Osmańska architektura

Na skrzyżowaniu Orientu z islamem. Sztuka turecka należy do szeroko rozumianej sztuki Orientu, a w swoim religijnym wyrazie – do sztuki islamu, chociaż współtworzyli ją przedstawiciele różnych nacji, a sama też dużo czerpała z dorobku sztuki bizantyjskiej czy perskiej, a także ulegała wpływom Zachodu. Podobnie jak to miało zasadniczo miejsce w całym świecie islamu, największy wyraz osiągnęła ona w dziełach architektonicznych i wyrobach rzemiosła artystycznego. Malarstwo przedstawiające istniało także, zwykle jednak stanowiło jeden z elementów sztuki książki. Uświetniano miniaturami manuskrypty dzieł z zakresu historii i literatury pięknej i z czasem iluminowana i kaligrafowana księga zyskała rolę jednej z głównych form sztuki świata islamu. Książka pisana, rękopis, utrzymała się w krajach Orientu znacznie dłużej, niż to było w Europie. Pod koniec istnienia Imperium Osmańskiego pojawiły się nowe tendencje w malarstwie, rozwijające się już pod wpływem sztuki europejskiej. Wpływy sztuki seldżuckiej. Pierwszy etap w dziejach sztuki tureckiej otwiera sztuka seldżucka. Występowała ona na rozległych obszarach Azji Środkowej i Persji, a na zachodzie objęła swoim zasięgiem wschodnią Anatolię. Stolica Seldżuków Konya i takie miasta jak Alanya, Erzerum, Kayseri, Sivas zachowały do dzisiaj liczne seldżuckie budowle. Na szczególną uwagę zasługują wielkie karawanseraje (hany) należące do najdoskonalszych i najbardziej charakterystycznych pomników dawnej architektury. Wpływ sztuki seldżuckiej zaznaczył się w turkmeńskich państewkach-emiratach – bejlikach – we wschodniej i środkowej Anatolii. Wyjątkowym wykonaniem wyróżnia się wielki meczet lokalnej dynastii Mengüdzükidów w Divriği z 1228/29 r., z przybudowanym do ściany mihrabowej szpitalem. Wysokiej klasy zabytek został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Meczet jest budowlą pięcionawową, z pięknymi, wspartymi na słupach sklepieniami i kopułą przed mihrabem. Natomiast szpital nawiązywał formą do krytych medres z czterema liwanami i z pomieszczeniami rozmieszczonymi wokół dziedzińca. Jedno z pomieszczeń, przeznaczone na mauzoleum władcy Ahmada Szaha, zostało zaakcentowane wysoką kopułą i ma otwór okienny w ścianie kibli. Meczet i szpital zadziwiają niezwykłym poziomem płaskorzeźbionych portali, o motywach geometrycznych, arabeskowych, palmetowych, rozetowych, a nawet heraldycznych (sokoły i dwugłowe orły). Drewniany minbar dekorowany geometryczną plecionką z gwiazd i pobożnymi inskrypcjami, sygnowany przez Ahmeda ibn Ibrahima el-Tiflisiego (z Tyflisu), został wykonany w 1240/41 r. Należy do najdoskonalszych tego typu dzieł znanych ze średniowiecznego świata islamu. W środkowej i wschodniej Anatolii seldżuckie tradycje były głębiej zakorzenione. Nadal wznoszono tam drewniane meczety z hypostylową (wspartą na kolumnach) salą modlitewną. Do najwybitniejszych dzieł tego typu należy Wielki Meczet, zwany też Meczetem Eșrefoğlu w Beyșehirze, zbudowany w latach 1296–99 przez Eșrefoğlu Süleymana Beya, drugiego beja z lokalnej dynastii Eszrefidów. Jest zbudowany na planie prostokąta, 48 filarów z drewna cedrowego z mukarnasowymi kapitelami tworzy siedem naw prostopadłych do ściany kibli. Mihrab ozdobiono mozaiką z płytek ceramicznych w kolorze ciemno- i jasnoniebieskim oraz fioletowym, zaś krokwie, wsporniki oraz kapitele pokryto polichromią. Meczet został wpisany na wstępną Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako największy i najlepiej zachowany drewniany obiekt w świecie islamu. Początki architektury osmańskiej. Osmanowie, władcy