Narodziny Upadek Turcji osmańskiej. Choć formalnie Republika Turcji została proklamowana w 1923 r. (stąd obecnie tak ważną datą dla rządzących polityków jest 2023 r.), to jednak powstawała jako kontynuatorka upadającego stopniowo i coraz bardziej zależnego od państw europejskich Imperium Osmańskiego. Aby na gruzach tego ostatniego wyrosło nowe państwo, jego mieszkańcy musieli przejść nie tylko przez piekło I wojny światowej, ale również bić się w tzw. wojnie wyzwoleńczej w latach 1919–23. Z tej pierwszej Turcy pamiętają przede wszystkim krwawe walki pod Gallipoli (kwiecień 1915 – styczeń 1916), które pochłonęły wiele ofiar po obu stronach i wyniosły do rangi bohatera ówczesnego pułkownika Mustafę Kemala  oraz tragiczne konsekwencje deportacji ludności ormiańskiej (1915–16 r.) – z uwagi na trwający do dzisiaj spór o to, czy te działania władz osmańskich można nazwać ludobójstwem. W ich pamięci zapadły również bardzo niekorzystne dla Turcji postanowienia traktatu z Sèvres, które znaczna część tureckiego społeczeństwa porównuje dziś do warunków członkostwa stawianych przez UE (tzw. syndrom Sèvres). Podpisany przez rząd sułtański 10 sierpnia 1920 r., oznaczał faktyczny rozbiór państwa, a był rezultatem przegranej przez Turcję i państwa centralne I wojny światowej i okupacji znacznej części terytorium imperium przez wojska ententy. Obszar Turcji miał ograniczać się do relatywnie niewielkiego skrawka północnej Anatolii, a dodatkowo w kraju tym funkcjonowałyby istniejące już wcześniej przywileje gospodarcze i polityczne dla państw europejskich (tzw. kapitulacje) oraz ograniczona do 50 tys. armia osmańska. Drugi ośrodek władzy. Takie warunki były nie do zaakceptowania przez drugi ośrodek władzy, skupiony wokół Mustafy Kemala. Za początek rozwoju ruchu wyzwoleńczego przyjmuje się datę 19 maja 1919 r., gdy Mustafa Kemal – ówczesny szef trzeciego inspektoratu armii, obejmującego wschodnią Anatolię – przybył do Samsunu nad Morzem Czarnym i rozpoczął przejmowanie odpowiedzialności za kraj. Kolejne etapy to kongresy – lokalny w Erzurum (lipiec–sierpień 1919 r.) oraz ogólnokrajowy w Sivas (wrzesień 1919 r.), powołujący do życia Stowarzyszenie Obrony Praw Narodowych Anatolii i Rumelii. W grudniu 1919 r. ruch wyzwoleńczy przeniósł się do Ankary (ze względu na lepszą komunikację ze Stambułem), która stała się później stolicą nowego państwa tureckiego (formalnie od 13 października 1923 r.). Wybrany pod koniec 1919 r. parlament w Stambule przyjął deklarację Paktu Narodowego, wzywającą państwa ententy do poszanowania suwerenności osmańskiej. Po jego rozpędzeniu przez aliantów powstało w Ankarze 23 kwietnia 1920 r. Wielkie Zgromadzenie Narodowe z Mustafą Kemalem jako przewodniczącym, które nominalnie uznawało jeszcze zwierzchność sułtana-kalifa. Ponadto utworzono Komisję Wykonawczą jako rząd tymczasowy. Wojna wyzwoleńcza. Ten ośrodek władzy stał za działaniami w ramach wojny wyzwoleńczej. Wzmocnione dzięki porozumieniu turecko-sowieckiemu (prowizorycznemu, potem w postaci traktatu przyjaźni i braterstwa z 18 marca 1921 r.) siły zbrojne, podporządkowane nowym władzom tureckim, rozpoczęły od początku 1921 r. batalię przeciwko wojskom greckim. W wyniku dwóch bitew pod Inönü i przede wszystkim słynnej bitwy nad rzeką Sakaryą (23 sierpnia – 13 września1921 r.) nastąpił odwrót Greków. W tym samym roku na mocy układu w Ankarze (20 października) przeprowadzono ewakuację wojsk francuskich z Cylicji. 