Dzieje Kazachów i Kirgizów

Kirgiski etnos. W 1865 r. ukazał się w Paryżu album z akwafortami Bronisława Zaleskiego, polskiego konserwatywnego polityka i historyka rodem z Białorusi. Publikacja nosi tytuł „La vie des steppes kirghizes: descriptions, récits & contes”. Zaleski rzeczywiście był na zesłaniu w Azji Środkowej, zaprzyjaźnił się tam nawet z ukraińskim wieszczem Tarasem Szewczenką i przyszłym bohaterem powstania styczniowego na Litwie Zygmuntem Sierakowskim. Żaden z trzech panów nie dotarł jednak nigdy na tereny dzisiejszego Kirgistanu, karę odbywali dość daleko na zachodzie, w okolicach Orenburga i na półwyspie Mangyszłak wcinającym się w Morze Kaspijskie, czyli w dzisiejszym zachodnim Kazachstanie. Czy więc Bronisławowi Zaleskiemu wszystko się pomyliło? Nie, po prostu słowa zmieniły swoje znaczenie. Przez cały XIX w. i pierwsze dekady XX w. wszystkich turkijskich nomadów zamieszkujących obszary między Syberią a Transoksanią Europejczycy nazywali Kirgizami. Jeżeli już zauważano odmienność ludu, który my dziś nazywamy Kirgizami, to określano go mianem Kara-Kirgizów, Czarnych Kirgizów, i uważano za nieco dziwny górski odłam wielkiego etnosu kirgiskiego, obejmującego przodków współczesnych Kazachów i Kirgizów. Nazwy Kazach także używano, ale dużo rzadziej. Oba narody są sobie rzeczywiście bardzo bliskie, dlatego uprawniona jest próba opowiedzenia ich historii razem. W artykule dla uproszczenia wykładu będziemy się posługiwali terminami Kazach i Kirgiz w ich dzisiejszym znaczeniu, chyba że zasygnalizowano inaczej. Nazwy i legendy. O pochodzeniu Kazachów i Kirgizów zachowało się wiele różnych podań. Wedle jednej z wersji pewien samotny wojownik opadł z sił pośrodku stepu. Kiedy już miał umrzeć, znikąd pojawiła się biała gęś, która napoiła go i nakarmiła. Ozdrowiony witeź miał z nią liczne potomstwo i stąd się właśnie wziął lud Kazachów (kaz to gęś, ak to biała). Inna opowieść dotyczy córki pewnego władcy, która oddaliła się ze swymi 40 służebnicami od obozowiska ojca. Kiedy wróciły, okazało się, że zostało ono złupione przez wrogów. Spotkały tylko jednego żywego psa, z którym wszystkie miały dzieci i tak zapoczątkowały lud Kirgizów (kyrk to czterdzieści, kyz to dziewczę). Te i podobne opowieści zawierają wiele elementów charakterystycznych dla turkijskiego dziedzictwa kulturowego: wykorzystanie etymologii ludowej; sytuację graniczną w stepie zakończoną spotkaniem ze zwierzęciem totemicznym; umieszczenie tego cudownego zwierzęcia w roli przodka; wreszcie wykorzystanie symbolicznej liczby czterdzieści, oznaczającej całość, mnogość (polscy turyści mogą dziś odwiedzić meczet we wsi Sorok Tatary na Wileńszczyźnie). Ślady użycia obu nazw, Kazach i Kirgiz, są poświadczone w bardzo odległych czasach, nie musi to jednak świadczyć o tym, że istniały wtedy już te same grupy, które posługują się nimi dzisiaj. Ich znaczenie jest na tyle banalne, że mogły być zapożyczane albo wręcz wymyślane na nowo i wykorzystywane wielokrotnie przez różne formacje. Kazach wywodzi się z tego samego turkijskiego pojęcia, z którego wzięło się słowo kozak. Oznaczało ono wojowników, którzy odłączyli się od swego klanu i szukali szczęścia na własną rękę, jako najemnicy lub rozbójnicy. Z kolei Kirgiz rzeczywiście zdaje się mieć związek z liczebnikiem czterdzieści, który symbolizował zjednoczenie, objęcie pewnej całości (jak germańscy Alemanni, od których pochodzi nazwa