bogatego imperium, byli też w większości przypadków wielkimi mecenasami sztuki, a na pewno ich ambicją było pozostawienie dzieł nieprzemijających. Obok Turków na polu kultury i sztuki działali przedstawiciele wielu innych nacji, jak Grecy, Ormianie, Persowie, Arabowie, Gruzini, Serbowie, Bośniacy. Architektura osmańska rodziła się w Izniku, dawnej Nicei, a także w pierwszej stolicy Osmanów, Bursie. Najwcześniejszą budowlą tej epoki był meczet Haci Özbek z 1333 r. w Izniku, zbudowany w trzy lata po zdobyciu miasta przez Orhana. Nawiązujący jeszcze do wzorów seldżuckich był budowlą jednokopułową, łączącą bizantyjskie techniki budowlane z potrzebami kultowymi muzułmanów. Sala modlitewna na planie kwadratu była przykryta kopułą o średnicy 8 m. Meczet nie miał minaretu. W Bursie architektura osmańska nabrała już cech monumentalności. Wielki Meczet (Ulu Cami), ufundowany przez sułtana Beyazida I, został zbudowany z żółtego wapienia w latach 1396–99 i zachował jeszcze wiele cech stylu seldżuckiego. Górujący nad miastem niczym forteca meczet ma dużą prostokątną salę modlitewną (68x56 m). Dwanaście filarów dzieli wnętrze na pięć naw i cztery przęsła, co tworzy dwadzieścia struktur przykrytych kopułami. Jak chce tradycja, zbudowano je zamiast 20 meczetów, które sułtan obiecał wznieść po zwycięstwie pod Nikopolis w 1396 r. Wewnątrz znajdują się 192 monumentalne inskrypcje ścienne z tekstami koranicznymi, wypisane przez słynnych kaligrafów. Konstantynopol/Stambuł. Zdobycie przez Mehmeda II Konstantynopola zaznaczyło się w sposób istotny w rozwoju architektury. W okresie poprzedzającym to wydarzenie cechowało ją już upodobanie do sześciennych brył przykrywanych półkulistymi kopułami, lecz kościół Hagia Sophia, z jego ogromną kopułą, był źródłem inspiracji dla monumentalnych przedsięwzięć. Mehmed II był mecenasem tureckich, perskich i europejskich pisarzy oraz artystów. Przejawiał też upodobanie do budowania rezydencji pałacowych. Pierwsza z nich, wzniesiona w 1455 r. w centrum miasta na placu, który niegdyś obejmował Forum Teodozjusza, była później znana jako Stary Pałac (Eski Saray). Wzniesiono go pośrodku parku otoczonego wysokim murem. W 1774 r. spłonął w pożarze. Obecnie na jego miejscu stoi uniwersytet. Najważniejszym pałacem Mehmeda był Yeni Saray (Nowy Pałac), znany od XIX w. jako Pałac Topkapi. Jego budowę rozpoczęto w 1459 r. na miejscu akropolu starożytnego Bizancjum. Przebudowywany w ciągu stuleci, zgodnie ze zmieniającą się modą, wykazuje eklektyzm stylów i gustów. Stał się zbiorem budynków i luźnych pawilonów, czyli kiosków, sal rezydencjonalnych i audiencjonalnych, budowli urzędowych i gospodarczych, meczetów, bibliotek, skarbców, pomieszczeń haremowych i łaźni rozłożonych wokół czterech dziedzińców. Rozległe ogrody były porośnięte bujną roślinnością. Pałac funkcjonował nie tylko jako rezydencja sułtana i jego rodziny, lecz także jako administracyjne centrum Imperium Osmańskiego, z mieszkaniami dla urzędników i szkołami dla praktykantów. Stanowił także ośrodek działalności artystycznej. W zewnętrznych ogrodach Nowego Pałacu Mehmed wzniósł wokół majdanu trzy pawilony – jeden w stylu pałaców szachów perskich, drugi w stylu osmańskim, a trzeci w bizantyjskim. Przetrwał jedynie ten pierwszy znany jako Çinili Köșk (Pawilon Obłożony Płytkami) ze wspaniałą ornamentyką z ceramicznych płytek. Obecnie mieści on Muzeum Ceramiki. Dziś Topkapi Saray jest wielkim muzeum historycznym, w którym zgromadzone są najwspanialsze wytwory sztuki osmańskiej, zwłaszcza ze skarbców sułtańskich. Mehmed zaplanował też wzniesienie