1922 r. przyniósł zwycięstwo Turcji w ważnej bitwie pod Dumlupınar (26–30 sierpnia; Greków zepchnięto ostatecznie do Morza Egejskiego) oraz rozejm z Brytyjczykami w Mudanyi (11 października). Konferencja w Lozannie. 20 listopada 1922 r. rozpoczęła się konferencja pokojowa w Lozannie, w której Turcję, już bez sułtanatu (zniesionego przez parlament 1 listopada), reprezentował nowy minister spraw zagranicznych İsmet (później z nazwiskiem İnönü, od miejsca bitew). 24 lipca 1923 r. podpisano traktat przywracający pełną suwerenność Turcji w Anatolii i wschodniej Tracji, znoszący przywileje kapitulacyjne i aliancką kontrolę cieśnin, które pozostały zdemilitaryzowane. Poza Turcją znalazł się jedynie okręg Aleksandretty (İskenderun), wcielony do francuskiej Syrii, oraz Mosul – przyłączony później do brytyjskiego Iraku. Rządy i reformy Atatürka Fundamenty prawne I Republiki. Traktat lozański stanowił międzynarodową podstawę prawną funkcjonowania Turcji w nowych granicach. Jeśli chodzi o ustawodawstwo krajowe, to od 20 stycznia 1921 r. obowiązywała ustawa zasadnicza skupiająca pełnię władzy w Wielkim Zgromadzeniu Narodowym. Zmieniono ją 29 października 1923 r., wprowadzając ustrój republiki oraz urząd prezydenta, jednocześnie przewodniczącego parlamentu (został nim Mustafa Kemal). Tę właśnie datę przyjmuje się za początek istnienia Republiki Turcji. 20 kwietnia 1924 r. przyjęto nową konstytucję, która obowiązywała (ze zmianami) przez 36 lat. Przewidywała funkcjonowanie systemu parlamentarnego z kluczową rolą jednoizbowego parlamentu i ograniczoną pozycją prezydenta republiki wybieranego przez Zgromadzenie. Urząd ten Mustafa Kemal sprawował do 1938 r. Wielka modernizacja. Jednak budowa nowego państwa to już wynik przedsięwzięć podejmowanych w kolejnych latach przez Atatürka (tj. „Ojca Turków” – nazwisko przyjęte później przez Mustafę Kemala) i związane z nim elity. Wszelkie działania władz tureckich w latach 20. i 30. miały na celu stworzenie państwa i społeczeństwa według nowoczesnych wzorców europejskich, chroniącego przy tym swą suwerenność i integralność terytorialną. Głębokie reformy z tego okresu były kontynuacją wysiłków modernizacyjnych z poprzedniego stulecia, miały jednak rewolucyjny charakter. Oto ich lista: ustanowienie republiki z kluczową zasadą suwerenności narodu, zniesienie kalifatu, zamknięcie szkół religijnych, ujednolicenie oświaty publicznej oraz rozwiązanie sądów religijnych (1924 r.); zakaz działalności bractw religijnych, tzw. tarikatów oraz publicznego noszenia fezów i tradycyjnych nakryć głowy (1925 r.); wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego i uchwalenie świeckich kodeksów (1926 r.); usunięcie z konstytucji przepisu o islamie jako religii państwowej i wprowadzenie alfabetu łacińskiego (1928 r.); przyznanie kobietom praw wyborczych w wyborach lokalnych (1930 r.); przekształcenie Hagia Sophia w muzeum (1934 r.); wydanie zakazu pielgrzymek do Mekki, publicznego noszenia szat i symboli religijnych; przyznanie kobietom praw wyborczych w wyborach parlamentarnych i przyjęcie ustawy o wprowadzeniu nazwisk; wydanie zakazu używania tytułów religijnych i osmańskich (1934 r.) oraz ogłoszenie niedzieli dniem świątecznym i ustalenie