Niemiec, używana dziś w kilku językach romańskich). Początki Kirgizów. Przypadek Kirgizów jest szczególny. Zdawałoby się, że naturalnym środowiskiem dosiadających koni koczowników powinien być step. Tak zresztą było w przypadku bliskich Kirgizom Kazachów. Kirgizi jednak żyją w górach. Nie jest dla nich niczym nadzwyczajnym wjeżdżanie na koniu na przełęcze położone powyżej 4000 m n.p.m. i prowadzenie wypasu na obszarach, których klimat klasyfikowany jest jako tundra wysokogórska. Na razie nie udało się w sposób satysfakcjonujący ustalić, skąd i kiedy Kirgizi przybyli ze swoimi rumakami w góry Tien-szan, Ałatau i Ałaj. Współcześnie w Kirgistanie wkłada się wiele wysiłku, by udowodnić, że od początku byli oni osobnym ludem, a nie po prostu odłamem Kazachów (do XX w. także przecież nazywanych Kirgizami), którego losy potoczyły się odmiennie ze względu na górskie środowisko. W każdym razie wydaje się, że już w okresie późnego średniowiecza przodkowie dzisiejszych Kirgizów zajmowali niedostępne pasma górskie zamykające od północnego zachodu Kotlinę Tarymską. Uważa się, że przeszli oni na islam dość późno, ale i tu brakuje dokładnych informacji. Z większą pewnością można stwierdzić, że w drugiej połowie XVIII w., po zniszczeniu przez Chińczyków potężnego Chanatu Dżungarskiego, klany kirgiskie dostały się pod wpływy Kokandu. Stosunki z tym państwem poszczególnych wodzów i grup układały się różnie, ale czynnik etniczny nie odgrywał tu kluczowej roli. Miało raczej miejsce przeciąganie liny typowe dla tego rodzaju luźnych układów. Zdarzały się też krwawe epizody, jednak ogólnie rzecz biorąc, nie było wątpliwości, że to elity kokandzkie są silniejszym partnerem i nic tego raczej nie zmieni. Taką właśnie sytuację zastali Rosjanie, gdy w połowie XIX w. pojawili się na obszarze Siedmiorzecza. Kokandzki fort Piszpek był jedną z ich pierwszych trwałych zdobyczy w regionie. Początki Kazachów. Z Kazachami rzecz się ma inaczej, gdyż u samych źródeł ich tożsamości leży projekt polityczno-militarny, dzięki czemu historiografii łatwiej jest znaleźć punkt zaczepienia. W drugiej połowie XV w. na terenach położonych na północ od Morza Kaspijskiego oraz Jeziora Aralskiego i Bałchasz lokalni liderzy koczowniczy, wywodzący swe pochodzenie od Czyngis-chana, zdołali zgromadzić pod swym przewodem luźną formację różnorodnych grup stepowych, którą zwykło się określać mianem Chanatu Kazachskiego. Szczyt swej potęgi osiągnęła ona na początku XVI w. w okresie przywództwa Kasym-chana. Organizm ten nigdy jednak nie był zbyt spójny i stabilny, a jego liderzy zawsze też musieli liczyć się ze zdaniem klanowych notabli. Tradycyjnie Kazachowie dzielili się na trzy wielkie jednostki zwane żuzami, co czasem tłumaczy się na polski jako ordy: Starszy Żuz nad Bałchaszem, Średni – na północny zachód od Starszego, i Młodszy – nad Morzem Kaspijskim i Jeziorem Aralskim. W rosyjskim raporcie dyplomatycznym z 1732 r. szacowano ich łączną liczebność na 300 tys. osób. W 1723 r. Kazachowie ponieśli serię katastrofalnych klęsk zadanych im przez potężny chanat buddyjskich Dżungarów i zostali odepchnięci daleko na zachód, tracąc kontrolę nad Taszkientem. To właśnie w tej trudnej sytuacji doszło do ustanowienia bliższych stosunków między Kazachami a Rosją: w 1731 r. otoczony ze wszystkich stron przez drapieżnych wrogów Abulchajr, chan wysuniętego najdalej na zachód Młodszego Żuzu, wbrew radzie większości