wielkiego sułtańskiego meczetu wraz z towarzyszącymi budynkami. Stanowi on kontynuację długiej tradycji zapoczątkowanej przez jego poprzedników w Bursie w postaci wielkiego meczetu z kompleksem zabudowań i własnym mauzoleum władcy opodal. Zwany od przydomka swojego założyciela zespołem Fatiha (Zdobywcy), dał imię całej dzielnicy w Stambule. Zbudowano go w latach 1463–71; usytuowano na jednym ze wzgórz, gdzie wcześniej znajdował się kościół Świętych Apostołów, miejsce pochówków cesarzy bizantyjskich. Plan zespołu jest symetryczny, sam meczet został zbudowany na planie kwadratu 200x200 m. Przed nim znajduje się dziedziniec, za nim cmentarz z grobami założyciela i jego żony. Po wschodniej i zachodniej stronie placu wzniesiono budynki użyteczności publicznej, w północnej usytuowano małą szkołę oraz bibliotekę, a w rogach wzniesiono cztery medresy. Do kompleksu należał wielki kryty bazar z 280 sklepami. Zespół Fatiha miał dla kultury tureckiej przełomowe znaczenie, wokół niego rozwinął się pierwszy stambulski uniwersytet składający się z szesnastu medres, zwieńczonych setkami kopuł, funkcjonujący jako wielki ośrodek ówczesnej nauki. Znaczną część kompleksu w 1766 r. zniszczyło trzęsienie ziemi. Odbudował go w zmienionym kształcie, z większą kopułą, sułtan Mustafa III w 1771 r. Epoka Sinana. Osmański architekt Sinan do dzisiaj cieszy się w państwie tureckim zasłużoną, legendarną można powiedzieć, sławą. Jego dzieła są wszechobecne w Turcji, można je znaleźć też w sąsiednich krajach – miał ich zbudować ponad 400. Przemawia w nich epoka, która jak wszystkie wielkie epoki w dziejach ludzkości z biegiem lat nabiera cech bezczasowości, a przede wszystkim objawia się w nich sam twórca w swoich poszukiwaniach artystycznych. Prawie 60 lat (1529–88) służył on jako żołnierz, inżynier, nadworny architekt za panowania trzech wielkich władców – Sulejmana Wspaniałego, Selima II i Murada III, oraz za rządów siedmiu wybitnych wezyrów. Koncepcja architektoniczna Sinana zakładała budowę wielkich założeń – kullüye, których rdzeń stanowił meczet z licznymi budowlami skupionymi wokół niego, jak imaret, kompleks szpitalny, szkoła koraniczna, szkoła podstawowa, kryty bazar i łaźnia publiczna (hamam), nieraz też karawanseraj – zajazd dla podróżnych lub pielgrzymów. Kiedy Sinan został głównym dworskim architektem (mimar-bași), otrzymał zamówienie na zaprojektowanie i zbudowanie meczetu dla ukochanej córki Sulejmana I, pięknej księżniczki Mihrimah, żony wielkiego wezyra Rustema Paszy. Powstał on w latach 1544–48 w Skutari nad azjatyckim brzegiem Bosforu i był oparty na tradycyjnym wówczas planie odwróconego T. Z siedmioprzęsłowego portyku wchodziło się do sali pod kopułą wspierającą się bezpośrednio na łukach ścian, z rzędami witrażowych okien. Drugi meczet księżniczki Mihrimah Sultan Cami, zbudowany przez Sinana w latach 1562–65, usytuowany w samym Stambule przy Bramie Edirneńskiej (Edirne Kapiși) na szczycie jednego ze wzgórz, jest bardzo charakterystycznym elementem w krajobrazie miasta. Jego wnętrze jest podzielone przez cztery filary, które podtrzymują kopułę (wys. 37 m) i trzy półkopuły. 