Bolączki chorego człowieka Europy. Na początku XX w. Bliski Wschód doświadczył zawrotnych zmian politycznych. Po pięciu stuleciach istnienia Imperium Osmańskiego i panowaniu 36 sułtanów, po tragicznej w skutkach I wojnie światowej i heroicznej wojnie o suwerenność w latach 1919–22 miejsce „chorego człowieka Europy” (jak o imperium Osmanów miał się wyrazić car Mikołaj I) na terytorium Anatolii i w szczątkowym stopniu Tracji zajęła Republika Turcji. Wielokulturowe imperium zostało zastąpione przez państwo o przeważająco muzułmańskiej ludności, a miejsce sułtana zajął oświecony reformator Mustafa Kemal Atatürk, którego dziedzictwo do dnia dzisiejszego jest obecne w Turcji. Późnemu Imperium Osmańskiemu – jako wieloetnicznemu państwu – groziły odśrodkowe separatyzmy nacjonalistyczne napływające głównie z europejskich prowincji na Bałkanach. Równocześnie było ono narażone na imperialistyczne zapędy ze strony europejskich potęg kolonialnych. Wpłynęło to na rozwój różnych, czasem ze sobą współzawodniczących, form osmańskiego, a z czasem tureckiego nacjonalizmu. Choć Imperium Osmańskie nigdy nie utraciło suwerenności, traciło stopniowo swoje terytoria. To zaś przyczyniało się do utraty osmańskiej wielokulturowości, która cechowała imperium przez stulecia. Począwszy od XIX w., państwo stawało się coraz bardziej zależne na wielu płaszczyznach od mocarstw europejskich, poczynając od pomocy finansowej po ekspertów niezbędnych do przeprowadzenia reform. Elitę intelektualną i polityczną niknącego imperium i wyłaniającej się republiki czekało nie lada wyzwanie: przekonanie siebie samych i ludność wyczerpanego wojną i kryzysami kraju, że Anatolia jest ich ojczyzną. Było to tym trudniejsze, że znacząca jej część, w tym liderzy ruchu młodotureckiego oraz sam Mustafa Kemal, pochodziła z europejskich terenów imperium utraconych podczas wojen bałkańskich (1912–13). Tanzimat i ottomanizm. Postępujący kryzys państwa osmańskiego na arenie międzynarodowej stał się impulsem do wprowadzenia dalekosiężnych reform wewnętrznych. Zmiany te były częścią fali reform sięgających końca XVIII w. i początków XIX w. i rządów sułtanów Selima III i Mahmuda II. Przybrały one na sile podczas tzw. tanzimatu (reorganizacji, 1839–76) wprowadzonego na mocy edyktu z Gülhane (Hatt-ı Hümayun). Do najważniejszych skutków tanzimatu należy zaliczyć: przeniesienie się centrum władzy z pałacu w ręce biurokratów, wśród których motorem zmian byli paszowie: Mustafa Reşid, Ali, Fuad, a w późniejszym okresie Midhat; początek formacji elit kształconych na modłę europejską; zmiany w relacjach między muzułmanami a niemuzułmanami – poprawka do edyktu z Gülhane z 1856 r. zrównała w prawach wszystkie grupy (millet) zamieszkujące imperium, pozwalała niemuzułmanom pełnić funkcje państwowe, a także nakazała im obowiązek wojskowy. Wynikało to z idei ottomanizmu – patriotyzmu, który miał scementować jedność targanego przez separatyzmy państwa. Młodzi Osmańczycy. Tanzimat dał początek Młodym Osmańczykom – pierwszemu nowoczesnemu ruchowi opozycyjnemu wśród osmańskiej inteligencji, zapatrzonemu w zachodnioeuropejskie oświecenie oraz idee rewolucji francuskiej. Ich czołowymi przedstawicielami byli Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Pasza oraz İbrahim Şinasi. Działający w imperium oraz na uchodźstwie we Francji i Wielkiej Brytanii – sprzeciwiali się biurokratycznemu despotyzmowi Fuada i Alego. Stanęli na czele długotrwałej transformacji społeczno-kulturowej. Kwitła prasa, w 1851 r. ukazała się pierwsza powieść w języku tureckim „Historia Akabiego” (napisana w skrypcie ormiańskim przez Ormianina Hovsepa Vartaniana; pierwsza powieść w będącym oficjalnym alfabetem państwa osmańskiego skrypcie arabskim, napisana przez Albańczyka Şemseddina Samiego pojawi się w 1873 r.). Została wydana – przez Ibrahima Şinasiego – pierwsza sztuka teatralna na wzór europejski. Kultura francuska stała się źródłem inspiracji. Pierwszy okres konstytucyjny. Młodzi Osmańczycy byli jednak rozczarowani