swoich notabli poprosił Sankt Petersburg o protekcję i zbudowanie fortu w ujściu rzeki Or do Jaiku (dziś Uralu). Była to pierwsza lokacja Orenburga, później przesuniętego na zachód (pierwotny fort przetrwał pod nazwą Orsk). Zaczynała się nowa epoka. W orbicie Sankt Petersburga. Rozgromienie Dżungarów przez Chiny w połowie XVIII w. dramatycznie zmieniło sytuację geopolityczną w Azji Środkowej na korzyść Sankt Petersburga. Niemalże z dnia na dzień został starty z powierzchni ziemi jedyny gracz, który miał wolę i środki, by powstrzymać ekspansję Rosji w regionie. Cesarze chińscy byli zbyt daleko i zbyt zajęci utrwalaniem swej władzy na nowo zdobytych terenach, by móc w jakikolwiek sposób odpowiedzieć na wzrost wpływów rosyjskich po drugiej stronie Tien-szanu. Mimo wszystko Sankt Petersburg potrzebował ponad 100 lat, by rzeczywiście ustanowić swą władzę na obszarach dzisiejszego Kazachstanu i Kirgistanu. Zamiast ekspedycji wojskowych wysyłano dary dla kazachskich notabli; zamiast budować swój autorytet jako strażnika pokoju i stabilności w stepie, podsycano konflikty między Kazachami, Baszkirami i Kałmukami, a także pośród elit każdego z tych ludów z osobna. Do końca XVIII w. Rosjanie zdołali wciągnąć pod swą kuratelę Młodszy i Średni Żuz, w czym niemałą rolę odegrał dwukrotny gubernator Orenburga hr. Osip Igelström, ten sam, który jako ambasador rosyjski w kwietniu 1794 r. ledwo uszedł z życiem z rąk warszawskich insurgentów. W latach 20. XIX w. hr. Michaił Spierańskij, jeden z symboli rosyjskiego liberalizmu, doprowadził do likwidacji obu tych jednostek, zaś obszary Starszego Żuzu zostały rozebrane między Rosję i Kokand. W latach 40. walkę przeciw władzom rosyjskim prowadził jeszcze ostatni kazachski chan Kenesary, jednak po serii porażek był on zmuszony zbiec na wyżynne obszary dzisiejszego Kirgistanu. Zginął tam w walce z miejscowymi wodzami. Jego głowa miała zostać odesłana do Omska generał-gubernatorowi zachodniej Syberii. XIX-wieczne rosyjskie elity uzasadniały swą zaborczą politykę za pomocą retoryki typowej dla europejskiego kolonializmu. Np. w 1864 r. minister spraw zagranicznych ks. Aleksandr Gorczakow tak wyjaśniał najazd na kazachskie ziemie pod zwierzchnictwem Kokandu: „Stanowisko Rosji w Azji Środkowej jest takie samo, jak wszystkich cywilizowanych państw, które wchodzą w kontakt z półdzikimi nomadami, niemającymi żadnej trwałej organizacji społecznej. W takich wypadkach bardziej cywilizowane państwo zawsze jest zmuszone dla zabezpieczenia swych granic i stosunków handlowych uzyskać pewien wpływ na tych, których niespokojny i koczowniczy charakter czyni niepożądanymi sąsiadami”. W imperium carów. W połowie XIX w. Kazachowie stali się pierwszym ludem Azji Środkowej podporządkowanym bezpośrednio Rosji. Ale dzięki temu, że zostali podbici wcześniej niż państwa Turkiestanu, zdążyli nauczyć się od Rosjan o wiele więcej i wziąć dużo aktywniejszy udział w życiu politycznym i intelektualnym imperium. Dobrym przykładem jest Czokan Walichanow. Urodzony w 1835 r. jako wnuk XVIII-wiecznego kazachskiego chana, ukończył korpus kadetów w Omsku. Przez całe swoje dość krótkie życie (zmarł na gruźlicę w wieku 30 lat) pozostał on lojalnym oficerem wojska rosyjskiego. Poznał też osobiście przebywającego na zesłaniu Fiodora Dostojewskiego. Podróżując po różnych zakątkach regionu, Walichanow łączył zadania wywiadowcze z pasją naukowca. To właśnie w czasie