Dzieje Uzbeków

Naród czagatajski. W czerwcu 1916 r. Europa spływała krwią. Pod Verdun w Lotaryngii trwała bezprecedensowa wielomiesięczna rzeź, ciężkie walki toczyły się też pod Asiago w północnych Włoszech oraz w Galicji, gdzie właśnie rozpoczęła się ofensywa Brusiłowa. W tym samym czasie w Lozannie w Szwajcarii miało miejsce dość nietypowe wydarzenie: trzecia konferencja narodowościowa zorganizowana przez Union des Nationalités. Organizacja ta, w której czołową rolę odgrywał litewski emigrant Juozas Gabrys, stawiała sobie za cel wspieranie prawa do samostanowienia mniejszych i słabiej znanych narodów, które same nie miały środków, by przebić się do światowej opinii publicznej. Ostatniego dnia konferencji głos zabrał młody Bucharczyk studiujący w Stambule – Mukimiddin Bekdżon. Żądał, by Rosja zwróciła Emiratowi Buchary terytoria zagarnięte w drugiej połowie XIX w. Swoich postulatów nie wysuwał jednak w imieniu władcy czy też ludu Buchary, lecz narodu czagatajskiego. Według Bekdżona miał on zamieszkiwać ziemie rosyjskiego Turkiestanu, Chanatu Chiwy i Emiratu Buchary. Obecni na sali delegaci musieli czuć się trochę zagubieni – najprawdopodobniej nigdy wcześniej nie słyszeli o żadnym takim narodzie. I nigdy potem. O co więc chodziło Mukimiddinowi Bekdżonowi?  Czagataidzi i Timurydzi. Czagataj był drugim synem Czyngis-chana. Po śmierci ojca otrzymał w spadku tereny Azji Środkowej, którymi miał zarządzać pod zwierzchnictwem wielkiego chana Imperium Mongolskiego, jednak mocarstwo to w ciągu kilku dekad uległo dezintegracji. Na swoją siedzibę wybrał żyzne Siedmiorzecze. Po śmierci Czagataja w 1242 r. władzę odziedziczyli jego potomkowie, którzy w drugiej połowie XIII w. przeszli na islam. Ok. 100 lat później zostali odsunięci od władzy przez byłego rozbójnika Timura Kulawego, zwanego Tamerlanem. Ten zbudował potężne imperium obejmujące nie tylko większość Azji Środkowej, ale i dzisiejszy Afganistan, Iran, Irak, Pakistan, południowy Kaukaz, wschodnią Turcję i północną Syrię. Ostatni Czagatajdzi panowali w Jarkendzie i Kaszgarze (dziś w chińskim Xinjiangu) do lat 70. XVII w. Wedle ówczesnych pojęć Timur był uzurpatorem, gdyż legalnymi władcami mogli być tylko potomkowie Czyngis-chana. Przedstawiając się jako patron kultury muzułmańskiej, zdołał on jednak zainicjować konkurencyjną do czyngisydzkiej tradycję dynastyczną: także jego potomków Timurydów zaczęto postrzegać jako legalnie panujących.  Pod panowaniem Timura i jego następców nastąpił bezprecedensowy rozkwit kultury islamskiej w Azji Środkowej. Szczególnie ważnymi ośrodkami stały się Herat (dziś w Afganistanie) oraz Buchara i Samarkanda. Choć zarówno Timur, jak i jego czagatajdzcy przeciwnicy byli z pochodzenia Mongołami, to większość ich wojowników należała do ludów turkijskich, a ich władztwa były w rzeczywistości państwami turkijskimi. Patronat Timurydów oznaczał rozkwit literatury tworzonej nie tylko w języku perskim, ale też w turkijskim standardzie literackim, który przyjęło się nazywać językiem czagatajskim, gdyż został rozwinięty na obszarze dawnego dziedzictwa Czagataja. Naród dla języka. Przymiotnikiem czagatajski określano zazwyczaj tylko język, a nie ludność, tak więc twierdząc w 1916 r., że reprezentuje naród czagatajski, stambulski student Mukimiddin Bekdżon – delikatnie mówiąc – mijał się z prawdą. Niemniej epizod ten