Rzemiosło i rękodzieło bogactwem lokalnej kultury

Artystyczne mistrzostwo. Każdy folder reklamowy i strona internetowa zachwalające atrakcje konkretnego regionu czy miejscowości Turcji wskazują jako jeden z elementów stanowiących o bogactwie lokalnej kultury – tradycje rzemieślnicze i rękodzielnicze. Co więcej, nawet w warstwie językowej rzemiosło i rękodzieło, których się właściwie nie rozróżnia, są zaliczane do sztuk. Mowa wprawdzie o sztukach pięknych, ale też i o sztukach ręcznych – odpowiednio güzel sanatları i el sanatları. Przy czym sam termin sztuka określa nie tylko dziedzinę artystyczną, ale także mistrzostwo wykonania jakiegoś przedmiotu i wysokie kwalifikacje producenta. Bardzo trudno niekiedy odróżnić wyroby produkowane w warsztatach rzemieślniczych, przez wykwalifikowanych mistrzów, i w warunkach domowych, gdzie dawniej zazwyczaj wytwarzało się na własne potrzeby, a jedynie nadwyżki mogły być darowane lub sprzedawane. W Turcji w domach pracują najczęściej kobiety, podczas gdy warsztat rzemieślniczy był domeną mężczyzn. Warsztat i mistrz. Organizacja tradycyjnego warsztatu rzemieślniczego przypomina tę znaną w Europie już od średniowiecza, a działającą w ramach szerszej struktury cechowej (lonca). Na czele przedsiębiorstwa stał w pełni wykwalifikowany w zakresie swej specjalności i posiadający na własność wszelkie narzędzia mistrz (usta). Podlegali mu czeladnicy (kalfa), posiadający już pewne umiejętności zawodowe, ale wciąż jeszcze doskonalący się pod okiem mistrza. Najniżej w hierarchii tego układu zawodowego stał uczeń (çırak) – chłopiec do wszystkiego. Warsztat rzemieślniczy nie był jednak wyłącznie miejscem produkcji, ale także sprzedaży. Stąd jego nazwa – sklep (dukkan), stosowana zarówno jako określenie kramów na bazarze, jak również warsztatu, gdzie np. siodlarz robi siodła i gdzie je sprzedaje. Ta sama struktura z podziałem na mistrza-czeladnika-ucznia istniała w czysto handlowych przedsiębiorstwach typu sklep lub stragan sprzedawcy, np. oliwy. Oczywiście nie każdy mistrz posiadał swój sklep. Jeśli ktoś był synem mistrza, miał szanse na przejęcie interesu po śmierci ojca, ale do terminu przyjmowano też ubogich chłopców, nieustosunkowanych w społeczności elity cechowej. Ci pozostawali czeladnikami całe życie lub, osiągnąwszy poziom mistrza, opuszczali rodzinne strony i pracowali na prowincji i po wsiach jako mistrzowie wędrowni. Rzadko też miewali czeladników, a jeszcze rzadziej uczniów. Tę ostatnią funkcję pełnili z reguły chłopcy z wiosek i osad, gdzie wędrowny mistrz zatrzymywał się na jakiś czas, aby zrealizować zamówienie mieszkańców, np. zrobić serię dywanów filcowych, wyklepać i naprawić garnki czy sprzedać wykonane w domu tkaniny. Co dość istotne, o pozycji mistrza w społeczności cechu decydowały nie tylko jego umiejętności zawodowe i status ekonomiczny, ale także pozycja w bractwie religijnym. Każdy cech był związany z którymś z bractw religijnych działających jeszcze w czasach Seldżuków. Do najbardziej ustosunkowanych w Imperium Osmańskim należeli bektaszyci czy mewlewici. Przywódca cechu był jednocześnie przywódcą bractwa religijnego, gdzie o awansie decydowała wiedza religijna i stopień wtajemniczenia w mistyczne obrzędy i nauki bractwa, a wiedza zawodowa była kwestią drugorzędną. Wśród sąsiadów. Inaczej organizowano pracę w warunkach gospodarstwa domowego. Tu produkcją różnych potrzebnych przedmiotów zajmowali się zarówno mężczyźni, jak i kobiety, a ewentualne mistrzostwo było po prostu wyrazem uznania rodziny i sąsiadów dla umiejętności konkretnej osoby. Nauka odbywała