reformami tanzimatu. Oni sami zakładali wprowadzenie konstytucyjnego rządu. Stało się to w 1876 r., kiedy sułtan Abdülhamid II z niechęcią ogłosił konstytucję (Kanun-i Esasi) i zwołano po raz pierwszy parlament. Pierwszy okres konstytucyjny nie trwał jednak długo i po przegranej wojnie z Rosją w 1878 r. Abdülhamid II wrócił do rządów absolutnych. Choć doświadczenie z konstytucjonalizmem było krótkotrwałe, nie należy ignorować zdobyczy ruchu młodoosmańskiego. Nadali oni nowe znaczenia słowom ojczyzna (vatan) oraz wolność (hürriyet), które będą używane przez kolejne pokolenia ideologów tureckiej myśli nacjonalistycznej. Utorowali drogę do powstania dwie dekady później ruchu młodotureckiego i do drugiego okresu konstytucyjnego (1908–18), podczas którego zostały stworzone ideologiczne podstawy Republiki Turcji. Młodoturcy. Abdülhamidowi II, który dorobił się przydomka Krwawy, początkowo udawało się trzymać w ryzach konstytucyjną opozycję. Jednak od pierwszych lat XX w. zaczęła się formować nowa opozycja. Będzie ona rządzić Imperium Osmańskim, a potem także Republiką Turcji od 1908 do 1950 r. Jej matecznikiem stały się szkoły mające kształcić wojskowe i obywatelskie elity; liczba tych szkół znacząco wzrosła właśnie za panowania Abdülhamida II. Jedną z nich jest istniejący do dziś Uniwersytet Stambulski. Okazało się, że absolwentów cechuje silniejsza lojalność wobec idei, które im dała edukacja, aniżeli w stosunku do władcy. Przypisywali oni suwerenność nie monarsze, ale ideałowi państwa, do stworzenia którego dążyli. Pierwszym centrum nowej opozycji stała się Medyczna Akademia Wojskowa w Stambule. Znaczna część członków tajnych stowarzyszeń kadetów i studentów należała do muzułmanów nietureckiego pochodzenia: Kurdów, Czerkiesów i Albańczyków; czuli się oni zagrożeni przez wspierane przez europejskie potęgi ruchy separatystyczne niemuzułmańskiej ludności imperium. Abdülhamid – świadomy zagrożenia ze strony opozycji – od 1895 r. zaczął wysyłać niewygodnych studentów za granicę. Gromadzili się w Paryżu, a na ich czele stanął Ahmet Rıza. Poprzez przyjęcie nazwy młodoturcy stali się częścią międzynarodowej sieci ruchów odwołujących się do pozytywistycznej filozofii Augusta Comte’a, które sięgały swoimi wpływami aż do Ameryki Łacińskiej. To zgodnie z ideą Comte’a – ład i postęp (do dziś motto na fladze Brazylii) – młodoturcy nazwali swoją partię Komitetem Jedności i Postępu; wierzyli, że ład nie może zaistnieć bez jedności. W odróżnieniu od Młodych Osmańczyków młodoturcy nie szukali oparcia dla swoich postulatów w islamie, ale w europejskim materializmie naukowym. Islam był dla nich raczej narzędziem do mobilizacji mas poprzez tworzenie poczucia przywiązania do imperium. Ich idee natomiast były radykalnie laickie. W 1907 r. młodoturcy w Paryżu połączyli się z tajną Osmańską Organizacją Wolności przewodzoną przez Talat Beja (potem jednego z paszów młodotureckiego triumwiratu rządzącego imperium po przegranej w I wojnie światowej). Rewolucja młodoturecka. Punktem skupienia młodoturków stała się Macedonia (m.in. Saloniki), gdzie współzawodniczyły ze sobą różne nacjonalizmy, ale żadna grupa etniczna nie miała przeważającej większości. (Do dziś w języku francuskim czy hiszpańskim sałatkę z różnych owoców nazywa się macedońską). 23 lipca 1908 r. Komitet Jedności i Postępu ogłosił w macedońskiej Bitoli rewolucję, proklamował przywrócenie konstytucji z 1876 r., przejął rządy, a w kwietniu następnego roku zmusił sułtana do ustąpienia z tronu. Rewolucja młodoturecka była częścią fali, która ogarnęła Bliski i Daleki Wschód. Japońska wygrana w wojnie z Rosją (1904–05) obaliła popularne wówczas europejskie przekonanie o niższości państw azjatyckich. Porażka państwa carów w tej wojnie doprowadziła do rewolucji w 1905 r. Rewolucja w Iranie doprowadziła do ogłoszenia konstytucji w 1906 r. Wydarzenia te dodały siły ruchowi młodotureckiemu. Jego hasła nawiązywały do rewolucji francuskiej z 1789 r.: wolność, równość, braterstwo i sprawiedliwość. Młodoturcy