kalendarium świąt (1935 r.). Kemalizm. Społeczeństwo miało zostać zlaicyzowane. Należało więc znaleźć inny niż islam centralny element tożsamości. Religię miał zastąpić nacjonalizm (wzorowany na francuskiej idei narodu ściśle związanej z państwem). Zaczęto wcielać w życie koncepcję narodu tureckiego (wcześniej nie można było mówić o Turkach jako narodzie). Po rozwinięciu w latach 30. komponentu etnicznego zaczęła ona stanowić przeszkodę w uznawaniu mniejszości (głównie kurdyjskiej) i ich praw. W tej dekadzie ukształtowały się zręby ideologii państwowej, później nazywanej kemalizmem (oczywiście od Mustafy Kemala). Tzw. sześć strzał (oprócz nacjonalizmu, republikanizm, laicyzm, etatyzm, populizm – rządy ludu i radykalny reformizm) wpisano najpierw do programu Republikańskiej Partii Ludowej (CHP, Cumhuriyet Halk Fırkası – później Partisi), która powstała jako Partia Ludowa pod przywództwem Mustafy Kemala we wrześniu 1923 r., a w 1937 r. – do konstytucji. Za wcześnie na demokrację. Reformy były przeprowadzane odgórnie przez elity wojskowe i cywilne, napotykając często opór społeczeństwa. Wielu nie podobała się laicyzacja – stąd wynikały wystąpienia zbrojne Kurdów, np. powstanie szejcha Saida w 1925 r. czy późniejsze rewolty. Ponieważ nadrzędnym celem była budowa nowoczesnego państwa i społeczeństwa, za uzasadnione uznawano przeciwdziałanie rozwojowi opozycji przy użyciu wszelkich środków. Stąd tylko epizodyczne działanie innych niż CHP ugrupowań – w 1924–25 r. Postępowej Partii Republikańskiej (TCF, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası), a w 1930 r. Wolnej Partii Republikańskiej (SCF, Serbest Cumhuriyet Fırkası), których działacze po delegalizacji tych partii byli poddawani represjom (niektórzy tracili życie). Wszystko to było dalekie od zasad demokracji, ale według Atatürka społeczeństwo jeszcze do niej nie dojrzało. W efekcie modernizacja objęła w gruncie rzeczy elity państwowe i miasta, natomiast miała ograniczony wpływ na zwykłych obywateli zamieszkujących wsie i małe miasteczka. Dlatego Lord Kinross stwierdził, że „Bóg stale rządzi umysłami i duszami oraz kieruje życiem większości Turków i będzie to czynił nadal”. Pokój w ojczyźnie, pokój na świecie. Nadrzędnemu celowi budowy silnego i nowoczesnego, a przy tym bezpiecznego i zintegrowanego państwa służyła również polityka gospodarcza okresu międzywojennego, z rosnącym interwencjonizmem państwowym i przygotowywaniem planów pięcioletnich na wzór sowiecki w latach 30. Podobnie było w polityce zagranicznej. Atatürk zdawał sobie sprawę z tego, że należy prowadzić takie działania zewnętrzne, które zapewnią zachowanie integralności terytorialnej i pozwolą na spokojne przeprowadzanie przemian wewnętrznych (zgodnie z maksymą „pokój w ojczyźnie, pokój na świecie”). Chodziło więc o ostrożną, realistyczną dyplomację, która nie narazi interesów Turcji w kontaktach z otaczającymi ją mocarstwami. Stąd rozwój stosunków turecko-sowieckich oraz późniejsza pożyczka ZSRR dla Turcji. Atatürk nie dążył za wszelką cenę do przejęcia Mosulu, który został w 1926 r. w Iraku kontrolowanym przez Wielką Brytanię (jednak przy nadarzającej się okazji Turcja odzyskała Aleksandrettę). To rozpoczęło zbliżenie z tym państwem oraz Francją, co owocowało przystąpieniem Turcji do paktu Brianda-Kelloga (1929 r.) i Ligi Narodów (1932 