się tak, jak to bywa w domach, gdzie starsi uczą młodszych z kręgu rodziny. Jednak w społecznościach wiejskich lub prowadzących półkoczowniczy tryb życia niezwykle ważne były związki sąsiedzkie i wiele prac wykonywano wspólnie. Dotyczyło to nie tylko strzyży owiec czy młocki, ale także tkania dywanów lub plecenia z łyka łapci. Wytworzone przedmioty należały wówczas do tego, w czyim domu rzecz była robiona i z czyich surowców. Wiadomo też było, że następnym razem ta sama grupa będzie pracowała w innym domu, z surowców kolejnej rodziny. Był to specyficzny system pracy i współpracy (imece) znany w każdej tradycyjnej społeczności w Anatolii i często dziś wspominany jako przejaw solidarności społecznej. Filcownictwo (keçecilik) Filc. Do najbardziej znanych i popularnych od stuleci tureckich wyrobów rzemieślniczych należą wyroby tkackie i tekstylne. Ważne miejsce zajmują pośród nich filce, zwane też w polskiej literaturze przedmiotu wojłokami. Filc (keçe) to najstarszy wyrób tekstylny ludzkości, znany już od ok. V–III tysiąclecia przed naszą erą. Pełnił bardzo ważną rolę w kulturze i gospodarce ludów koczowniczych. Jego produkcja jest niezwykle prosta pod względem technologii, a jest on tak wdzięcznym i plastycznym materiałem, że można zeń zrobić niemal wszystko, od wzorzystych dywanów (yer keçesi) i pokryw namiotów koczowniczych czy pokryw na zwierzęta (hayvan keçesi), przez płaszcze pasterskie (kepenek lub çoban keçesi), fezy czy czapy noszone niegdyś przez janczarów (keçe), po pełnopostaciowe kukły wyobrażające przodków i stawiane w czasach przedislamskich na domowych ołtarzach. Dla wielu tych wyrobów używa się w Turcji tej samej nazwy keçe i tylko z kontekstu sytuacyjnego wynika, o czy mowa. Owcza wełna. W Turcji podstawowym surowcem jest wełna owcza, najlepiej z jesiennej strzyży. Przeznaczona na filc bywa często wstępnie uprana, choćby na zwierzęciu. Kiedy już trafia w ręce rzemieślnika, należy ją oczyścić z pozostałych zabrudzeń, porozrywać posklejane kłaki, posegregować pod względem koloru i jakości. Często spulchnia się ją, uderzając kijem lub drucianymi prętami. Następnie wełna jest gręplowana. Jeszcze w pierwszej połowie XX w. robiono to ręcznie, używając łuku gręplarskiego lub specjalnego grzebienia. Dziś jest to praca wykonywana maszynowo. Nawet we wsiach kobiety przygotowujące wełnę na filc lub kołdry oddają ją często najpierw do gręplowania, aby zaoszczędzić czas i siły. Deptanie. Najczęściej robi się wzorzyste dywany filcowe. Wełnę na kolorowy wzór farbuje się barwnikami kupowanymi w sklepach, choć każdy rzemieślnik twierdzi, że są one naturalne. Wzór układa się z wełny dwukrotnie gręplowanej, przed i po barwieniu, lub z pociętych w pasy farbowanych, lekko utwardzonych płatów filcu. Odpowiedni deseń układa się na dużej macie trzcinowej lub grubym płótnie, następnie pokrywa wełną, która w ostatecznym efekcie będzie stanowić tło dywanu, mocno polewa gorącą wodą z mydłem i zwija ciasno w rulon. Taki pakunek jest poddawany utwardzaniu zwanemu po turecku kopaniem lub deptaniem (tepme, tepilme). Dziś w warsztacie rzemieślniczym pracę tę wykonują z reguły maszyny. Na wsiach jednak to mężczyźni ugniatają nogami gruby rulon, przetaczając go po jakiejś przestrzeni. Przygotowanie wełny, kompozycja wzoru, nadanie kształtu i doglądanie jakości wyrobu należy do kobiet. Mężczyźni wykonują tę część prac, które wymagają największej siły fizycznej. Gotowanie. Po ok. 30 min rulon jest otwierany, dywan przewraca się na drugą stronę, formuje jego krawędzie i znów poddaje utwardzaniu. Później zaś, po wyjęciu filcu