku kolejnej wojny z Rosją, która wybuchła w 1806 r. Jednocześnie nieobecność nowej formacji w stolicy, po jej wyruszeniu na front rosyjski, dała okazję janczarom do obalenia sułtana reformatora i przywrócenia odebranych im przywilejów. Selim przypłacił swe reformy utratą tronu (1807 r.), a następnie życia (1808 r.), Turcja zaś poniosła kolejną klęskę, odstępując w 1812 r. Rosji wschodnią Mołdawię, nazwaną odtąd Besarabią. Dokonany wówczas podział rumuńskojęzycznych ziem Mołdawii przetrwał notabene do dziś. Ku naprawie państwa, XIX w. Podatkowa decentralizacja. Reformą, która przyniosła efekty, była zmiana systemu podatkowego, choć jej dalekosiężne rezultaty nie do końca pokryły się z intencjami sułtańskiego dworu. Podobnie jak wszystkie państwa nowożytnej Europy Imperium Osmańskie nie dysponowało rozwiniętą biurokracją fiskalną, poprzestając na wydzierżawianiu dochodów skarbowych w drodze licytacji. W XVI i XVII w. przeprowadzano je co 3 lata, po czym wydzierżawione dochody wystawiano na aukcję ponownie. Umożliwiało to skarbowi centralnemu zachowanie kontroli nad dochodami, ich maksymalizację poprzez cykliczne korekty opłat dzierżawnych oraz używanie dzierżaw jako elementu systemu nagród i kar, na ich uzyskanie mogli bowiem liczyć tylko lojalni dostojnicy i poddani. Tymczasem jednak koszty wojny z europejską koalicją zmusiły skarb osmański w ostatniej dekadzie XVII w. do zastąpienia dzierżaw 3-letnich systemem dzierżaw dożywotnich (tur. malikane). Zapewniło to państwu kredyt wewnętrzny poprzez zwiększony zastrzyk gotówki z licytacji, pozbawiło je jednak bieżącej kontroli nad dochodami. Reformie tej towarzyszyło wydłużenie okresu piastowania stanowisk gubernatorów w prowincjach. W efekcie narodził się system, w którym taki zarządca, piastując swe stanowisko de facto dożywotnio, dysponował też większością dochodów z prowincji. Już wkrótce doprowadziło to do serii buntów, gdy gubernatorzy odmawiali przekazywania dochodów do centrum, budowali w swych siedzibach okazałe rezydencje, a nawet zbrojnie sprzeciwiali się dworowi w przypadku prób ich odwołania, używając w tym celu rekrutowanych lokalnie i za miejscowe przychody armii prowincjonalnych. Chory człowiek znad Bosforu? W dawnej historiografii zjawisko to przytaczano na dowód anarchizacji imperium, jednak przed niemal 40 laty wybitny turecki historyk Halil Inalcık zwrócił uwagę, że nierzadko gubernatorzy – licząc na zwiększenie wpływów podatkowych – dbali o rozwój prowincji, otaczając opieką kupców, rzemieślników i chłopów, w tym także niemuzułmanów. Kilkakrotnie zdarzyło się, że to lokalni zarządcy, a nie odległe i wolno reagujące centrum, powstrzymali zakusy europejskich mocarstw. Rosyjskie próby usadowienia się w Epirze i Albanii zablokował w końcu XVIII w. miejscowy gubernator Ali pasza, występujący notabene na kartach powieści Aleksandra Dumasa „Hrabia Monte Christo”. Marsz Napoleona w głąb Syrii, przedsięwzięty po francuskiej inwazji Egiptu, zatrzymał w 1799 r. miejscowy osmański gubernator Ahmed Dżezzar pasza. Najbardziej błyskotliwą karierę zrobił Albańczyk Mehmed Ali, który z żołnierza garnizonu janczarskiego awansował na gubernatora Egiptu, przekształcając tę osmańską prowincję w na wpół suwerenne państwo pod rządami własnego rodu. Jego kariera i losy dobitnie uwidaczniają atuty i zagrożenia osmańskiej decentralizacji: z jednej strony Mehmed Ali uczynił z Egiptu najbardziej dynamicznie rozwijającą się prowincję, inwestując w budowę szkół i kolei. Utrzymał w granicach imperium nie tylko Egipt, ale też zagrożone przez wahhabitów Mekkę i Medynę, ponadto zdobył Sudan i wspierał sułtana jednostkami floty egipskiej podczas wojny o niepodległość Grecji (1827–29), w której imperium stało samotnie wobec koalicji Rosji, Wielkiej Brytanii i Francji. Z drugiej jednak strony ambitny pasza nie zawahał się zaatakować suzerena, gdy ten odmówił przekazania mu pod zarząd Syrii. Konflikt osmańsko-egipski, trwający z przerwami w latach 1832–40, omal nie doprowadził do zniszczenia imperium. Wtedy to właśnie, z myślą o rychłym upadku kolosa, w europejskich gabinetach ukuto termin „kwestia wschodnia”, a z ust cara Mikołaja I miało paść porównanie sułtana do „chorego człowieka znad Bosforu”. Tanzimat. Tureckim terminem tanzimat określa się okres XIX-wiecznych reform, zmierzających do centralizacji i modernizacji imperium w duchu upodobnienia go do państw europejskich. W 1826