jest świadectwem pewnych dążeń i aspiracji reformistycznie nastawionych segmentów środkowoazjatyckiej inteligencji. Bekdżon chciał przedstawić turkijskojęzyczną ludność rosyjskiego Turkiestanu oraz Chiwy i Buchary jako naród, który miał prawo do samostanowienia. Zgodnie z dominującym wtedy w Europie podejściem uznał on, że esencją narodowości jest język, więc nazwę narodu, który chciał reprezentować, można ukuć od nazwy stosowanego przez jego elitę standardu literackiego. No dobrze, ale co z Uzbekami? Chiwa, Buchara, Kokand. Aliszer Nawoi był XV-wiecznym wezyrem timurydzkiego władcy Heratu i autorem tworzącym w językach perskim, czagatajskim i arabskim. W XX w. został uznany za największego starouzbeckiego poetę. Jego samego określenie to musiałoby bardzo zdziwić. Nawoi był rzeczywiście entuzjastą turkijskiego języka czagatajskiego, który, jego zdaniem, dawał większe możliwości ekspresji artystycznej niż perski. Jednak dla wyrafinowanego intelektualisty z Heratu Uzbecy byli turkijskojęzycznymi barbarzyńcami, stanowiącymi zagrożenie dla timurydzkiej Azji Środkowej, którą uważał on za swą ojczyznę. Nazywać Aliszera Nawoi Uzbekiem to trochę tak, jakby Jana Kochanowskiego uznać za poetę zaporoskiego, bo przecież Kozacy zaporoscy mówili językiem słowiańskim. Sami Uzbecy byli turkijskimi koczownikami żyjącymi na stepach na północ od Jeziora Aralskiego. W pierwszej połowie XV w. zostali zjednoczeni przez Abulchajra, potomka Szajbana, wnuka Czyngis-chana. Z kolei wnuk Abulchajra, Muchammad Szajbani, na początku XVI w. utworzył Chanat Buchary rządzony przez dynastię Szajbanidów. Inna linia tego samego rodu ustanowiła pobliski Chanat Chiwy, zlokalizowany w ujściu Amu-darii do Jeziora Aralskiego. Na początku XVIII w. do Chiwy i Buchary dołączył jeszcze położony w Kotlinie Fergańskiej Kokand. Choć dynastie się zmieniały, a Buchara z chanatu przekształciła się w emirat (co oznaczało nieco mniejszy prestiż), to wszystkie trzy stolice pozostały liczącymi się graczami politycznymi aż do drugiej połowy XIX w. Dominującym językiem turkijskich elit trzech państw Transoksanii był perski, ale czagatajska tradycja literacka nigdy nie została zarzucona. Lud posługiwał się w życiu codziennym wieloma narzeczami turkijskimi. Arabski był językiem, który poznawano tylko w szkołach religijno-prawniczych i nie stosowano go do innych celów. Choć wraz z Szajbanidami w Transoksanii osiedlili się ich uzbeccy wojownicy, etnonim Uzbek, używany od czasu do czasu w dość różnych kontekstach, nie przyjął się wcale jako domyślne określenie turkijskich poddanych władców Chiwy, Buchary i Kokandu. Rosyjski Turkiestan. Imperium Rosyjskie pojawiło się w Transoksanii po raz pierwszy na początku XVIII w., kiedy na tereny Chanatu Chiwijskiego wtargnęła armia ekspedycyjna pod dowództwem ks. Aleksandra Bekowicza-Czerkaskiego. Piotrowi I bowiem marzyła się droga do Indii. Przedsięwzięcie zakończyło się dla najeźdźców katastrofalnie: cała armia została zlikwidowana, oficerowie zabici, a pozostali przy życiu żołnierze – sprzedani w niewolę. Piotr  nigdy nie pomścił swoich ludzi. Rzeczywisty podbój regionu rozpoczął się w latach 50. XIX w. jako element rozgrywki militarno-dyplomatycznej między imperializmami rosyjskim i brytyjskim. Tym razem pierwszym przeciwnikiem był Kokand, z którym Rosja rywalizowała o zwierzchnictwo nad nomadami