161 okien wpuszcza do wnętrza dużo światła, czyniąc meczet jednym z najjaśniejszych spośród wszystkich dzieł Sinana. Pierwszą wielką realizacją Sinana był kompleks Șehzade (șehzade był tytułem oznaczającym księcia krwi, przysługującym potomkowi suwerena) z lat 1545–48, zbudowany dla upamiętnienia Mehmeda, zmarłego młodo ukochanego syna Sulejmana. Usytuowany na kolejnym wzgórzu, składa się z meczetu z dziedzińcem oraz medresy, tekke, szkoły podstawowej (mekteb), grobowca (türbe) i zajazdu (han). Meczet jest zbudowany na planie dwóch przylegających do siebie kwadratów złączonych parą minaretów. Jeden z kwadratów, zawierający otoczony arkadami dziedziniec, jest otwarty, natomiast drugi, mieszczący salę modlitw, przykrywa kopuła o średnicy 19 m, cztery półkopuły oraz cztery kopułki w narożnikach. Najambitniejszym zamówieniem Sulejmana był zespół religijny Süleymaniye, zaprojektowany i wzniesiony przez Sinana w stolicy w latach 1550–57. Projekt świadomie odtwarzał zespół Mehmeda Fatiha, któremu pod względem wielkości nie dorównuje żaden z zespołów Beyazida ani Selima I. Wielki kompleks obejmował meczet, dwa mauzolea, cztery medresy teologiczne, dwie medresy specjalistyczne, szkołę koraniczną dla dzieci (mekteb), szpital, noclegownię, kuchnię z publiczną jadłodajnią, zajazd (han), łaźnie (hamam) oraz szereg małych sklepików. Do swojego projektu Sinan wykorzystał miejsce na zboczu, lokując na nim tarasowo sklepy, domy dla ich właścicieli oraz han na szczycie wzgórza. Odchodząc od absolutnej symetrii charakteryzującej wcześniejsze założenia, architekt zręcznie połączył zespół Süleymaniye z tkanką miejską. Całość sprawia imponujące wrażenie przez nagromadzenie budynków przykrytych kopułami z wybijającymi się czterema smukłymi minaretami meczetu, usytuowanymi w czterech narożnikach prostokątnego dziedzińca rozpościerającego się przed fasadą meczetu. Budynek na planie kwadratu mieszczący salę modlitewną i podzielony na trzy nawy wzorowany był na Hagii Sophii. Wnętrze jednak całkowicie różni się od pierwowzoru, gdzie nawa główna i boczne oddzielone były arkadami, natomiast w Süleymaniye tworzy się jednolita przestrzeń modlitewna, urozmaicona jedynie czterema masywnymi filarami wspierającymi centralną kopułę o średnicy 26,2 m oraz czterema wysokimi kolumnami ustawionymi po dwie od strony naw bocznych. Ornamentykę wnętrza ograniczono celowo do minimum, chociaż był to pierwszy ze stambulskich meczetów, który ozdobiono płytkami ceramicznymi malowanymi podszkliwnie, wyrabianymi w manufakturze iznickiej. Fryzy inskrypcyjne zawierają cytaty koraniczne z wyjątkiem inskrypcji założycielskiej, która podkreśla osmański rodowód sułtana. Jedynym z meczetów sułtańskich zbudowanym poza Stambułem jest Selimiye w Edirne, ufundowany przez Selima II, uznawany za największe dzieło Sinana. Trochę zaskakujący był wybór dawnej, już całkiem podupadłej stolicy imperium, na budowę tak monumentalnego założenia architektonicznego. Wpływ na decyzję sułtana mogło mieć usytuowanie miasta na ważnych szlakach w perspektywie planowanych dalszych podbojów na Bałkanach. Budowę zespołu rozpoczęto w 1568 r. na dużym terenie o powierzchni 190x130 m w centrum miasta, gdzie stał pałac Beyazida przed przeniesieniem stolicy do Stambułu. Meczet usytuowano pośrodku, medresa i szkoła hadisów zajęły części narożne tego założenia, później wzdłuż jego zachodniego boku zbudowano kryty bazar. Jego kopuła jest niemal tej samej średnicy co lekko eliptyczna kopuła w Hagii Sophii, jednak mierząc od podstawy, jest od niej wyższa. Z daleka Selimiye stanowi niezapomniany widok. Cztery żłobkowane minarety w kształcie ołówków, każdy z trzema galeryjkami, należą do najsmuklejszych, jakie kiedykolwiek zbudowano (wys. 70,89 m). Usytuowane wokół dziedzińca są kontrapunktem wobec kopuły centralnej. Podobnie jak meczet Șehzade w Stambule, Selimiye składa się z dwóch równych części – otwartej i zadaszonej. Konstrukcja głównej sali modlitewnej opiera się na ośmiu potężnych kolumnach. We wnętrzu ścianę mihrabową, otwory okienne