z maty, następuje właściwe folowanie wełny. Ponieważ odbywać się powinno w ciepłym i wilgotnym pomieszczeniu, nazywa się to gotowaniem (pişirme). Rzemieślnicy pracowali niegdyś w łaźniach, dziś zamykają się w swych warsztatach, chroniąc wilgoć i ciepło przed ucieczką. Na wsiach po prostu robi się filce latem, kiedy jest gorąco, ale z reguły na otwartym powietrzu. Po ugotowaniu filcu nadal się go ugniata, wygładza, naciąga i uklepuje, aby nadać mu odpowiedni kształt i gładkość powierzchni. Nadzwyczajnego mistrzostwa wymaga wykonanie kepeneka (płaszcza pasterskiego) lub fezu – tradycyjnego nakrycia głowy, ponieważ są one robione bez jednego szwu, a całość formuje się właśnie podczas gotowania. Wzornictwo. Źle przeprowadzone gotowanie może dać produkt niskiej jakości. Ale też układanie wzoru uważa się za pracę wymagającą szczególnych kwalifikacji. Zajmują się tym mistrzowie w warsztatach i kobiety o uznanej reputacji wytwórczyń dywanów filcowych. W każdym też regionie i ośrodku produkcji rzemieślniczej dywany filcowe mają inny wzór i kolorystykę. W Afyonie, gdzie używa się barwników pewnej polskiej firmy, królują czerwono-granatowe rozety na białym tle; w Konyi zdarzają się dywany z ciemnym, brązowym tłem; w Tire dekoracje roślinne biją w oczy pstrokacizną wszelkich kolorów dostępnych mistrzom. Najciekawsze wydają się dywany z Bergamy, starożytnego Pergamonu, o bardzo prostym czarno-czerwonym rysunku dekoracji na białym tle, wytwarzane niemal w całości bez użycia maszyn. W Turcji oraz pośród Turkmenów spoza Anatolii stosuje się głównie opisaną tu technikę dekoracji polegającą na wtłaczaniu wzoru w tło (dövme). Gdzieniegdzie pracują jeszcze mistrzowie posługujący się bardziej skomplikowanymi technikami zdobniczymi dającymi efekt płaskorzeźby lub różnobarwnego runa (kabartma i tiftik lub filik). Te ostatnie są jednak zupełnie nieznane wiejskim wytwórcom. Finał. Zależnie od wielkości dywanu czy płaszcza pasterskiego produkcja filcu zajmuje kilka godzin. Gotowy wyrób spłukuje się wodą i wiesza do wyschnięcia, co zajmuje niekiedy więcej czasu niż jego wykonanie. Filc choć najprostszy i najtańszy, a dziś raczej nisko ceniony przez użytkowników, był w przeszłości nawet na wsiach elementem zbytku. Nie każdego było stać na zgromadzenie kilku kilogramów wełny na dywan czy zaopatrzenie się w płaszcz pasterski. Jeszcze droższe były jednobarwne, zazwyczaj białe, płaty najwyższej jakości filcu służące jako pokrywy jurt, jakie jeszcze w latach 80. XX w. można było zobaczyć na halach gór Taurus. Do elity filcowych wyrobów należały fezy i nakrycia głowy członków bractw religijnych, a zwłaszcza białe, wysokie czapy janczarów z umieszczonym na przedzie ozdobnym futerałem na łyżkę i charakterystycznym szerokim płatem spadającym na kark i plecy żołnierza. Ich wytwarzaniem zajmowali się rzemieślnicy związani z administracją państwa osmańskiego i produkujący niemal wyłącznie na jej potrzeby. Kobiernictwo (halicilik) Kobierce. Kobierzec (halı) jest wyrobem znacznie wyżej cenionym niż filc, a jego produkcja jest nieporównanie bardziej skomplikowana i wymagająca większego nakładu czasu i umiejętności. W Azji wytwarza się kobierce z wełny niemal każdego zwierzęcia oraz z bawełny i jedwabiu. Pośród Turków i ludów tureckich w Azji Środkowej dominowała wełna owcza. Nici osnowy i wątku nie zawsze były barwione, ale wzór runa zachwyca rysunkiem i kolorystyką. Technika tkacka w przypadku kobierców polega na wiązaniu na niciach osnowy pojedynczych węzełków krótko przycinanych nici. To właśnie one tworzą wzór. W Turcji wiąże się kobierce