Polacy w służbie u sułtanów

Monarchia absolutna oparta na niewolnictwie. System rządów osmańskich, jak określił to sam Machiavelli, był monarchią absolutną opartą na niewolnictwie. Gruntownie przemyślany system niewolniczy, kul, był fundamentem państwa, w którym zarówno armia, jak i sfery urzędnicze rekrutowały się z niewolników, początkowo z jeńców wojennych, a potem brańców. Szansę bowiem na osiągnięcie najwyższych funkcji w momencie konwersji na islam miał każdy zdolny niewolnik, bez względu na wiarę, narodowość i niezależnie od pochodzenia. O efektywności tego systemu decydowały selekcja i szkolenie, w wyniku którego adepci osiągali różne rangi i przywileje. Uważa się, że na takim systemie kształcenia kadr zasadzał się sukces imperium. Służbą sułtana i jego najbliższymi współpracownikami, od czasów Mehmeda Zdobywcy, byli przede wszystkim poturczeńcy. Niewolni bracia. „Radził mi jeden Turczyn, abym kupiła kilku niewolników niemieckich, oficerów, to bym na nich profitowała i sławę przed ludźmi i zasługę przed Bogiem miała. I tak sobie ja na siła dałam namówić i zaraz stargowałam u jednego Turczyna pięć osób, to jest czterech mężczyzn i jedną damę” – pisała Salomea z Rusieckich Pilsztynowa – w XVIII w.! Zgodnie z muzułmańską doktryną niewolnikiem była osoba, która urodziła się w stanie niewolnym, została kupiona lub zdobyta w trakcie wojny z niewiernymi jako część łupu wojennego (tur. ganimet). Ci, którzy urodzili się na obszarze świata islamu (dar al-islam), nie mogli zostać niewolnikami bez względu na to, czy byli muzułmanami czy też nie. Wolni innowiercy, zimmi, pozostawali pod opieką państwa islamskiego, płacąc podatek zwany pogłównym. Niewolnikami zostawali innowiercy z terenu dar-al – harb (świata wojennego), jeńcy wojenni: mężczyźni – esir, a kobiety i dzieci – sabi. W kulturze osmańskiej nie obowiązywała arystotelesowska zasada niewolnictwa naturalnego, czyli ludzi stworzonych do bycia niewolnikami. W islamie niewolnik miał naturę dwojaką, łączył cechy rzeczy i osoby. Jako rzecz stanowił część dobytku swojego pana. Tym samym islam traktował niewolnika jako osobę niedojrzałą, pozostającą pod opieką swego właściciela, ale jednocześnie odpowiednie hadisy głosiły: „Nie zapominajcie, że oni są waszymi braćmi. Bóg dał wam prawa własności nad nimi, mógłby im dać prawo własności nad wami”. W życiu każdego niewolnika, obojętnie jaką drogą popadł w ten stan, momentem przełomowym było przyjęcie islamu, gwarantowało to poprawę losu. Jednakże w praktyce nie prowadziło natychmiast do wolności, i choć ułatwiało zmianę statusu prawnego w społeczeństwie, jednocześnie poważnie ograniczało późniejszą możliwość powrotu do ojczyzny. Dla młodych chłopców trafiających do szkoły pałacowej było obligatoryjne. Islam nadawanie wolności niewolnikom, zwłaszcza tym wyznania muzułmańskiego, traktował jako dobry uczynek; był to czyn z kategorii mandub, zalecanych. Zróżnicowany status ludności niemuzułmańskiej i nietureckiej w historii imperium, a potem republiki oddaje terminologia. Na określenie niewolników używano słów: cariye – niewolnica, kul – niewolnik, oraz oğlan – młody niewolnik. Słowo muhacir (arab. migrant) – pojawia się w kontekście traktatu w Karłowicach w 1699 r., który zapoczątkował repatriację