jednej z takich misji zebrał i przetłumaczył na rosyjski fragmenty kirgiskiego eposu „Manas”, który nazwał stepową „Iliadą”. Jednak była też druga strona medalu. Na terytorium kazachskie rząd sprowadzał europejskich osadników, którym przyznawał pod uprawę ziemię użytkowaną wcześniej przez rodzimą ludność do wypasu stad. Kazachom groziło, że z upływem czasu staną się upośledzoną mniejszością w swoim własnym kraju. Nic więc dziwnego, że odnosili się do osadników z nieskrywaną wrogością. Dostrzegał to już Abaj Kunanbajew, ojciec nowoczesnej poezji kazachskiej, którego biografia jest podobna do Walichanowa. Urodził się w 1845 r. w rodzinie należącej do elity klanowej i uzyskał rosyjskie wykształcenie. Choć miał krytyczny stosunek do kazachskich tradycji i był zwolennikiem europeizacji, to żył jednak wystarczająco długo, by przekonać się o prawdziwej naturze imperialnej władzy popierającej napływ europejskich osadników ze szkodą dla miejscowej ludności. Spowodowany tymi napięciami wybuch wrogości nastąpił w 1916 r., kiedy rząd rosyjski postanowił przeprowadzić pobór do wojska. Kazachowie i Kirgizi odpowiedzieli zbrojnym oporem, który szybko przerodził się w niekontrolowaną agresję skierowaną przeciw osadnikom. Europejczycy zdołali ściągnąć posiłki regularnego wojska i zorganizować oddziały samoobrony, które przeszły do kontrnatarcia i akcji odwetowych. Byli dużo lepiej zorganizowani i uzbrojeni, do tego mieli większe doświadczenie militarne niż zwolnieni dotychczas ze służby wojskowej Kazachowie i Kirgizi. Okazali się też nie mniej okrutni od rdzennych mieszkańców kraju. W konsekwencji setki tysięcy kazachskich i kirgiskich uchodźców zbiegło do chińskiego Xinjiangu, gdzie padło ofiarą srogiej zimy oraz bezwzględności miejscowej ludności i urzędników. Samoświadomość. W drugiej połowie XIX w. zaczął się rozwijać kazachski język literacki, wciąż pozostający pod silnym wpływem tatarskiego. Głównym ośrodkiem wydawniczym był Kazań, choć kazachski suplement miała też gazeta wydawana w Akmolińsku (dziś Astana). Tatarscy dżadidowie (dosłownie nowinkarze, czyli moderniści, reformatorzy) byli ważnym, choć niejedynym punktem odniesienia dla kazachskich inteligentów. Należy bowiem pamiętać, że dużo więcej Kazachów niż Turkiestańczyków znało rosyjski i miało dzięki temu bezpośredni dostęp do rosyjskojęzycznego życia kulturalnego i intelektualnego. W dużym stopniu to właśnie dzięki temu na początku XX w. było już wystarczająco wielu kazachskich inteligentów, którzy potrafili zdefiniować swój lud w sposób o wiele bardziej precyzyjny niż tylko za pomocą niejasnych etykiet: muzułmanie lub Turcy Imperium Rosyjskiego. Postrzegali oni swoją wspólnotę jako odmienną zarówno od prawosławnych Rosjan, szyickich Irańczyków czy buddyjskich Kałmuków, jak i od sunnickich Baszkirów, Tatarów i Turkiestańczyków. Pierwszej okazji do aktywizacji politycznej dostarczyła rewolucja 1905 r., w czasie której miały też miejsce niepokoje w stepie kazachskim, a wielu Kazachów mieszkających w miastach wstępowało do Ittifak al-Muslimin, ogólnorosyjskiej partii założonej przez tatarskich dżadidów. Jednak najbardziej dynamiczni działacze kazachscy przyłączyli się do liberalnej rosyjskiej Partii Konstytucyjno-Demokratycznej, która wysuwała postulat autonomii dla narodów imperium. Liderem tego środowiska był Alichan Bukejchanow, wykładowca zootechniki w Wyższym Instytucie Leśnym w Omsku. W 