kazachskimi. W 1865 r. ppłk Michaił Czerniajew zdobył Taszkent, a w dwa lata później zostało stworzone generałgubernatorstwo turkiestańskie, na którego czele postawiono przeniesionego z Litwy gen. Konstantina Kaufmana. Aż do swojej śmierci na początku lat 80. miał on pozostać architektem polityki imperialnej w regionie. Wykonawcą planów Kaufmana był z kolei charyzmatyczny dowódca Michaił Skobielew, osławiony Biały Generał, który stał się swego rodzaju celebrytą, zaś jego tajemnicza śmierć w 1882 r. w Moskwie – przedmiotem wielu domysłów. Pod koniec lat 70. XIX w. rosyjskie panowanie w regionie było już ustabilizowane. Chanat Kokandzki został podbity, większość Transoksanii wchodziła w skład generałgubernatorstwa Turkiestanu, a Chiwa i Buchara stały się pozbawionymi suwerenności protektoratami. Ignoruj i rządź. Religia muzułmańska i kultura turkijska nie były dla Rosjan niczym nowym, mieli oni z nimi ciągły kontakt od zarania moskiewskiej państwowości w drugiej połowie XIII w. Jednak skala odmienności nowo zdobytego Turkiestanu przerosła wszystko, z czym rosyjscy zdobywcy mieli wcześniej do czynienia. Oszałamiająca była przede wszystkim różnorodność tej dalekiej krainy: pokryte śniegiem siedmiotysięczniki wyrastające ze spalonych słońcem pustyń, przecinanych przez wielkie życiodajne rzeki; monumentalna architektura Samarkandy i Buchary, żałosne lepianki otaczających ją wiosek i skórzane jurty nomadów; koczujący pasterze i osiadli rolnicy; sunnici, szyici oraz egzotyczni bucharscy Żydzi; eleganckie piśmiennictwo perskie i czagatajskie oraz mnogość turkijskich i irańskich dialektów używanych w życiu codziennym. Nic więc dziwnego, że tym razem zdobywcy skapitulowali i postanowili pozostawić wszystko, co tylko się dało, bez zmian. Władcy Chiwy i Buchary (pod dyskretnym nadzorem Rosji) utrzymali się na swych tronach i zachowali całkowitą autonomię w sprawach wewnętrznych. Co więcej, dzięki poparciu Sankt Petersburga umocnili swój autorytet na terenach bardziej oddalonych od stolicy. Większym wyzwaniem były tereny włączone bezpośrednio do Imperium Rosyjskiego. Ale i tutaj Rosjanie postawili na minimalizm. W Taszkencie powstało Nowe Miasto, w którym zamieszkali przyjezdni Europejczycy na służbie imperium. Natomiast rdzennej ludności pozwolono żyć nadal zgodnie z zasadami prawa muzułmańskiego, gdyż rosyjscy urzędnicy uznali, że jest ona zbyt zacofana, by można było próbować coś zmienić w jej bytowaniu. Przyjęto politykę tzw. ignorowania (ignorirowanije). W Imperium Rosyjskim istniało co prawda od czasów Katarzyny II tzw. Muzułmańskie Zgromadzenie Duchowne z siedzibą w Orenburgu, które sprawowało nadzór nad instytucjami islamskimi w całym państwie, jednak jego jurysdykcji nie rozciągnięto na nowo podbity Turkiestan. Uznano, że specyfika tego generałgubernatorstwa jest zbyt odmienna od doświadczeń silnie wrośniętych w rosyjską rzeczywistość Tatarów i Baszkirów, którzy zdominowali orenburskie zgromadzenie. Wierzono poza tym, że bez wsparcia państwa autorytet instytucji muzułmańskich w Turkiestanie będzie się samoczynnie kurczył, aż w końcu zgaśnie. Nic takiego się nie stało – zamiast tego, podobnie jak we francuskiej Algierii,  doszło do wytworzenia się społeczeństwa złożonego z dwóch wspólnot żyjących obok siebie, ale osobno, i funkcjonujących w zupełnie odmiennych systemach prawnych. Z jednej strony