milionów osób. W odniesieniu do wieszcza Adama i XIX-wiecznej emigracji polskiej pojawia się termin mülteci, uchodźca. W czasach republikańskich migranci zostali nazwani göçmen (chodziło o ludzi, którzy masowo opuszczali kraje rządzone przez chrześcijan lub w wyniku czystek etnicznych). Potem pojawił się termin mübadil (wykupiony) – od mübadele, wymiany ludności między Grecją i Turcją zatwierdzonej przez Konwencję Lozańską w 1923 r. Jasyr. „W wilgotnej celi, poza kratami,/Siedzi niewolnik w jasyr pojmany;/Twarz jego blada zrasza się łzami/Wzrok próżno szuka ziemi kochanej!” – „Niewolnik”, Stanisław Bełza, 1912 r. Termin jasyr to bezpośrednie, staropolskie zapożyczenie od yasir, potocznie używanego słowa arabskiego, które pochodzi od asir (tur. esir) – niewolnika, jeńca wojennego. Jednak na gruncie polskim znaczenie zostało rozszerzone nie tylko na niewolę, ale też jeńców lub brańców, wreszcie samo branie w niewolę do Turków i Tatarów. To właśnie zjawisko jasyru kształtowało stosunki z Turcją i Tatarami krymskimi i było ważnym argumentem propagandy walki z Półksiężycem. Handel niewolnikami był podstawą gospodarki na Krymie i jednocześnie proceder jasyru kształtował klimat życia kresów południowo-wschodnich Rzeczpospolitej w XVI i XVII w. Nie jest wykluczone, że niektórzy przedstawiciele mniejszości wyznaniowych w Rzeczpospolitej z własnej woli przenosili się do Turcji i przyjmowali islam, gdyż np. w arianizmie istniała orientacja promuzułmańska. „Był ten Mustafa przedtem chrześcijaninem, po łacinie umiał dobrze, a z błędu ariańskiego do tego przyszedł, że się zbisurmanił” – pisał poeta i historyk Marcin Bielski. Procederem zajmowało się w imperium wielu niemuzułmanów. Wśród nich też słynna Polka – samozwańcza medyczka, cytowana na wstępie Salomea z Rusieckich Pilsztynowa. Była to niewiasta bardzo przedsiębiorcza, austriackich oficerów najpierw kupowała jako niewolników, a potem pobierała od nich sowite okupy znacznie przewyższające ich cenę. Jeden z nich, niejaki Pichelstein, nie mogąc się wypłacić, został zmuszony do małżeństwa z pryncypałką. Wyzwalanie i wykup jeńców. Podpisany w 1667 r. „Akt przymierny wydany królowi polskiemu Janowi Kazimierzowi przez sułtana Mehmeda IV” oraz traktat w Buczaczu z 1672 r. rozstrzygał kwestię polskich jeńców w następujący sposób: „Ludzie z Polski będą mogli przybywać do mego kraju i szukać Polaków uprowadzonych jako jeńcy w poprzednim okresie zawieruch; tych, którzy nie przeszli na islam będą mogli wykupić od ich właścicieli po przysięgnięciu za ile ich nabyli; ci natomiast nie będą mogli żądać za nich więcej; po zapłaceniu wykupu będą mogli zabrać ich do własnego kraju, czemu nikt nie będzie się przeciwstawiać. Jednakże ci spośród jeńców, którzy odeszli od swojej poprzedniej wiary i przyjęli islam, zostaną pozostawieni swojemu losowi i nikt nie będzie się do nich wtrącać. Każda ze stron aktu uwolni tych, którzy popadli w niewolę po zawarciu aktu, bez żądania zapłaty”. Jednakże nawet rozporządzenia władz najwyższych nie zawsze były respektowane. Zwrot jeńców porwanych z ziem polskich podczas najazdów dokonywanych przez miejscowych Tatarów i Turków był tematem negocjacji podczas legacji poselskich. Niektórzy jeńcy dołączali do poselstwa, inni byli odsyłani oddzielnie