Poeci znad Bosforu

Literatura przedmuzułmańska. Pierwsze dowody aktywności literackiej ludów tureckich przypadają na czasy, zanim plemiona te dotarły do Azji Mniejszej w XI w. Jednakże ze względu na koczowniczy charakter ich trybu życia niewiele zabytków kultury materialnej i literatury pisanej tamtego okresu przetrwało. Najstarsze zachowane formy pochodzą z VIII w. z Azji Środkowej. Są to odnalezione na terenie ówczesnego kaganatu Turków Błękitnych, dzisiejszej Mongolii, inskrypcje na nagrobnych stellach, nazywane napisami orchońskimi. Na ich podstawie wiadomo, że rozwijała się literatura ustna: przysłowia, zagadki, poezja liryczna, eposy. Miały najczęściej formę rymowaną. Epika bohaterska i romantyczna. W starej tureckiej epice bohaterskiej można wyodrębnić dwa główne nurty: opowieści z czasów pobytu w siedzibach w Azji Środkowej oraz inspirowaną wpływami arabskimi i perskimi twórczość Turków muzułmanów. Złotym wiekiem rozwoju eposów (destanów) w literaturze ludowej było panowanie Seldżuków. Utwory krążyły ustnie w formie cykli, aż dopiero po wiekach doczekiwały się formy pisanej. Jednym z ważniejszych był „Ergenekon” (spisany w XIV w.), opowiadający o prehistorycznych podbojach władcy Turków Błękitnych, i „Oğuzname” (Księga o Oguzie), ujgurski epos o dziejach wodza plemion Oguzów, przypominającego swym wizerunkiem szamana. Wraz z przyjęciem islamu Turcy sięgnęli po muzułmańskie wątki religijne. Wprawdzie początkowo literatura nosiła jeszcze ślady dawnych wierzeń, jak w przypadku eposu „Dede Korkut Kitabi” (Księga Dede Korkuta), ale później została zdominowana przez myśl muzułmańską. Epika przywołująca legendy o krzewicielach islamu, zwana gazi, obejmowała głównie trzy wiążące się ze sobą cykle: „Battalname” (XI/XII w.), „Daniszmendname” (Księga czynów Melika Daniszmenda z XIII–XIV w.) i „Saltukname” (XV w.). Wzorem literackim była dla nich „Szahname” (Księga królewska) perskiego poety Ferdousiego z XI w. Wraz z przejściem na osiadły tryb życia i szerzeniem się kultury dworsko-pałacowej zaczął dominować nowy model literatury. Szczególne miejsce zajmowały eposy romantyczne, opiewające przygody kochanków, takich jak Lajla i Madżnun, Ferhad i Szirin, Chosrow i Szirin. Wzory czerpano z literatury perskiej, tworząc w ten sposób rejestr kultury wysokiej, a że turecki był językiem ludu i bejów turkmeńskich, aby przybliżyć te dwa światy, już w XIV w. poważne miejsce zajęła literatura przekładowa. Literatura klasztorna. Wraz z rozpowszechnionym przez wędrownych derwiszy z Chorasanu muzułmańskim mistycyzmem do literatury tureckiej wkroczyły symbolika perska oraz doktryna sufizmu. Literaturę sufich z bractw (tarikat) nazywa się także klasztorną (tekke edebiyatı). Wybitnym twórcą tego nurtu w XIII w. był Yunus Emre, wędrujący derwisz, tworzący w języku tureckim, słynący z psalmów (ilahi). Ważnym myślicielem dla całego świata sufizmu, związanym z Anatolią, był XIII-wieczny poeta Celaleddin Rumi, perski mistyk z kręgu literatury dworskiej. Znany też jako Mevlana, osiadł w Konyi i był prekursorem mewlewitów, zakonu derwiszy, aktywnych zarówno w poezji, jak i muzyce mistycznej, praktykujących obrzęd medytacji w wirującym tańcu sema. Jednym z silnych prądów mistycyzmu był hurufizm, który nadawał metafizyczne