Adam Mickiewicz w Turcji

Polityczny uchodźca. Jest 1855 r. 57-letni Mickiewicz od dawna nie pisze już wierszy, ale żyje sprawą narodu, polityką, historią. Mieszka w Paryżu od wielu lat, ale Francja nie chce przyznać mu obywatelstwa. Ci, co go widują, odnoszą wrażenie, że zgorzkniał. Jest zmęczony życiem. Ale nie przestaje marzyć o wolnej Polsce i nie jest pacyfistą. W wojnie szuka szans dla sprawy polskiej. Wybuchła dwa lata wcześniej między Rosją a państwem osmańskim, czyli Turcją. Gdzie dwóch się bije, tam Polska może skorzystać. Powstaniec 1830 r., wiarus gawędziarz Henryk Służalski pisał do przyjaciela z wojennego Stambułu (Konstantynopola), stolicy Imperium Osmańskiego: „Paryż na Azję trzeba pozamieniać, aby się do Warszawy dostać”. Turcy nie byli aniołami wolności – ciemiężyli słowiańskie Bałkany i inne ludy – ale, jak uczy twarda polityka we wszystkich epokach, wróg naszego wroga jest naszym sojusznikiem. Misja narodowa. W czerwcu 1855 r. Mickiewicz dojrzewa do podjęcia się misji narodowej w Stambule. Może tym razem uda się to, co nie wyszło w Rzymie w 1848 r., gdzie poeta wspierał zalążek wojska polskiego. Legion polski miał walczyć po stronie Włochów buntujących się przeciwko Austrii, jednemu z trzech zaborców Rzeczpospolitej, a wtedy także okupującej część północnej Italii. W Rzymie – wówczas należącym do państwa kościelnego – Mickiewicz na posłuchaniu u papieża Piusa IX miał do niego wykrzyknąć: „Duch Boży jest dziś w bluzach paryskiego ludu!” (w Paryżu trwała rewolucja przeciwko monarchii). Nadzieje przekreślone upadkiem Wiosny Ludów odżyły w związku z konfliktem rosyjsko-tureckim. Znów w polskiej diasporze poszło w obieg hasło „Za wolność waszą i naszą”. W Turcji przebywało sporo Polaków, rozbitków wojennych z Wiosny Ludów, zbiegłych jeńców. Niektórzy z nich, oficerowie, przeszli na islam, by Porta (państwo osmańskie) nie wydała ich w ręce Rosjan. Tak zrobili legendarny generał Józef Bem i Michał Czaykowski, płodny pisarz romantyczny znany też jako Mehmed Sadyk Pasza (lub Basza). Typ niesamowity! W powstaniu 1830 r. uprawiał partyzantkę na Ukrainie, zbiegł do Paryża, pisał książki o Kozakach i Cyganach. Miał też konszachty z francuskim wywiadem, co może pomogło mu wyjechać do Turcji jako „znawcy spraw bliskowschodnich”. W jego żonie Ludwice Śniadeckiej kochał się przed laty Juliusz Słowacki. Gdy Mickiewicz przybywa do Stambułu, Sadyk Pasza, generał armii tureckiej, mieszka tam z żoną już cztery lata. Chciał jechać na Wschód, chciał wesprzeć króla polskiej emigracji księcia Adama Czartoryskiego, ustosunkowanego w świecie wielkiej europejskiej polityki. Książę Adam kalkulował tak: Polacy powinni w wojnie poprzeć Turcję, a na jej terytorium trzeba sformować polskie wojsko z ochotników na miejscu, z Francji i Anglii. Taki akt byłby podwójnie symboliczny; Polska chce się wybić na niepodległość i w sojuszu z mocarstwami Zachodu występuje przeciwko carskiemu samodzierżawiu. Poeta ożywa. Gdy po stronie Turcji przeciwko Rosji stanęły do wojny krymskiej Francja i Anglia, sprawa nabiera rumieńców. Turcy zgodzili się, by Sadyk formował wojsko osmańskich kozaków. Czartoryski upatrzył sobie Mickiewicza na rozjemcę w polskim Stambule, gdzie – jak to wśród Polaków – narastały waśnie na tle politycznym i ambicjonalnym. Cud! Władze francuskie, dotąd odmawiające poecie naturalizacji, dają Mickiewiczowi