na wynajętych okrętach. Niektórzy bywali porywani po drodze i nigdy nie docierali do ojczyzny. Posłowie działali na zasadzie specjalnych fermanów sułtańskich adresowanych do kadich. Najczęściej jednak droga do uzyskania wolności prowadziła przez opłacenie okupu za niewolnika; wysokość należności ustalano na podstawie zamożności rodziny, statusu społecznego. Pieniądze pochodziły od rodziny jeńców albo z filantropijnych datków, ewentualnie ze skarbca królewskiego. Nadzwyczaj rzadko dowiadujemy się o staraniach mających na celu powrót kobiet z niewoli muzułmańskiej. Poza oczywistymi przyczynami moralno-obyczajowymi kwestią powstrzymującą je przed powrotem były dzieci, które zostały wychowane w islamie i rodzina tureckiego ojca, która – nawet kiedy kobieta była już wdową – nie zgadzała się na ich odejście. Wykupem jeńców polskich z Turcji i Krymu zajmowali się też wschodni kupcy. Działali na podstawie umów zawartych z rodzinami jeńców. Najbardziej zasłużeni w tej mierze byli Ormianie, znali turecki i orientalne stosunki. W XVII w. pośrednikami byli także haliccy i łuccy Karaimi oraz – ze znacznie mniejszym sukcesem – trynitarze, których zakon specjalizował się w wykupie chrześcijańskich jeńców z muzułmańskiej niewoli (udało im się wykupić tylko 517 poddanych Rzeczpospolitej). Bywało, że jeńcy – za poręczeniem współwięźniów znamienitego rodu – sami udawali się po okup i wracali z nim – lub też nie. Specyficzną i najczęściej praktykowaną formą wykupu, z racji licznych zatargów wojennych w XVII w., była wymiana jeńców. Pozostawała jeszcze ucieczka, najczęściej drogą morską. Uciekinierzy wędrowali nocą, barierą bywał brak biegłej znajomości tureckiego, pomoc mogli uzyskać najczęściej od Greków i Ormian, choć w przypadku schwytania zarówno pomagający, jak i zbiedzy byli bardzo surowo karani. Okazją do ucieczki były także kampanie wojenne, podczas których Polacy bywali wysyłani przeciwko Rzeczpospolitej jako żołnierze wojska tureckiego. Branka drogą do kariery. „Ci albowiem niewolnicy przyjąwszy wiarę mahometańską dostępują zaraz wszystkich praw i swobód muzułmańskich i będąc uwolnieni od Panów swoich, jako ich to pospolicie zwykło potykać, mogą przez szczęście lub trafunek przyjść do największych urzędów i godności, tak jako i ci, co się w najdawniejszych familiach porodzili” – pisał Paul Rycaut, brytyjski dyplomata i historyk, cieszący się autorytetem w Imperium Osmańskim. Devşirme było formą podatku nadzwyczajnego, praktykowaną od początku XV w. co kilka lat, w zależności od potrzeb, aż do końca XVII w. Powszechnie podawane jest, że była to danina z chłopców chrześcijańskich w wieku 8–20 lat. Skoro społeczeństwo dzieliło się na klasę wojskowych askeri i poddanych raya, to jedyną formą zmiany statusu dla wielu chrześcijańskich poddanych imperium był pobór do wojska na zasadzie branki. Prowadzono ją wówczas, gdy sami jeńcy wojenni esir nie starczali na zasilanie szeregów janczarów. Selekcji wśród młodych brańców dokonywano pod okiem naczelnika białych eunuchów kapı ağası. Uczestniczył w niej także hodża dworu sułtańskiego. To on był znawcą fizjonomii, wypatrywał znaku fortuny – sa’adet emareti. (Przy wyborze bowiem kierowano się kryteriami zgodnymi z ówczesną muzułmańską wiedzą o naturze