r.). Zawarła też układy wielostronne – Pakt Bałkański (1934 r.) z Grecją, Jugosławią i Rumunią oraz Pakt Saadabadzki (1937 r.) z Iranem, Irakiem i Afganistanem. A na podstawie konwencji z Montreux (1936 r.) uzyskała kontrolę nad cieśninami czarnomorskimi. II wojna światowa. Wzlot i upadek Partii Demokratycznej Aktywna neutralność. Po śmierci Atatürka (10 listopada 1938 r.) stery władzy przejął İsmet Inönü (urząd prezydenta sprawował do 1950 r.). Ze względu na doświadczenia z Wielkiej Wojny celem działań Turcji stało się pozostanie poza areną kolejnego konfliktu światowego przy jednoczesnym zapewnieniu w miarę poprawnych relacji z większością jego uczestników. Traktat obronny z Wielką Brytanią i Francją (19 października 1939 r.) przewidywał m.in. włączenie się Turcji w razie potrzeby w działania wojenne w basenie Morza Śródziemnego. Był skierowany głównie przeciw Włochom, a nie Niemcom, z którymi niecałe dwa lata później (18 czerwca 1941 r.) Ankara podpisała traktat o przyjaźni i nieagresji, stając się tym samym właściwie sprzymierzeńcem obu stron konfliktu. Choć kilkakrotnie Turcja powinna przystąpić do wojny po stronie Francji i Wielkiej Brytanii, nie robiła tego mimo narastających nacisków. Nie przyłączyła się także do działań wojennych po stronie państw Osi, choć była kuszona przez Niemcy korzyściami terytorialnymi. Zachowywała neutralność prawie do końca wojny. Dopiero 23 lutego 1945 r. wypowiedziała wojnę Niemcom i Japonii i znalazła się tym samym w obozie zwycięzców II wojny światowej. Ku demokratycznemu Zachodowi. Największym zagrożeniem dla bezpieczeństwa Turcji okazały się działania Związku Sowieckiego, który w czerwcu 1945 r. jako warunki kolejnego przedłużenia traktatu z 1925 r. wymienił zrzeczenie się prowincji Kars, Ardahan i Artvin na rzecz sowieckich republik Gruzji i Armenii, udostępnienie okrętom ZSRR baz w pobliżu cieśnin i rewizję konwencji z Montreux. Kilka miesięcy później na granicy turecko-bułgarskiej znalazło się ok. 200 tys. sowieckich żołnierzy i wiele czołgów. Turcja mogła zgodzić się tylko na ostatni z punktów, więc zaczęła zabiegać o poparcie ze strony państw zachodnich. Chodziło głównie o Stany Zjednoczone, których działania (np. stworzenie floty śródziemnomorskiej) przyczyniły się do osłabienia postulatów ZSRR wobec Ankary. Zgodnie z doktryną Trumana, a później planem Marshalla Turcja otrzymywała w latach 40. i 50. pomoc finansową. Zacieśniła relacje z USA, przede wszystkim wojskowe, m.in. biorąc udział w wojnie w Korei. Niejako kontynuując ideę Atatürka dościgania Zachodu, włączyła się w struktury euroatlantyckie – w 1949 r. została członkiem Rady Europy, a w 1952 r. – NATO. W tym kontekście należy widzieć rozpoczęcie demokratycznych zmian w kraju. Były one konieczne dla zacieśnienia więzi z Zachodem. Przełomem stało się zarejestrowanie na początku 1946 r. Partii Demokratycznej (DP, Demokrat Parti), która w wyborach parlamentarnych w tym samym roku uzyskała 62 z 465 miejsc. Powstały ponadto partie lewicowe (bez ideologii marksistowskiej). Nadal były zabronione partie islamskie. Na fali przemian demokratycznych i pluralistycznej rywalizacji wyborczej doszło jednak w latach 50. do ożywienia islamu w przestrzeni publicznej. Stopniowo wprowadzano religię do szkół i rozwijano szkolnictwo religijne (kontrolowane przez państwo). Zniknęły bariery