byli jednak konserwatywnymi rewolucjonistami. Nie chcieli obalić sułtanatu, ale go zreformować. Podobnie jak rząd w Japonii preferowali odgórne zmiany. Ich dojście do władzy rozpoczęło zarazem trwający niemal pół wieku okres rządów laickich. Wprowadzane reformy – mające na celu sekularyzację aparatu państwowego i konsolidację państwa – uprzedziły te z pierwszych lat republiki. Ich sukces sugerował, że radykalne podejście do zmian będzie wyznacznikiem przyszłości Turków. Drugi okres konstytucyjny. Okres młodotureckich rządów (1908–18) w Turcji osmańskiej charakteryzował się ciągłą oscylacją między siłami, które starały się rozbić polityczną strukturę wieloetnicznego imperium, a reformatorskim dynamizmem, który pozwalał sercu państwa nadal bić. Wrogowie imperium nie czekali jednak długo, by wykorzystać tę nową sytuację. W październiku 1908 r. Austro-Węgry zaanektowały Bośnię. W 1911 r. wybuchła osmańsko-włoska wojna o Libię, w wyniku której rok później imperium utraciło północnoafrykańską prowincję. W 1912 r. Albania proklamowała niepodległość. Dwie wojny bałkańskie (1912–13) miały katastrofalne konsekwencje. W wyniku pierwszej Osmańczycy stracili wszystkie terytoria w Europie za wyjątkiem małego skrawka otaczającego Stambuł. W drugiej udało się im odzyskać Adrianopol i ustanowić granicę istniejącą do dziś. Komitet Jedności i Pokoju przejął pełnię władzy. Lata 1913–18 są nazywane rządami triumwiratu trzech paszów: Talat był ministrem spraw wewnętrznych, Enver – ministrem wojny, Cemal – ministrem floty i majorem Stambułu. Turkifikacja Anatolii. Nieuniknione stało się zdefiniowanie tożsamości mieszkańców kraju. Przed wybuchem wojen bałkańskich mottem była sięgająca pierwszych stuleci imperium dewiza „jedność elementów” (ittihad-i anasır). Kosmopolityczny ottomanizm zapewniał równe traktowanie wszystkich mieszkańców wieloetnicznego państwa z nastawieniem na Turków jako rządzących imperium. Dla ludności tego imperium był identyfikacją, która pozwalała na chronienie wspólnych interesów, ale nie zakłócała równoległych identyfikacji, takich jak muzułmanin, chrześcijanin, Grek czy Ormianin. Dla Komitetu Jedności i Postępu był linią polityczną, która pozwalała na zapobieganie separatyzmom i promocję wspólnych interesów. Jednakże straty terytorialne i ludnościowe w wyniku wojen bałkańskich – chodzi o jedne z najstarszych i najlepiej prosperujących prowincji – miały znaczące konsekwencje dla osmańskiej tożsamości. Elity intelektualne imperium – teraz zredukowanego do terenów Anatolii i prowincji arabskich, z przeważającą ludnością muzułmańską – musiały stworzyć poczucie przywiązania i dumy z tej Anatolii. Aby to osiągnąć, Komitet Jedności i Postępu rozpoczął silnie nacjonalistyczną politykę turkifikacji Anatolii – w celu stworzenia tam narodowej klasy średniej. Wśród mniejszości muzułmańskich, takich jak Czerkiesi, Lazowie, Arabowie czy Kurdowie, promowano asymilację kulturową. Natomiast w stosunku do niemuzułmańskiej ludności stosowano bardziej agresywną linię polityczną. Deportacje i masakry Ormian i innych chrześcijańskich mniejszości z terenów wschodniej Anatolii do dziś stanowią czarną kartę historii późnego Imperium Osmańskiego. Do 1916 r. ormiańska populacja w Turcji praktycznie zniknęła. Tożsamość narodowa Turków. Ukształtowanie poczucia tureckiej tożsamości narodowej nie było jednak łatwym zadaniem także w samej Anatolii. Do ostatnich dekad XIX w. nazwa Turek była pejoratywna i odnosiła się do wieśniaka. Yakup Kadri Karaosmanoğlu w swojej powieści „Yaban” (Obcy) opisuje historię emerytowanego oficera Ahmeta Celala, który w 1918 r. wybiera się do jednej z anatolijskich wsi. Ku jego zdziwieniu tamtejsza ludność, którą przez lata idealizował jako duszę tureckości, odnosi się do niego wrogo; na pytanie, czy są Turkami, miejscowi odpowiadają, że na szczęście nie, są tylko muzułmanami, a Turków to może znajdzie w sąsiedniej wsi. Najważniejszym teoretykiem turkifikacji był Ziya Gökalp. Zwany ojcem tureckiego nacjonalizmu, sam