tzw. węzłem symetrycznym, giordes. Dywany perskie wiązano węzłem senne, odmiennych sposobów używali też Chińczycy i Arabowie (węzły chiński i arabsko-hiszpański). Kobierce tka się w Turcji zazwyczaj na pionowych warsztatach, co wynika z koczowniczych tradycji, są bowiem prostsze w konstrukcji i łatwiejsze w transporcie niż warsztaty poziome. Podobnie jak w przypadku filcownictwa, w domach – na potrzeby własnych rodzin – zajmowały się tym głównie kobiety i młode dziewczęta, a umiejętność tkania kobierców była ważkim argumentem przemawiającym na rzecz panny, gdy rodzina kawalera rozważała jej kandydaturę na przyszłą synową. W miastach, choćby na potrzeby meczetów czy dworu sułtańskiego, produkcją kobierców zajmowały się wyspecjalizowane warsztaty, w których pracowali mężczyźni. Gęstość runa i kompozycja. Tkanie kobierca to prawdziwy sprawdzian nie tylko umiejętności, ale także charakteru i cierpliwości. O jego bowiem jakości decyduje – obok urody wzoru – gęstość runa, liczona w liczbie węzełków na decymetr lub centymetr kwadratowy. Im gęściejsze runo, tym wzór mógł być drobniejszy i bardziej precyzyjny, ale też tym większe było niebezpieczeństwo popełnienia błędu. Turkmeni w Azji Środkowej tkają kobierce o gęstości kilku tysięcy węzełków na decymetr kwadratowy, podobnie gęste są kobierce perskie. Najgęściejsze są kobierce jedwabne, gdyż nici wątku osnowy i runa są w nich najcieńsze. Tureckie kobierce w Anatolii nie były zbyt gęste – ok. 800–900 węzłów na decymetr kwadratowy. I choć w porównaniu z wyrobami innych regionów wydaje się to mało, nadal jest to bardzo trudna sztuka. Świadczyć może o tym czas wykonania jednego kobierca liczony nawet w miesiącach. Kompozycja tradycyjnych kobierców jest bardzo podobna – pole środkowe otacza kilkupasmowa bordiura, czasem kobierzec jest wykańczany wzdłuż dłuższych krawędzi wąską taśmą kilimową, a wzdłuż krótszych tzw. fartuchem o prostym splocie kilimowym i frędzlami. Pole środkowe, choć skomplikowane, to jeden wzór, ale bordiura w rzeczywistości stanowi dla tkacza dwa wzory – inna jest kolejność kolorowych węzłów w przypadku jej krótszej i dłuższej części, choć w końcowym efekcie widać pas o jednakowym wzorze. Tradycja i typy. Najstarsze znane tureckie kobierce pochodzą z czasów Seldżuków. Już w XII w. w Konyi działały liczne warsztaty produkujące dla elity państwa tureckiego i dla samego władcy. W dekoracji kobierców seldżuckich można zobaczyć nawet motywy zwierzęce przypominające orły, smoki lub gryfy. Już w średniowieczu kobierce tureckie trafiały do Europy. Niektóre z nich zostały utrwalone jako elementy dekoracji wnętrz przez europejskich malarzy, z których najbardziej znani to Hans Holbein Młodszy i Lorentzo Lotto. Mowa wręcz o typach kobierców: holbeinach i lottach. Nazwy takie były nadawane ze względów handlowych – kupcy wiedzieli, co sprzedają, a nabywcy, co kupują. Kobiece malowane przez Holbeina i Lotta pochodziły prawdopodobnie z Bergamy lub Konyi. Na płótnach Lorenza Lotta można też zobaczyć kobierce określane jako uszaki, gdyż pochodziły z miejscowości Uşak w zachodniej Anatolii. Ich dekorację, pozostającą prawdopodobnie pod wpływem sztuki perskiej, stanowiły w polu środkowym motywy przypominające medaliony i gwiazdy, a w bordiurze mniejsze palmety i motywy kwiatowe. Niekiedy rysunek wzoru przypomina stylistyką pismo arabskie zwane kufickim. Te piękne kobierce o dominujących kolorach granatowym i czerwonym znajdują się w zbiorach polskich muzeów, m.in. na Wawelu. Innym znanym typem są kobierce ghiordes lub giordes, zwane tak od miejscowości, w której je