dla budowy meczetów; aktywizowały się też bractwa i ruchy religijne, które miały od tej pory odgrywać kluczową rolę w gospodarce, polityce i sferze społecznej. Triumf DP. Do przekonań religijnych konserwatywnych wyborców zaczęły się odwoływać partie polityczne, przede wszystkim DP z Adnanem Menderesem na czele. Przyniosło to jej duży sukces wyborczy w 1950 r. Na dekadę przejęła ster rządów w państwie; premierem został Menderes, a prezydentem – Celâl Bayar. Pierwsza połowa lat 50. to dobry okres dla DP i Turcji. Pomoc amerykańska umożliwiała dynamiczny rozwój (i liberalizację) gospodarki, rolnictwa i prowincji oraz tureckiej burżuazji związanej z kemalistowskimi elitami – wojskowymi, przedstawicielami administracji, wymiaru sprawiedliwości, częściowo mediów i uniwersytetów. Postępowała elektryfikacja, rozbudowa sieci transportowych oraz alfabetyzacja społeczeństwa. Rządy DP umocniły pozycję międzynarodową Turcji dzięki zawarciu Paktu Bałkańskiego z Grecją i Jugosławią (1953 r.) i Paktu Bagdadzkiego (1955 r.), później CENTO, z Irakiem, Iranem, Pakistanem i Wielką Brytanią. Jednak Menderes popełniał błędy w polityce gospodarczej, polegające na przejadaniu kredytów, subsydiowaniu rolnictwa i nieprzemyślanych inwestycjach, co prowadziło do deficytu budżetowego i zadłużenia, a działania naprawcze tylko pogarszały sytuację. Poza tym DP miała awersję do inteligencji i ją prześladowała. Powoli rosła opozycja wobec autorytarnych zapędów DP. Pierwszy z wojskowych zamachów stanu. Kluczowe było dołączenie się do niej młodych oficerów. To oni stali się autorami zamachu stanu dokonanego, aby „uniknąć bratobójczych walk” – wobec wprowadzenia przez władze stanu wyjątkowego w największych miastach i wszczęcia dochodzenia wobec opozycji. 27 maja 1960 r. armia przejęła władzę, a przywódcy państwa z Menderesem i Bayarem na czele zostali internowani. Uformowany z wojskowych Komitet Jedności Narodowej powołał bezpartyjny rząd fachowców na czele z gen. Cemalem Gürselem (późniejszym prezydentem). Nad radykalnymi tendencjami ograniczenia systemu parlamentarnego przeważyło stanowisko prozachodnie, którego zwolennicy opowiadali się za przygotowaniem nowej ustawy zasadniczej. Dokonało tego Zgromadzenie Konstytucyjne z przeważającym udziałem zwolenników CHP. Konstytucja II Republiki. Nowa konstytucja została przyjęta w referendum 9 lipca 1961 r. DP została zdelegalizowana, a 15 września 1961 r. sąd wydał wyroki na jej kilkuset działaczy. 15 osób, w tym cztery jednogłośnie, skazano na karę śmierci. Wyrok ten wykonano w przypadku Menderesa, który wcześniej przeżył katastrofę samolotu, oraz dwóch jego ministrów (spraw zagranicznych i finansów). Na dożywocie zamieniono karę śmierci dla Bayara z uwagi na jego wcześniejsze zasługi. II Republika W stronę pluralizmu. Reakcją na niezbyt demokratyczną politykę DP z drugiej połowy lat 50. były postępy demokratyzacji (później znów częściowo cofnięte). Wpisano do ustawy zasadniczej Trybunał Konstytucyjny. Wprowadzając instytucję senatu, częściowo wybieranego na zasadzie większościowej, chciano uniknąć zdominowania parlamentu przez władzę wykonawczą. By przeciwdziałać ugruntowaniu się systemu partii dominującej, zmieniono ordynację do izby niższej. Dzięki temu rozwinął się w Turcji pluralizm polityczny, niestety, wpływający negatywnie na stabilizację