paszport dyplomatyczny i maskują jego misję jako podróż studialną na temat systemu oświaty w Turcji. Zmęczony Mickiewicz ożywa. Nim wsiądzie 12 września w pociąg do Marsylii, skąd odpłynie do Stambułu, pisze listy m.in. do swego przyjaciela z czasów filomackich Tomasza Zana (nie wiedział, że Zan już nie żyje) i do byłej kochanki. Kupuje siodło, lornetę, chodzi z kosturem pielgrzyma. Robi też porządki w papierach – to znaczy niszczy je, bo „nie powinny zostać, jeśli zdarzy mu się nieszczęście”. Z Marsylii do Stambułu. Z Levym i Służalskim ponad tydzień płyną z Marsylii parowcem do Stambułu. Jest też z nimi syn księcia Czartoryskiego Władysław. Stambuł roku 1855: minarety, zgiełk, brud. Ale Mickiewiczowi to nie przeszkadza. Po pierwsze, on już znał świat Orientu – z krymskich wojaży w 1825 r. (tak, tak, „Sonety”). Po drugie – jak sam pisze – „nie bez pewnej przyjemności zatrzymywałem się w niektórych dzielnicach miasta, które mi się zdawały podobne do dzielnic mego rodzinnego litewskiego miasteczka. (...) Zresztą zdobywam się tylko raz dziennie na te przeprawy poprzez kupy zdechłych szczurów i rozpłatanych kotów, poprzez Anglików spitych na umór i tureckich tragarzy”. Dziękuje uprzejmie za zaproszenia od stambulskich Polaków – w tym od Ludwiki, która całkiem wbrew muzułmańskim obyczajom prowadziła dom otwarty, chętnie odwiedzany przez socjetę. Poeta zamieszkuje najpierw w klasztorze lazarystów, potem w równie skromnej kwaterze przy ulicy Jeni Szeri w dzielnicy Pera. Chciał pozostać niezależny. Przyjechał dla sprawy narodowej, ale nie jako gracz jakiejkolwiek frakcji. U Sadyka Paszy. W Stambule walka szła o to, kto ma dowodzić polskim wojskiem – Sadyk Pasza czy generał Władysław Zamoyski? Zamoyski był człowiekiem Czartoryskiego, z którego politycznym błogosławieństwem Mickiewicz pojechał do Turcji. Ale na miejscu poeta dużo lepiej dogadywał się z Sadykiem. W pułku Czaykowskiego znaleźli się Polacy, Ukraińcy, południowi Słowianie, a nawet Węgrzy, Włosi i ok. 200 Żydów. O legionie żydowskim marzył od lat. Już w „Składzie zasad”, zarysie konstytucji wolnej Polski, zapisał w 1848 r. słynny punkt 10. cenzurowany później przez różnych nadgorliwych katolików: „Izraelowi, bratu starszemu, uszanowanie, braterstwo, pomoc na drodze ku jego dobru wiecznemu i doczesnemu. Równe we wszystkim prawo”. Czy był syjonistą? Nie, był romantycznym wizjonerem, dla którego los Polaków był mistyczną analogią losu narodu żydowskiego, rodzącą wspólnotę celów duchowych i politycznych. Ale tego legionu żydowskich huzarów nie mogli Mickiewiczowi darować nawet po wielu latach. W pierwszej połowie października Mickiewicz statkiem pod biało-czerwoną flagą przybywa pod Burgas. Do pułku Zamoyskiego, czysto polskiego, i pułku Sadyka Paszy, o którym generał Józef Wysocki, jeszcze jeden z polskich wojskowych w służbie sułtana, powiedział pogardliwie: kozaczyzna żydowsko-bułgarska. Ale właśnie wielonarodowa formacja Sadyka szczególnie podoba się Mickiewiczowi: „Zdawało mi się, że byłem na łonie ojczyzny i gdyby nie słabość nagła, z trudnością bym wyrwał się z tego obozu”. Służalski zaś dopowiadał: „Co ten Sadyk Basza, jak on żyje. Jego pułkownicy, oficerowie, Kozacy, konie, wielbłądy, bawoły, ich charty – jak Kozacy swe barany pasą, ryby łowią, śpiewają, grają, tańczą, to bieda, żeby z kamienia wykuta, uciekać musi”. Mickiewicz