1906 r. został wybrany z ramienia kadetów do Dumy. W okresie tym zaczęła się też regularnie ukazywać prasa kazachska, np. „Ajkap” (Zwierciadło) czy „Kazak”. Alasz. I wojna światowa doprowadziła na ziemiach kazachskich i kirgiskich do eskalacji przemocy. Rozlew krwi w 1916 r. pociągnął za sobą kilka lat głodu. Tymczasem w Piotrogrodzie miała miejsce rewolucja lutowa, Rosja stała się republiką. Zmiana ustroju zachęciła osiadłych w miastach kazachskich inteligentów do podjęcia inicjatyw politycznych. Największe wpływy i dynamizm okazała się mieć grupa kazachskich kadetów. W listopadzie 1917 r. pismo „Kazak” opublikowało listę postulatów programowych, którymi miał się zająć ogólnokirgiski (tj. kazachski) zjazd w Orenburgu. Głównym punktem było utworzenie Kirgiskiej Republiki Autonomicznej w ramach państwowości rosyjskiej. Wciąż jeszcze używano nazw Kazach i Kirgiz zupełnie wymiennie, a nawet preferowano tę drugą. Zjazd odbył się w grudniu i ogłosił powstanie autonomicznego terytorium, dla którego znaleziono jeszcze inne imię – Alasz. Było to odwołanie do legendarnego przodka Alasza, który wedle jednej z wersji miał być ojcem braci-założycieli trzech kazachskich żuzów. Rząd autonomii, utworzony w styczniu 1918 r., przyjął nazwę Alasz Ordy, a na jego czele stanął Alichan Bukejchanow. Tymczasem Rosja pogrążyła się w wojnie domowej. Po okresie wahania Alasz Orda zdecydowała się poprzeć białych. W efekcie do końca 1919 r. wojska bolszewickie podbiły tereny kazachskie i kirgiskie i w styczniu 1920 r. Alasz Orda była zmuszona poddać się władzy sowieckiej. Kara-Kirgizi. Bolszewicy uznali jednak za niezbędne zaspokoić w jakimś stopniu aspiracje narodowe Kazachów i w październiku 1920 r. utworzono Kirgiską ASSR, nieobejmującą wszakże terenów Turkiestanu zamieszkanych przez Kazachów. Zostały one przyłączone do niej dopiero w wyniku delimitacji narodowej z 1924 r. W 1936 r. Kazachstan został podniesiony do rangi republiki sowieckiej i Kazachowie stali się jednym z pełnoprawnych narodów tytularnych ZSRR. Gdy na początku lat 20. XX w. sytuacja w Azji Środkowej zaczęła się stabilizować, poza granicami Kirgiskiej ASSR (będącej poprzedniczką Kazachstanu), w turkiestańskim Siedmiorzeczu wciąż żyły spore społeczności Kazachów i Kirgizów, nazywanych wtedy odpowiednio Kirgizami i Kara-Kirgizami. Również bolszewicy dążyli do uporządkowania sytuacji zgodnie z europejskimi pojęciami, czyli do dopasowania granic polityczno-administracyjnych do podziałów etnicznych. Nikt jednak na razie nie żądał wydzielenia Kara-Kirgizów spośród szeroko pojętego etnosu kirgiskiego (kazachskiego). Pierwszy raz tego typu postulat pojawił się w 1922 r., kiedy miejscowi działacze partyjni zaczęli lobbować na rzecz utworzenia, wciąż jeszcze w ramach Turkiestańskiej ASRR, tzw. Górskiego Obwodu Autonomicznego, który miał obejmować tereny obecnego północnego Kirgistanu. Inicjatywa ta mogła być jeszcze odczytana jako przejaw dążenia do administracyjnego potwierdzenia specyficznej tożsamości kirgiskich górali nie tyle w opozycji do Kirgizów zamieszkujących stepy (czyli dzisiejszych Kazachów), co raczej do kształtującego się równocześnie narodu uzbeckiego, zajmującego wyraźnie uprzywilejowaną pozycję w Turkiestańskiej ASRR. Górski Obwód Autonomiczny ostatecznie nie powstał, ale temat kara-kirgiski wypłynął po raz kolejny dwa lata później, gdy rozpoczęła się wielka delimitacja Azji Środkowej. Obserwu