europejska mniejszość podległa prawu rosyjskiemu, z drugiej zaś – rdzenni mieszkańcy mający swoje własne prawo i swych własnych muzułmańskich sędziów, w praktyce zupełnie niezależnych od władz imperialnych. Turkiestańczycy byli też zwolnieni z obowiązku służby wojskowej. Tak więc obie strony nauczyły się nie wchodzić sobie niepotrzebnie w drogę. Podpatrzeni Europejczycy. Rosjanom wydawało się, że zetknęli się w Turkiestanie z orientalnym bezruchem i biernością. Było to jednak złudzenie: to właśnie władze imperialne wykazały się pasywnością, natomiast muzułmańskie społeczeństwo, a przynajmniej jego elity, przeżyło głębokie przemiany pod panowaniem rosyjskim. Miejscowe kupiectwo i arystokracja bogaciły się na sprzedaży bawełny. Formowała się nowa heterogeniczna elita ekonomiczna, z której szeregów mieli wyjść reformatorsko nastawieni inteligenci. Także sama obecność Europejczyków, możliwość obserwowania ich sposobu bycia, wznoszonych przez nich budynków i sposobu organizacji ich państwa stanowiły inspirację dla wielu młodych ludzi posiadających warunki materialne do rozwoju intelektualnego. Historyk Adeeb Khalid przytacza w swej najnowszej książce wspomnienia Laziza Azzizody, który jako student tradycyjnej medresy zwykł jeździć tramwajem do taszkenckiego Nowego Miasta, by posłuchać muzyki symfonicznej, posiedzieć w parku miejskim i popatrzeć na egzotycznie ubrane Rosjanki i Tatarki. W 1913 r. zaczął on jeść w domu na sposób europejski (tzn. na krześle, przy stole i z użyciem sztućców) oraz skłonił swą żonę, by wyszła na ulicę bez burki. Inny młody mężczyzna Hamza Hakimzoda Nijozij wywołał skandal w Kokandzie, chodząc po ulicy w garniturze i ucząc się gry na skrzypcach. Przykłady te pokazują, że o atrakcyjności kultury europejskiej niekoniecznie decydowały wielkie idee. Dla zamożnych młodzieńców z Turkiestanu kultura europejska była po prostu atrakcyjnym stylem życia i zasobem alternatywnych zachowań, dzięki którym mogli wyrazić swoją indywidualność oraz sprzeciw wobec pokolenia rodziców. Dżadidzi. Reformistycznie nastrojonych aktywistów muzułmańskich w Imperium Rosyjskim nazywa się zazwyczaj dżadidami (dżadidczi), czyli nowinkarzami. Określenie to ukute zostało od propagowanej przez nich usul-i dżadid, nowej metody nauki alfabetu, i miało wyraźnie pejoratywny odcień, podobnie zresztą jak pokrewne mu joszlar, młodzież. Sami dżadidzi woleli określać się jako postępowcy (tarakkiparwar) lub oświeceni (zijoli). Chcieli walczyć z ignorancją, oczyścić islam z tego, co uważali za naleciałości niezgodne z duchem Koranu i uczynić z rosyjskich muzułmanów nowoczesnych obywateli. Punktem odniesienia była dla nich Europa, do której zaliczali Rosję, ale też Imperium Osmańskie, jedyne suwerenne państwo muzułmańskie i – mimo wszystkich swoich słabości – model islamskiej modernizacji. Najważniejszym działaczem ruchu dżadidów był pochodzący z Krymu Tatar Ismail Gasprinski (Gaspirali), który wydawał pismo „Tercüman” (Tłumacz), czytane przez muzułmanów w całej Rosji, także w Taszkencie, Kokandzie i Bucharze. Podczas gdy w społecznościach tatarskich na początku XX w. dżadidzi stanowili już istotną siłę polityczną, to w Turkiestanie wciąż byli oni tylko garstką niepoprawnych entuzjastów, zamożnych i wykształconych, ale zderzających się na każdym kroku z wrogością większości tradycyjnych elit i obojętnością