ludzkiej). Wyselekcjonowanych młodzieńców przydzielano do osobistej posługi: w haremie, do odźwiernych, janczarów i służb wewnętrznych, czyli Enderunu. Trafiający tam młodzieńcy zostawali iç oğlan – paziami. Po odpowiedniej nauce mieli objąć stanowiska w administracji i wojsku. Inni trafiali do wojska jako szeregowi żołnierze. Na przykładzie licznych karier brańców w osmańskich strukturach administracyjno-wojskowych widać, że iç oğlanları stanowili elitarną grupę przygotowaną do rządzenia państwem. Rekrutowali się podobnie jak acemi oğlanları z branki oraz z grupy młodych niewolników kupionych na targowiskach jasyru lub też podarowanych sułtanowi przez pogranicznych paszów i begów. Poturczenie. Wybrańców kierowano do specjalnych szkół w Konstantynopolu lub Adrianopolu (dzisiejszym Edirne). Poturczone dzieci uczono tam wiary muzułmańskiej, modlitw w języku arabskim i pisania oraz czytania po turecku. Potem następowała gruntowna nauka arabskiego i perskiego. Dużą wagę przykładano do ćwiczenia sprawności fizycznej. Po kolejnej selekcji najzdolniejsi byli kierowani do służby w pałacu sułtańskim. Paziowie zgłębiali Koran, teologię muzułmańską i święte prawa islamu, poznawali literaturę arabską, perską i turecką. Uczyli się kaligrafii i rachunków. Ćwiczyli się też w umiejętnościach praktycznych: robieniu strzał, sahajdaków, haftowaniu siodeł, „inni jak zawój kształtnie zwinąć, drudzy chędożyć i składać suknie, drudzy myć i chędożyć w łaźni…, drudzy też muzyki jakiejś obyczajem tureckim” (Paul Rycaut). Dla młodych paziów Enderun w pałacu Topkapı był więc rodzajem collegium. Opis Enderunu „Relazione dal Seraglio del Gran Signore” sporządził zresztą po włosku porwany spod Lwowa ok. 1630 r. Albert Bobowski vel Santuri Ali Ufki Bey, znany w Europie jako Alberto Bobovio. Nauczaniem bezpośrednio zajmowali się halife, namiestnicy, zastępcy, a z kolei oni pobierali nauki od profesorów z zewnątrz. Do nauki ogłady zatrudnieni byli wychowawcy lala. Chłopców pilnowano także w nocy, spali przy zapalonym świetle, co piąte lub szóste łóżko zajmował eunuch baczący, aby nie dochodziło do nieprzyzwoitych praktyk. Po zakończeniu służby w pałacu wybrańcy awansowali do elitarnego korpusu zwanego müteferrika, stanowiącego przyboczną świtę padyszacha. Do tej kasty należał m.in. Ibrahim Bej, Polak poturczeniec, Joachim Strasz, tłumacz i dyplomata z XVI w. „Renegaci” czy ludzie dwóch kultur? „Chociaż nasze sumienie zupełnie jest czystem, jednakowo myśl ta przedstawiając się w czarnych kolorach, przyczynia się znacznie do powiększenia zwykłych zgryzot tułaczki. Pan jako najlepiej znający nasze myśli chciej być łaskawym tłumaczem naszych uczuć przed bracią naszą w Europie i chciej pan ich przekonać, że ciągle nosimy polskie serca, chociaż pod mundurem i imieniem tureckim” – pisał Ibrahim Bej, Polak o nazwisku Jankowski (nie mylić ze Straszem) w liście do Sadyka Paszy w 1850 r. W przeciwieństwie do przejętych po cesarstwie bizantyjskim grup etnicznych oraz w późniejszym czasie zislamizowanych i sturczonych na miejscu słowiańskich mieszkańców Bałkanów, a także trafiających do Konstantynopola na targ niewolników brańców, polscy emigranci w XIX w. byli grupą wolnych chrześcijan, którzy w imperium znaleźli schronienie. Nie byli