produkowano, głównie w XVII i XVIII w. – Gördes na pobrzeżu Morza Egejskiego. Szczególnie popularne są w tym wypadku kobierce modlitewne. Najciekawsza w nich jest kompozycja pola środkowego wyobrażająca mihrab, niszę wskazującą w meczecie kierunek modlitwy. Jest ona zazwyczaj zwieńczona półokrągłym lub ostrym łukiem wspartym na kolumnach, a pośrodku znajduje się czasem przedstawienie lampy meczetowej. Do kobierców wykonywanych w domowych warsztatach należą te typu yürük. Charakteryzuje je nagromadzenie motywów geometrycznych oraz stosunkowo wysoko ucinana wełna runa, co sprawiało, że kobierzec mógł lepiej ocieplać wnętrza. Dziś jednak rzadko można spotkać kogoś, kto tka kobierzec dla własnych potrzeb. Jeśli nawet jakaś kobieta pracuje w domu, to najczęściej jako chałupniczka pracująca w systemie pracy nakładczej. Przedsiębiorca dostarcza jej warsztat tkacki i wełnę, a po wykoniu dywanu płaci za robociznę, zabierając gotowy produkt. W regionach często odwiedzanych przez turystów warsztaty tkackie pełnią także funkcję lokalnej atrakcji. W prowincjach, gdzie trudno o pracę, działają instytucje animujące różnego rodzaju umiejętności rękodzielnicze, zwłaszcza kobiet. Istnieje szansa, że później znajdą one pracę jako chałupniczki. Jedwabnictwo (ipekçilik) Jedwab. Turcja, choć leży na sławnym jedwabnym szlaku, nie kojarzy się z jedwabnictwem. Ale kiedy ok. IV–V w. morwy jedwabnika zostały wywiezione nielegalnie z Chin, także w Azji Mniejszej rozpoczęła się hodowla jedwabników i własna produkcja. Jedwabiem mogli cieszyć się jedynie bogaci i możni. Wytwarzanie taft, atłasów czy przetykanych złotymi i srebrnymi nićmi brokatów należało do przemysłów tkackich o charakterze luksusowym. Jednym z jego głównych ośrodków w czasach osmańskich stała się Bursa. Dochody, jakie przynosiła branża jedwabnicza, sprawiły, że niemal na każdym etapie produkcja była ściśle kontrolowana. Jeśli jakiś rzemieślnik nie był w stanie sprostać wymaganiom, narażał się na poważne kary. Ostateczny produkt w postaci kuponu tkaniny czy już gotowej sztuki odzieży musiał przejść kontrolę jakości i uzyskać pozwolenie na sprzedaż udzielane przez odpowiednich urzędników. Brokaty i welwety. Do szczególnie sławnych wyrobów należały aksamitne brokaty i welwety przetykane złotymi i srebrnymi nićmi – çatma i kemha, czyli czatma i kamcha. Jeszcze w XV stuleciu kosztowne bursańskie brokaty zdobywały rynki europejskie, szybko też zaczęły trafiać do domostw polskich i litewskich możnych. Wzór tkanin stanowią zazwyczaj powtarzające się raporty motywów kwiatowych – palmet i wici. Tkaniny były wykorzystywane na szaty jak również w celach dekoracyjnych. Wykonywano z nich pokrywy poduszek i siedzisk, a także obicia ścian. Jedwabne szaty wchodziły w skład formalnych upominków, jakimi sułtan obdarzał zagranicznych ambasadorów. W tureckich zbiorach Pałacu Topkapı są przechowywane liczne szaty sułtanów i ich rodzin, zaś w polskich znajduje się np. wiele szat i ornatów biskupich, często szytych ze zdobycznych jedwabnych materii. Z czasem przemysł jedwabniczy w Turcji, w tym w Bursie, zaczął wychodzić poza ramy rzemiosła działającego w strukturach cechowych. XIX stulecie przyniosło warsztatom bursańskim rewolucję przemysłową. Już w latach 30. zaczęły się pojawiać tkackie maszyny stanowiące poważną konkurencję dla pracujących tradycyjnymi metodami. Plaga, jaka dotknęła około połowy XIX stulecia plantacje jedwabników na całym świecie, mocno zachwiała także pozycją branży jedwabniczej w Turcji. Jej odrodzeniem miał się zająć powstały w końcu stulecia Instytut Jedwabnictwa