i lożę sułtańską zdobią najpiękniejsze flizy ceramiczne, kopuła malowana jest w ornamenty roślinne i napisy, wielki minbar został wyrzeźbiony w jednym bloku marmuru. Przestronny dziedziniec, pośrodku z szesnastoboczną fontanną (șadirvan) z białego marmuru, służącą do rytualnych ablucji, jest otoczony arkadą z kolumn marmurowych i granitowych. Koniec epoki klasycznej. Meczet sułtana Ahmeda I, zwany też Meczetem Błękitnym, jest ostatnim wielkim akcentem klasycznej epoki. Położony na terenie dawnego bizantyjskiego Hipodromu, jest jednym z najbardziej okazałych kompleksów architektonicznych Stambułu i jednym z najważniejszych miejsc kultu religijnego. Przez cały okres istnienia monarchii osmańskiej rolę świątyni imperialnej dzielił z nieco starszym  meczetem Süleymaniye. Jego wagę podkreślało też usytuowanie w pobliżu pałacu Topkapi. Wyróżnia go niespotykana liczba sześciu minaretów, zarezerwowana pierwotnie wyłącznie dla Kaaby w Mekce. Znany z wielu pobożnych fundacji sułtan Ahmed, żeby uczynić zadość zarzutom autorytetów z Mekki, ufundował w świętym mieście islamu siódmy minaret. Błękitny Meczet ma też wyraźne mistyczne związki z Kaabą – w jego mihrabie wmurowano cząstkę świętego czarnego kamienia. Odtąd w nim właśnie najchętniej modlili się sułtanowie i z jego progów wyruszała co roku karawana pielgrzymów do Mekki. Meczet został zbudowany w latach 1609–17 pod kierownictwem Mehmeda Aği, ucznia Sinana. Jest on budowlą z kopułą centralną otoczoną czterema półkolumnami. Kopuła o średnicy 23,5 m i wysokości 43 m jest wsparta na czterech kolosalnych marmurowych filarach o szerokości 5 m. Meczet oświetla 260 witrażowych okien, a wnętrze niemal w całości wyłożono flizami o barwach turkusowych, błękitnych i purpurowych. Sułtańska loża jest ozdobiona turkusowymi kaflami ze złotymi napisami koranicznymi. Mihrab i minbar wykonano w białym marmurze. Wzdłuż ścian biegną galerie, które zdobi 21 tys. fajansowych flizów ze słynnych manufaktur w Izniku, których błękitne wzory roślinne dały meczetowi nazwę. Przed meczetem znajduje się dziedziniec ze studnią, otoczony kolumnadą z 26 granitowych kolumn, przykrytą 30 kopułami. Do zespołu meczetowego należało mauzoleum sułtana Ahmeda, medresa, imaret, szpital, bazar i liczne sklepy. Meczet Błękitny był ostatnim przedsięwzięciem budowlanym na tak wielką skalę. Powstawały w całym państwie liczne meczety będące powtórzeniami i kopiami dawniejszych, ale w mniejszych już rozmiarach. Budowle świeckie. Istotną rolę w życiu codziennym odgrywały publiczne łaźnie. W Bursie przetrwało ich do dziś 29, dwie najstarsze jeszcze z XIV w. Dwie ze źródłami gorącej wody są czynne do tej pory: Eski Kaplica i Yeni Kaplica. Są to obszerne budynki ze sklepionymi salami, w których znajdują się baseny kąpielowe, ozdobne marmurowe fontanny i inne urządzenia. Zasadniczy plan łaźni i rodzaj sklepień miały antyczny charakter, a wiele dodatkowych rozwiązań wynikało z upodobań i obyczaju tureckiego. Charakterystycznymi budowlami były też zajazdy (hany). Różniły się nieco od swoich seldżuckich poprzedników, były mniej monumentalne i miały ściśle utylitarną formę. Zwykle były to budowle piętrowe z czworobocznym wewnętrznym dziedzińcem. Na parterze mieściły się składy, sklepy, stajnie i wozownie – piętro górne dzieliło się na małe komnaty mieszkalne, przeznaczone dla podróżnych i kupców. Obie kondygnacje były sklepione, wokół parteru ciągnęły się podcienia, na środku dziedzińca zawsze znajdowała się studnia lub basen z wodą. Europeizacja. Za panowania Ahmeda III sztukę turecką ogarnęła fala wpływów europejskich, p