znaczenie literom i liczbom i czerpał m.in. z filozofii greckiej. Reakcją na rozpowszechnianie się tych idei była aktywność sunnickich ortodoksyjnych poetów. Tak powstało magnum opus literatury religijnej „Mevlid” (Narodziny Proroka), autorstwa Süleymana Çelebiego z XV w. Poezja aszyków. W symbiozie z literaturą sekt i bractw rozwijała się twórczość poetów improwizatorów z gatunku singer of tales (tur. aşık, dosłownie zakochany, płonący miłością). Twórczość aszyków nawiązywała do tradycji przedislamskich plemiennych bardów ozan. Inicjacja w tej kategorii artystycznej następowała dopiero po wypiciu cudownego napoju będącego źródłem natchnienia. Niektórzy aszykowie byli niepiśmienni, ale mieli bogatą wiedzę z zakresu literatury, historii i kultury. Typowe dla ich twórczości były krótkie formy: türkü (przyśpiewka), masal (bajka), bilmece (zagadka), fıkra (anegdota), tekerleme (kalambur), hikaye (opowieść), taşlama (dosł. ciskanie kamieniem – satyryczne pieśni). Główni aszykowie to Yunus Emre, Karacaoğlan, Pir Sultan Abdal, Aszyk Omer, Aszyk Veysel. Za twórcę gatunku uważa się Kaygusuza Abdala (XV w.). Słynnym lirykiem był Hacı Bayram Veli z XV w., a złotym wiekiem tego gatunku – XVII. Twórczość aszyków zawsze była pomostem pomiędzy literaturą dworską (dywanową) a ludową – w większości anonimową. Współcześni bywają zaangażowanymi bardami. Jako aszykowie traktowani są też niektórzy współcześni twórcy muzyki popularnej, jak np. zmarły w 1999 r. Barış Manço. Literatura dywanowa. Divan Edebiyatı rozwijała się od XIII do XIX w.; zwana jest też klasyczną lub dworską. Swą nazwę bierze od dywanu (pers. diwān – zbiór wierszy według pewnej reguły) jako najważniejszego dzieła każdego poety literatury osmańskiej. Charakteryzuje się użyciem metrum iloczasowego aruz, bogatego repertuaru figur retorycznych oraz zapożyczeń z perskiego i arabskiego. Najczęściej stosowaną formą wierszy były: rubajjat (refleksyjno-filozoficzny), gazel (liryka miłosna) oraz kasyda (panegiryk), a poetyzowane poematy miały formę mesnevi (moralitet). Dla tego okresu podstawą wiedzy – adab – koniecznej dla kunsztu poetyckiego była znajomość twórczości perskich twórców, jak Nizami (mistrz poematów przygodowo-miłosnych), Hafiz (gazeli) i Ferdousi (mesnevi). Tzw. złoty wiek kultury tureckiej przypada na czasy panowania sułtanów Selima I (1512–20) i Sulejmana Wspaniałego (1520–66). Wówczas tworzyło kilkuset poetów. Popularny stał się styl pełen ozdobników literackich, zwany hinduskim, charakteryzujący się subtelną grą wyobraźni oraz nawiązaniem do wschodniej mitologii. Najważniejszym poetą tego nurtu był Baki, który osmańską poezję klasyczną doprowadził na wyżyny, dopasowując turecki do potrzeb klasycznej metryki. Z kolei Isa Mesihi to autor oryginalnego „Şehrengiz” (Miejski mąciciel), będącego pierwszą próbą twórczości humorystycznej – poematu satyrycznego, gatunku nieistniejącego w literaturze wysokiej arabskiej lub perskiej. Zaś inny wielki twórca tego czasu, Fuzuli, był poetą azerskim i osmańskim. Jego twórczość charakteryzują prostota i naturalność oraz ton krytyki społecznej. Zasłynął dywanem tureckim i poematem łączącym wątek miłości mistycznej i ziemskiej „Leyla ü Macunun” (Lajla i Madżnun) oraz typowym dla tego okresu dialogizowanym u