polityczną z uwagi na brak zdolności głównych ugrupowań do porozumienia. Era Süleymana Demirela. Kontynuatorką DP została konserwatywna Partia Sprawiedliwości (AP, Adalet Partisi), która stworzyła po wyborach w 1961 r. wspólny rząd z CHP (zwyciężczynią wyborów do niższej izby parlamentu) z Inönü jako premierem. Jednak koalicja nie przetrwała długo. Po dwóch nieudanych puczach wojskowych (1962 i 1963 r.) rozpoczęła się długa kariera polityczna Süleymana Demirela, lidera AP, która uzyskała w 1965 r. bardzo dobry wynik wyborczy dzięki poparciu konserwatywnych przedstawicieli prowincji i mieszkańców przedmieść miast (tzw. gecekondu) – przybyszów ze wsi i miasteczek. Demirel został premierem rządu i był nim do 1971 r. Wydawało się, że nastąpi stabilizacja. Znacznie wzrosła liczba ludności (w 1970 r. ok. 35 mln) i studentów na uczelniach, zmniejszał się analfabetyzm, postępowała urbanizacja. W wytwarzaniu dochodu narodowego większą rolę zaczął odgrywać przemysł. Dla rozwoju gospodarczego znaczenie miały: element planowania, dynamiczna klasa średnia oraz napływ tureckich gastarbeiterów do Niemiec. Kierunek zachodni w polityce zagranicznej nie był na ogół podważany, a nawet umacniany – np. Turcja w 1963 r. podpisała umowę stowarzyszeniową z EWG. Jednak zaufanie do amerykańskiego sojusznika zostało nadwątlone w momencie wycofania rakiet Jupiter z terytorium Turcji (1963 r., po kryzysie kubańskim), potem poprzez list prezydenta Johnsona ostrzegający przed turecką akcją zbrojną na Cyprze. Do tego dochodziły amerykańskie naciski na zakaz uprawy maku (duża część tureckiego opium trafiała do USA). Ochłodzeniu relacji ze Stanami Zjednoczonymi towarzyszyło zacieśnienie relacji z RFN i odprężenie w relacjach z ZSRR. Dzięki zażegnaniu kryzysu cypryjskiego (nie na długo) udało się znormalizować relacje turecko-amerykańskie. Jednak zaczęły się też ujawniać zjawiska niekorzystne dla Turcji. W ramach pluralizmu politycznego powstawało wielu nurtów skrajnych. CHP przesunęła się na lewo w wyniku działań dziennikarza i literata Bülenta Ecevita (w 1972 r. został jej liderem). Działalność rozwinęła bardziej radykalna, antyzachodnia Turecka Partia Robotnicza (TİP, Türkiye İşçi Partisi) oraz ugrupowanie nielegalne – Turecka Partia Komunistyczna (TKP, Türkiye Komünist Partisi) i w 1968 r. – Młodzież Rewolucyjna (Dev-Genç, Devrimci Gençlik). Na prawej stronie z kolei rozkwitały nurty nacjonalistyczne oraz islamistyczne. Uczestnik zamachu z 1960 r. Al-parslan Türkeş wcielał w życie program z dosyć radykalnymi hasłami narodowymi w ramach Republikańsko-Narodowej Partii Chłopskiej (CKMP, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi), od 1969 r. – Partii Ruchu Narodowego (MHP, Milliyetçi Hareket Partisi). To on stworzył w 1968 r. młodzieżówkę Szarych Wilków (Bozkurtlar). Z kolei Necmettin Erbakan założył w 1970 r. islamistyczną Partię Ładu Narodowego (MNP, Millî Nizam Partisi), krytykującą laicyzm oraz głoszącą hasła przeciwko zachodniemu kapitałowi i Żydom. Szczególnie aktywne były organizacje lewackie, które – poza manifestacjami przeciwko NATO i USA – nie stroniły od przemocy. Na tureckich uczelniach zaczęło dochodzić do bitew pomiędzy nimi a bojówkami Szarych Wilków. Kolejna reakcja wojska. Zareagowało wojsko, które 12 marca 1971 r. przedstawiło ówczesnemu prezydentowi Cevdetowi Sunayowi