państwa rosyjskiego. Widzieli oni siebie jako reformatorów ojczyzny (watan) i budzicieli narodu (millat), który najczęściej definiowali po prostu jako Muzułmanów Turkiestanu (pisanych wielką literą, bo mowa tu o tożsamości narodowej). Turkijscy Muzułmanie Turkiestanu. Muzułmański naród Turkiestanu miał obejmować całą rdzenną ludność generałgubernatorstwa, niezależnie od tego, jakim językiem posługiwała się ona na co dzień, zarazem jednak podkreślano jego turkijski charakter. Późniejsza sowiecka propaganda starała się przedstawić dążenia inteligencji turkiestańskiej jako wyraz panturkizmu i panislamizmu, imperialistycznych ideologii stanowiących zagrożenie dla spójności państwa rosyjskiego. Wielu historyków bezkrytycznie przyjęło ten punkt widzenia. Koncepcja muzułmańskiego narodu Turkiestanu nie wynikała jednak z fundamentalizmu religijnego dżadidów, tylko z rzeczywistości prawnej, w której żyli: muzułmanie, niezależnie od stopnia swojej pobożności i poglądów na życie i świat, byli po prostu zamkniętą grupą o specjalnym statusie prawnym, zdefiniowaną w opozycji do Europejczyków. Dżadidzi nie byli fundamentalistami religijnymi: choć uważali islam za konstytutywną część swego dziedzictwa narodowego, to sądzili, że religia stanowi osobną sferę życia, którą należy oddzielić od całej reszty. Z kolei ich turkizmu nie należy mylić z panturkizmem rozumianym jako dążenie do budowy wspólnego turkijskiego państwa pod hegemonią osmańską. To tak, jakby wszystkich entuzjastów słowiańskich elementów polskiej kultury uważać za sympatyków rosyjskiego imperializmu. Stosunkowo dobra znajomość osmańskiego i tatarskiego życia intelektualnego oznaczała, że turkiestańscy dżadidzi nie tylko czerpali z tych kultur wiele inspiracji, ale też świetnie zdawali sobie sprawę z ich obcości. To Rosja stworzyła Turkiestan jako zjednoczoną przestrzeń polityczną i większość reformatorsko nastawionej inteligencji regionu pozostała wobec niej lojalna do samego końca. Gdy w 1916 r. władze rosyjskie wprowadziły w Azji Środkowej pobór do wojska, wywołało to zbrojny opór ludności wiejskiej, jednak dżadidzi (których ten obowiązek osobiście nie dotykał) byli zachwyceni: oto Turkiestańczycy zostali docenieni jako mężczyźni i zrównani w prawach i obowiązkach z pozostałymi obywatelami imperium. Przywoływany już wcześniej Hamza (ten od garniturów i skrzypiec) opublikował przy tej okazji tomik poezji tyrtejskiej, w której wzywał rodaków do oddania życia za cara. Podkreślanie turkijskiego charakteru wspólnoty narodowej służyło przynajmniej dwóm celom. Po pierwsze, było odrzuceniem kultury elitarnej, która stawiała na pierwszym miejscu język perski. Perski był kojarzony z dworami, ich ceremoniałem, rozpustą i konserwatyzmem. Postępowcy chcieli stworzyć inny rodzaj kultury, bardziej ludowej i nowoczesnej, dlatego też przedkładali elementy turkijskie nad perskie, tak jak w XVIII w. oświecone niemieckie mieszczaństwo odrzuciło francuskojęzyczną kulturę dworów i postawiło na rozwój języka narodowego. A że w Turkiestanie jedynym turkijskim standardem literackim był czagatajski, to dżadidzi przyjęli za podstawę właśnie ten język, choć starali się go uprościć i usunąć z niego naleciałości arabskie i perskie. Po drugie – turkiestańscy nowinkarze, jak wszyscy twórcy narodów, chcieli dla swej wspólnoty chwalebnej przeszłości, a tej dostarczała