repatriantami, byli byłymi powstańcami walczącymi w imię nieistniejącego państwa i najczęściej zasilali szeregi różnych jednostek osmańskiej armii. Ich przejście na islam miało najczęściej charakter pragmatyczny, jako chrześcijanie musieliby zostać zwróceni carskiej Rosji. Ponadto wymagano tego od tych, którzy chcieli być czynnymi żołnierzami czy też znaleźć się w aparacie administracyjnym. Nie bez znaczenia był fakt, że trafili na dobry czas imperium, tanzimatu – początków reform i manifestu z Gülhane – deklarującego równość wszystkich poddanych niezależnie od ich pochodzenia etnicznego i wyznania. Sam sułtan wielonarodowego imperium nie miał problemu w sprzymierzeniu się z katolickimi Polakami z obozu księcia Adama Czartoryskiego i Hotelu Lambert przeciwko prawosławnej Rosji. To polscy patrioci mieli większe opory, zapewne wynikało to z obciążenia Polski sławą przedmurza chrześcijaństwa. Przeważył jednak pragmatyzm współdziałania wobec wspólnego wroga – Rosji. Agent Główny Misji Polskiej w Konstantynopolu Michał Czaykowski w swojej korespondencji z Czartoryskim wyraźnie zaznaczał, że „bez przejścia na islam nie da się uzyskać autorytetu władz”. Czartoryski odpowiadał: „Nie rozumiemy się niestety, różnimy się w zasadach z Panem, Ja religię mam za rzecz najważniejszą w świecie. Pan względem niej obojętny jesteś, ja myślę, że islam jest wstrzymaniem, cofnięciem się ludzkości w zawodzie ku wiecznem jej przeznaczeniu i że katolicyzm jest podstawą życia Polski. Pan myślisz, że to wszystko na jedno wyjdzie”. Wielu Polaków decydowało się jednak – dla dobra sprawy narodowej u boku sułtana – na apostazję i przyjęcie islamu: trzykrotne wypowiedzenie muzułmańskiego wyznania wiary – szahady, przyjęcie muzułmańskiego imienia i stroju. Dobrze widziana była też mniej lub bardziej sprawna osmańska turecczyzna. Nie wspominając o obrzezaniu. Wielu też potem dręczyły wyrzuty sumienia i niechęć rodaków. W zapisach archiwalnych korespondencji Czayki z Czartoryskim sprawy polskich emigrantów, którzy zmienili wiarę, są zapisane w rubryce „Renegaci”. Znajdujemy tam informację o rozkazie dowódcy rumelijskiego wojska dotyczącym tych oficerów, którzy nie chcieli się poddać ceremonii obrzezania, wśród nich był cytowany Ibrahim Bej vel Jankowski. Wierny i konkubina. Sam Czaykowski Sadyk, czyli Wierny, był piętrowym „renegatem”. W 1841 r. przyjechał do imperium, protegowany przez Francuzów. Nie znał osmańskiego języka, kultury i obyczajów, zakupił z inicjatywy księcia teren pod Adampol, a za pieniądze poznanej w Stambule Ludwiki Śniadeckiej, jego późniejszej konkubiny, zorganizował polską agenturę w prawosławnym monastyrze Çelikdere. Kiedy zaś książę Adam Czartoryski zrezygnował z usług Czayki, Turcy w osobie samego sułtana Abdulmedżida czuli się za słabi, aby stawiać opór naciskom Petersburga w jego sprawie i tak „bezrobotny” działacz za poradą samego seraskera (dowódcy) Rizy Hassana Ethema Paszy przyjął islam w 1850 r. i do 1870 r. dowodził pułkiem kozaków otomańskich. Ludwika Śniadecka wiary zmieniać nie musiała, do końca życia pozostała praktykującą katoliczką. Chrześcijańskie poddane imperium nie były obowiązane płacić pogłównego, dlatego wiele z nich pozostawało przy swojej wierze. Prawdopodobnie po konwersji Sadyk wziął z