memorandum z żądaniem zaprowadzenia porządku. Demirel podał się do dymisji, zamknięto Uniwersytet Stambulski (który do dziś jest miejscem starć studentów z różnych opcji politycznych) i wprowadzono w ponad 10 prowincjach stan wyjątkowy. Władze uderzyły szczególnie w organizacje lewicowe, prześladując ich członków (przy okazji także bardziej liberalnych intelektualistów, dziennikarzy itp.), delegalizując TİP. Rozwiązano też antylaicką partię Erbakana. Polityczny przekładaniec. Pokłosiem wojskowego zamachu było ograniczenie autonomii uczelni, uprawnień władzy sądowniczej kosztem wykonawczej (wzmocniono uprawnienia Rady Bezpieczeństwa Narodowego) oraz wolności mediów. Destabilizacji politycznej, objawiającej się nietrwałymi rządami kilkupartyjnych koalicji, towarzyszyły rosnące problemy gospodarcze, wydarzenia międzynarodowe, pojawienie się problemu cypryjskiego oraz dalsza fala terroru. Po pierwszych po memorandum wyborach w październiku 1973 r. zwycięska CHP z Ecevitem musiała stworzyć niełatwą koalicję z nowym ugrupowaniem Erbakana – trzecią w wyborach Partią Ocalenia Narodowego (MSP, Millî Selamet Partisi); łączyła je głównie niechęć do rządów wojskowych oraz Zachodu. Pozycja Ecevita umocniła się w rezultacie interwencji wojskowej Turcji na Cyprze w lipcu 1974 r. – po zamachu stanu dokonanym przez cypryjską gwardię narodową, inspirowaną przez tzw. czarnych pułkowników. Tak rozpoczął się trwający do dziś problem podzielonej wyspy – wpływający negatywnie na relacje Turcji z Zachodem (pierwszym akordem było amerykańskie embargo na broń na przełomie 1974 i 1975 r.) oraz greckim sąsiadem. Ecevit popełnił jednak kardynalny błąd. Ufając swej popularności, doprowadził do przedterminowych wyborów pod koniec 1974 r. Zwyciężyła w nich niespodziewanie koalicja partii prawicowych – AP, MSP i MHP oraz Republikańskiej Partii Zaufania (CGP, Cumhuriyetçi Güven Partisi). Zaczął się okres szybkich zmian rządów – od 1975 do 1980 r. na przemian władze sprawowały gabinety Demirela i Ecevita (razem pięć, ostatni mniejszościowy Demirela). Jednocześnie rosły bezrobocie i zadłużenie kraju, potem również inflacja. Przyczyniła się do tego błędna polityka gospodarcza (np. Ecevit brał bez przerwy kredyty i drukował pieniądz bez pokrycia), a sytuację pogarszały światowy kryzys energetyczny oraz recesja w Europie. Fala terroru. Chaos w kraju pogłębił się wraz z ponowną falą terroru ze strony skrajnych ugrupowań. Turcy do dziś pamiętają strzelaninę na placu Taksim w 1977 r. w związku z obchodami święta 1 maja (sprawców nie wykryto) oraz pogrom z grudnia 1978 r. w Kahramanmaraş dokonany przez Szare Wilki na wspólnocie religijnej alewitów sympatyzującej z lewicowymi ugrupowaniami. Później ofiarami aktów terrorystycznych były znane osobistości, jak np. dziennikarz gazety „Milliyet” Abdi İpekçi, zamordowany przez nikogo innego, jak Mehmeta Alego Ağcę, który później zbiegł z więzienia, a w 1981 r. strzelał do papieża Jana Pawła II. Ginęli też działacze obu stron sceny politycznej. Jakby tego było za mało, pod koniec lat 70. rozpoczęła działalność marksistowska Kurdyjska Partia Robotnicza (PKK, Partiya Karkęren Kurdistan) z Abdullahem Öcalanem na czele. Trzeci zamach stanu. Kolejny zamach stanu był tylko kwestią czasu. Tak jak AP i CHP nie potrafiły złączyć sił w walce z terroryzmem, tak nie mogły doj