im historia wielkich turkijskich imperiów traktowana w dość nieortodoksyjny sposób. Turkiestan miał być według nich kolebką wszystkich ludów turkijskich, co oznaczało m.in., że Osmanie i Tatarzy powinni uznać historyczne starszeństwo Turkiestańczyków. Zaś w roli głównego bohatera ich opowieści o przeszłości został obsadzony nie kto inny, tylko sam Timur Kulawy, uosobienie turkiestańskiego geniuszu dziejowego. Autonomiczny Turkiestan. Sytuacja uległa dramatycznej zmianie w 1917 r. Od poprzedniego roku na wsi turkiestańskiej i w stepie kazachskim eskalowała przemoc wywołana sprzeciwem miejscowej ludności wobec poboru. Wiadomość o upadku monarchii i przekształceniu Imperium Rosyjskiego w republikę tylko pogłębiła ogólny chaos. Zarazem upadek starego porządku stworzył przestrzeń dla nowych inicjatyw politycznych. W marcu dżadidcy działacze zdołali powołać w Taszkencie zalążek muzułmańskiej reprezentacji politycznej, tzw. Szuro (radę), a w kwietniu zorganizować I Zjazd Muzułmanów Turkiestanu. Jednak już w maju wspólną organizację opuścili konserwatyści. Nie miało to jednak większego znaczenia, gdyż w październiku władzę w mieście przejął żołniersko-robotniczy sowiet. Tworzący go Europejczycy nie dopuścili żadnych przedstawicieli miejscowej ludności. Tymczasem w Kokandzie grupa nowinkarzy pod koniec listopada ogłosiła powstanie rządu Autonomicznego Turkiestanu. Oszołomiony tą wieścią Abdurauf Fitrat pisał: „Autonomiczny Turkiestan! Nie ma wspanialszych, świętszych, ukochańszych słów dla prawdziwych synów potężnego Timura, rdzennych Turków Turkiestanu!”. Euforia była zdecydowanie przedwczesna. W lutym 1918 r. ekspedycja wysłana przez sowiet taszkencki bez trudu zdobyła miasto i położyła kres tej inicjatywie politycznej. Modelowy Turkiestan. Dżadidzi wrócili na serio do gry, gdy Moskwa uzyskała pełną kontrolę nad europejskimi rewolucjonistami w Turkiestanie. Bolszewikom zależało na tym, by do udziału w przemianach i sprawowaniu władzy wciągnąć także przedstawicieli rdzennej ludności. Po pierwsze, w jakimś stopniu wynikało to z ich rozumienia własnej roli dziejowej i tożsamości politycznej, którą definiowali w opozycji do tradycji caratu – chyba zupełnie szczerze chcieli oni zerwać z panującą w Turkiestanie segregacją. Było to zresztą częścią odbywającej się wtedy w całym ZSRR tzw. korienizacji, polegającej na wspieraniu kultur poszczególnych grup etnicznych i narodowych i przekazywaniu władzy w republikach przedstawicielom ich tytularnych narodów. Po drugie – ważnym celem dla bolszewików było wyzwolenie świata od kapitalistycznych imperializmów. Z tego wynikało m.in. ich zbliżenie z Mustafą Kemalem i życzliwe nastawienie do Amanullaha Chana w Afganistanie. Nowy Turkiestan miał być rękojmią wiarygodności sowieckiego antyimperializmu, a także przykładem udanej akcji emancypacyjno-modernizacyjnej w sercu Azji oraz zaproszeniem do współpracy dla antykolonialnych nacjonalistów, przede wszystkim z Indii. Już w kwietniu 1918 r. przybyli do Taszkientu wysłannicy Moskwy, jeden Rosjanin i dwóch Tatarów, mający za zadanie zmusić miejscowy sowiet do podzielenia się władzą z przedstawicielami muzułmanów. Ale prawdziwa bomba spadła na miasto w lipcu 1919 r., kiedy to KC nakazało dopuszczenie rdzennych Turkiestańczyków do działalności państwowej proporcjonalnie do ich udziału w całej populacji i bez wymo