Ludwiką ślub muzułmański, odtąd bowiem oficjalnie tytułuje ją żoną. W 1851 r. tak za nią zaręczał: „U mnie wszystko będzie muzułmańskie, będzie się nosić feredżiję, będzie się używać jaszmaku”. W oczach wielu Polaków ślub ten był tylko sposobem sformalizowania kolejnego związku już żonatego mężczyzny. Dlatego o apostazję Czaykowskiego wielu oskarżało Śniadecką. To też było przyczyną, że jej grób jako współtowarzyszki muzułmanina nie był włączony w obszar cmentarza katolickiego w Adampolu. Sama Śniadecka pisała: „Ponieważ mnie oskarżają, i nie bez pewnej słuszności, a nie cofam się przed żadną prawdą, że jestem jedną z przyczyn jego [Czaykowskiego] sturczenia, nie może mi to być obojętne oczywiście, ale nie będę się z tego tłumaczyła. Bóg mnie sądzić będzie, niech ludzie mówią, co chcą, nie dbam o nich”. Urodzeni w Bogu, zmarli w Allahu. „Czyliż twój Basza był naszej wiary,/Czyliż on umarł w Chrystusie?” – pytał Adam Mickiewicz w „Renegacie. Balladzie Tureckiej”. Z wielu relacji wiemy, że prawie każda dorosła osoba nawrócona na islam, starając się zdobyć zaufanie nowych współwyznawców, na każdym kroku podkreślała swą religijność. Gest ten jest opisany w literaturze jako typowy i najprostszy odruch instynktu konwertyty. Tak chyba należałoby tłumaczyć zachowanie Sadyka, który przestrzegał zwyczajów muzułmańskich, w piątki uczęszczał do dżamii, meczetu, pościł podczas ramadanu, „atoli (…) gdy tylko uległ jakiemu dotkliwemu cierpieniu, to wołał gromko: Jezus Maria!”. Z opisu muzułmańskiego wizerunku Czayki autorstwa Tomasza Jeża dowiadujemy się: „Na dzień powszedni nosił w domu kacawejkę turecką, feza z głowy nie zrzucał, w pantoflach chodził, z nogami podgiętymi siadał, różaniec w ręku trzymał, salam-alejki tureckie składał. Na pierwszy rzut oka każdy go za Turka rodowitego brał”. Jakkolwiek postać Czaykowskiego w kontekście zasług dla polskiej sprawy pozostaje kontrowersyjna, to faktem jest, iż wielu Polaków po przejściu na islam piastowało ważne stanowiska w imperium. Należał do nich Konstanty Borzęcki (Mustafa Celaleddin Pasza, 1826–76), wykształcony w Paryżu powstaniec, który w 1849 r. zawitał do Porty, gdzie przyjął islam i ożenił się z córką generała osmańskiego. Wprawdzie z zawodu wojskowy, ale też intelektualista, regularnie publikował w prasie w językach osmańskim i francuskim, był jednym z ideologów nowoczesnego narodu tureckiego, autorem idei turoaranizmu, postulującej europejskie korzenie plemion tureckich. Jedna z jego córek była matką słynnego tureckiego poety Nazıma Hikmeta Rana. Zaś jego syn Hasan Enver Pasza – generałem brygady w wojsku osmańskim i członkiem Komisji Inspekcyjnej. Kolejną postacią niezwykle zasłużoną dla Porty był Franciszek Sokulski (1811–96), inżynier i były działacz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W 1854 r. wybudował pierwszą linię telegraficzną Adrianopol-Szumla, a w 1858 r. kolejną – z Konstantynopola do Albanii, a następnie kablami podmorskimi łączył dalsze prowincje europejskie z azjatyckimi. Awansował na naczelnego inżyniera wilajetu adrianopolskiego. Po utracie posady wrócił do Polski. Wraz z Sokulskim przy budowie linii telegraficznej pracował Karol Brzozowski (Kara Awdży – Czarny Myśliwy, 1821–1904), również związany z TDP, publicysta