był pochodzenia kurdyjskiego lub Zaza. Jedyną drogę do przejścia od niegdyś wielokulturowego imperium do państwa narodowego widział on w syntezie turkizmu, islamu i nowoczesności, definiowanej jako zwrot ku Europie. Na tych trzech ideach miała opierać się tożsamość narodowa Turków: połączeniu tureckości z islamem na poziomie narodowym i nowoczesnością na arenie międzynarodowej. Narodowość opierał na więzach kulturowych, a nie krwi czy rasy. Jako źródło wspólnej kultury wskazywał tradycje i zwyczaje ludności Anatolii. Turcja na osmańskiej resztówce. Poprzez przystąpienie do I wojny światowej po stronie państw centralnych przywódcy Komitetu Jedności i Pokoju wydali ostateczny wyrok na już i tak wycieńczone imperium. Szczegóły likwidacji Imperium Osmańskiego, tureckiej wojny wyzwoleńczej, narodzin i budowy Republiki Turcji opisujemy dalej. Tu wskażmy na pewne konteksty tych wydarzeń oraz ciągłość, a zarazem radykalizację projektu modernizacyjnego. Ceną tureckiej wygranej w wojnie o suwerenność były katastrofalne straty ludności na terytorium, gdzie przez wieki muzułmanie, chrześcijanie i żydzi żyli w pokoju. W ramach traktatu lozańskiego zadecydowano o wymianie ludności między Grecją a Turcją według kryterium wyznania, przez co ok. 1 mln Greków opuściło Anatolię, a z Bałkanów przybyło ponad 400 tys. muzułmanów. W wyniku wydarzeń wojennych, masakry Ormian i wymian ludności niemuzułmańska ludność Turcji, za wyjątkiem Stambułu, zmalała do znikomych rozmiarów. Turecka wojna o suwerenność zbiegła się z czasem z falą wojen niepodległościowych w regionie: to rewolucja w Egipcie, powstania w Adenie, Iraku i Syrii oraz zamieszki w Palestynie. Najważniejszą różnicą było to, że turecka wojna rozgrywała się o pozostałości imperium, które nigdy nie zostało skolonizowane, i zakończyła się w 1923 r. ustanowieniem nowego państwa. Było ono w praktyce dyktaturą Kemala Paszy i utworzonej przez niego w 1923 r. Partii Ludowo-Republikańskiej. Po nieudanym zamachu na Mustafę Kemala w czerwcu 1926 r. rozpoczęły się czystki wśród czołowych weteranów walki o niepodległość, którzy ważyli się kwestionować przywództwo przyszłego Ojca Turków (Atatürka). Ten okres został oficjalnie zamknięty 26-godzinną oracją podczas Kongresu Partii Ludowo-Republikańskiej w 1927 r. Mustafa Kemal przedstawił własną – od tego momentu oficjalną – wersję historii lat 1919–27. Wydana po turecku, angielsku, francusku i niemiecku mowa („Nutuk”) kształtowała przez następne dwa pokolenia teksty historyczne o wczesnej republice bez poddawania jej krytyce. Mustafa Kemal był świadomy mocy historii nie tylko w rejestrowaniu przeszłości, ale także w kształtowaniu przyszłości. Dyktat powszechnej przemiany. Przejściu z Imperium Osmańskiego do Republiki Turcji towarzyszyły radykalne zmiany we wszystkich sferach życia: politycznej, ekonomicznej i kulturowej. Rewolucja kemalistowska odrzuciła osmańską przeszłość. Mustafa Kemal postawił sobie za zadanie stworzenie idealnego państwa i idealnego społeczeństwa, a wzorem miała być Europa Zachodnia. Z jednej strony laicyzacja i podporządkowanie religii państwu, z drugiej dalekosiężne reformy systemu prawnego – nowy kodeks cywilny wzorowany na szwajcarskim, karny – na włoskim, oraz handlowy – na włoskim i niemieckim. W tej misji okazał się on oświeconym despotą; starając się zbliżyć kulturowo swój kraj do Zachodu, oddalał go od praktyk zachodniej demokracji. Najbardziej symboliczną reformą w sferze kulturalnej było zastąpienie w 1928 r. funkcjonującego przez ponad sześć wieków alfabetu arabskiego łacińskim. Krótko po tym rozpoczęło się oczyszczanie języka ze słów pochodzenia arabskiego i perskiego i zastępowanie ich przez „autentyczne” tureckie odpowiedniki. Paradoksalnie, wiele tekstów napisanych zreformowanym, przepełnionym neologizmami tureckim z pierwszych lat republiki jest dziś niezrozumiała dla przeciętnego Turka. Ale poprzez zmianę alfabetu i języka nowy rząd był w stanie odciąć przyszłe pokolenia swojego kraju od osmańskiego dziedzi