Trupy, ekshumacje, straty demograficzne. Gdy w styczniu 1945 r. do Warszawy weszła Armia Czerwona, miasto było wymarłe, ruiny i popioły przykrywała cienka warstwa śniegu. Kondycja Polaków była nie lepsza. W czasie II wojny światowej przeżyli oni upadek własnego państwa, doświadczyli wojennego chaosu i dwóch okupacji, widzieli zagładę Żydów. Również sami zaznali motywowanej rasowo przemocy i okrucieństwa. Bez uświadomienia sobie, czym były te lata, nie można zrozumieć atmosfery powojnia. W 1945 r. wszędzie, gdzie miały miejsce naloty dywanowe, gdzie toczyły się zacięte walki, walały się trupy ludzi i zwierząt. W kwietniu i maju na zwłokach pasły się wielkie jak nigdy dotąd muchy, których roje unosiły się nad pobojowiskami. Pierwszy polski prezydent Kołobrzegu Stefan Lipicki, z którego wspomnień wynika, że jeszcze wczesnym latem 1945 r. na ulicach miasta leżały niepochowane ciała, zapamiętał: „[S]tan sanitarny Kołobrzegu był okropny, ulice miasta pokryte rozlaną krwią, na których gnieździły się całe chmary much. W Ząbrowie pod Kołobrzegiem znalazłem magazyn z beczkami środków owadobójczych, proszkiem tym posypywaliśmy ulice, muchy zaczęły znikać – w końcu ich nie było, duża ulga. Drugą plagą były trupy, było wyjątkowo gorące lato i następował szybki rozkład ciał. Idąc ulicami trzeba było zatykać nos – tak silny był trupi odór”. W maju 1945 r. Komenda Wojewódzka MO donosiła z Trzebnicy na Dolnym Śląsku: „Wiele trupów ludzkich, oraz innych zwierząt [tak w oryginale] leży nie zakopanych”. W Warszawie pojawiły się uzasadnione obawy o wybuch cholery. Ekshumacje zabitych i pomordowanych odbywały się w całym kraju. Z jednej strony psychicznie wydłużały one czas wojny, z drugiej stanowiły próbę symbolicznego przezwyciężenia traumy. Wojenne straty demograficzne mieszkańców przedwojennej II Rzeczpospolitej narodowości polskiej i żydowskiej kształtowały się na poziomie ok. 5 mln (w tym 2,9 mln Żydów). W ostatecznym rachunku powinni zostać uwzględnieni także obywatele narodowości białoruskiej, niemieckiej i ukraińskiej (razem ok. 800 tys.), którzy ponieśli śmierć w wyniku II wojny. Jeśli zatem brać pod uwagę całą 35-milionową ludność polskiego państwa z sierpnia 1939 r., to możemy przyjąć, że nawet około jednej piątej nie dożyło zakończenia wojny. Jeśli dodać wszystkich tych, którzy przeżyli, a których los rozproszył po świecie, to ludność Polski zmniejszyła się o blisko jedną czwartą. Podobnych strat nie poniosło żadne z państw europejskich. Zdziesiątkowana została elita polityczna, intelektualna i kulturalna społeczeństwa: według danych szacunkowych zginęło 37,5 proc. osób z wyższym wykształceniem i ok. 30 proc. ze średnim. W wojennych migracjach i eksterminacjach, na polach bitew zginęła polska klasa średnia, podstawa stabilności ładu społecznego w każdym kraju. Wojenne zniszczenia i wysiedlenia. Kraj był zniszczony. W 1939 r. wielu niemieckich oficerów w przekonaniu o swej kulturowej wyższości fotografowało egzotyczną dla nich wschodnioeuropejską biedę. Jednak obraz, jaki po sobie pozostawili, gdy w 1944 i 1945 r. w panice opuszczali ziemie polskie, nierzadko w ostatnim momencie jeszcze rabując, był nieporównanie gorszy. Obok Niemiec i Związku Sowieckiego Polska należała do krajów najbardziej zniszczonych. Dochód narodowy osiągnął w 1945 r. zaledwie 38,2 proc. poziomu z 1938 r., co przekładało się na życie codzienne ludności. Kilka milionów osób straciło swój majątek, miejsca pracy, jedyne źródła utrzymania. Na przednówku w 1946 r. niemal otwarcie mówiło się o wiszącym nad krajem widmie głodu. Zniszczenia materialne niosły za sobą również inne, mniej uchwytne konsekwencje: kulturowe. Zburzyły tysiące mikrotradycji zamieszkałych w przedmiotach codziennego użytku, bibelotach, zdjęciach, księgozbiorach. Przedwojenna przeszłość z jej symbolami, wartościami, rytuałami nagle stała się odległa, wręcz obca. Na ziemiach włączonych do Rzeszy wysiedlenia rozpoczęły się już jesienią 1939 r. Do końca wojny dotknęły one ponad 860 tys. osób, z czego najwięcej z Wielkopolski i regionu łódzkiego. Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa zmuszono do opuszczenia mieszkań i domów 280 tys. Polaków, a w stolicy – po upadku powstania warszawskiego – 500 tys. Łącznie pod okupacją niemiecką przymusowo zostało wysiedlonych 1650 tys. osób. Oprócz tego na przymusowe roboty trafiło do Niemiec ok. 2 mln polskich obywateli. Choć skala deportacji dokonanych na obszarach anektowanych przez ZSRR objęła ok. 300 tys. obywateli polskich, to jednak trauma związana z podróżą i pobytem na Syberii czy w Kazachstanie była chyba bardziej dotkliwa, a poczucie oderwania, zagubienia większe. Natomiast podobne były społeczne konsekwencje deportacji i wywózek: rozerwanie więzi zawodowych i lokalnych w przypadku robotników przymusowych oraz jeńców – także rodzinnych, z czym najczęściej łączył się rozkład lub zanik całych grup i społeczności. W konsekwencji już w czasie wojny społeczeństwo polskie zaczęło przypominać magmę. Dezintegracja i atomizacja społeczeństwa. Wojna przyniosła niemal całkowitą dezorganizację życia społecznego, rozerwała istniejące układy, zmiotła większość instytucji i organizacji. W 1945 r. brakowało nie tylko przedwojennych elit, lecz także struktur: rozpoznawalnych organizacji, stowarzyszeń i instytucji, które – jak miało to miejsce na Zachodzie – od razu podjęłyby działalność, nie dopuszczając do powstania anarchii bądź dusząc ją w zarodku. Odpowiedzią na niemiecką politykę dezorganizacji, atomizacji społeczeństwa polskiego, sposobem na ratowanie jego społecznego zdrowia było odtworzenie najważniejszych instytucji w strukturach państwa podziemnego. W ten sposób powstały podziemne: szkolnictwo, sądownictwo, różnorakie formy pomocy społecznej. Funkcjonowały partie polityczne, ruch wydawniczy na miarę możliwości zaspokajał potrzeby informacji, a nawet rozrywki. W konspiracji tworzyły się nowe więzi, nowa solidarność. Jednak klęska powstania warszawskiego wpłynęła znacząco na osłabienie większości form podziemnej samoorganizacji społeczeństwa. Kolejne stadia rozkładu podziemnej organizacji, datowane wkroczeniem Armii Czerwonej, aresztowaniem 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, wyznaczały etapy procesu rozkładu społeczeństwa, nacechowane atomizacją, zanikiem konspiracyjnego etosu. W 1945 r. brakowało niezależnych autorytetów oraz ośrodków władzy lokalnej, sądowniczej i ekonomicznej. W powojennym krajobrazie praktycznie jedyną instytucją ogólnopolską cieszącą się charyzmą pozostał Kościół katolicki. On także poniósł ogromne straty. Posługując się metaforą, można powiedzieć, że organizacyjnie i instytucjonalnie powojenna Polska wyglądała jak Kolonia po alianckich nalotach dywanowych. Wszędzie morze gruzu, a pośrodku niemal nietknięta katedra. Wojna obróciła w perzynę dotychczasowe hierarchie i stereotypy ról społecznych. Wiele grup dotychczas uprzywilejowanych doświadczyło ekonomicznej degradacji: wśród nich dyrektorzy państwowych firm, właściciele dużych i średnich przedsiębiorstw przejętych na terenach okupowanych przez III Rzeszę. Również na polskich Kresach Wschodnich przejęciu przez „władzę robotniczo-chłopską” podlegał majątek klasy średniej i wyższej. W pierwszym przypadku w imię tzw. aryzacji gospodarki, w drugim w imię tzw. sprawiedliwości dziejowej, nagle, czasami z dnia na dzień, tysiące osób traciło zajmowaną od pokoleń pozycję majątkową. W efekcie struktura społeczna uległa spłaszczeniu, zaś antagonizmy klasowe straciły na ostrości. Wojna wymusiła demokratyzację społeczeństwa. W wyniku Zagłady z mapy społecznej kraju zniknęli Żydzi. Polska stała się praktycznie krajem jednonarodowym. Bagaż lęków. Wojna pozostawiła po sobie bagaż lęku i strachu. Sześć lat jej trwania to dla Polaków okres niemal permanentnego zagrożenia. W 1945 r. byli psychicznie pogruchotani. Objawy syndromu wojennego mogły być różnorakie: emocjonalna niestabilność, stan napięcia, silne stany depresyjne i lękowe. Psychoza powodowała panikę, która ogołacała rynek z towarów, windując ich ceny nawet o kilkaset procent. Rzekomo potwierdzone informacje o lądowaniu aliantów, translokacjach przygotowujących się do III wojny światowej sowieckich korpusów wzmagały społeczną nerwowość, psychicznie utrudniały stabilizację w okresie tużpowojennym. Do pierwszej takiej ogólnopolskiej paniki doszło już we wrześniu 1945 r. Następna wybuchła po przemówieniu Winstona Churchilla w Fulton w marcu 1946 r. (o żelaznej kurtynie, która podzieliła Europę na linii Łaby), kolejna w czasie blokady Berlina w 1948 r. Ludzie rzucili się wykupywać towary po wybuchu wojny koreańskiej w 1950 r. Plon sześcioletniego kursu zabijania. W efekcie II wojny nastąpiło natomiast wzmocnienie więzi i świadomości narodowej większości Polaków. Miało to wpływ na genezę powojennej przemocy etnicznej wobec Niemców, Ukraińców i Żydów. Po wojnie w południowo-wschodniej części kraju trwała niesłychanie krwawa wojna polsko-ukraińska. Wojna i okupacja ujawniły też całą paletę postaw Polaków wobec Żydów: od altruizmu, bezinteresownej pomocy, poprzez pomoc interesowną, obojętność, po zachowania wrogie – denuncjowanie, a nawet mordowanie. Po wojnie dochodziło do ekscesów i pogromów antyżydowskich, z których najbardziej krwawy miał miejsce w Kielcach 4 lipca 1946 r. Względem Niemców dominowały silne emocje negatywne: niechęć, wrogość, nienawiść. Stąd wyrastało przekonanie o konieczności odpłaty, pozbycia się Niemców, najlepiej drogą przesiedleń. Przekonanie, że naród niemiecki należy ukarać, było powszechne. Obrzydliwe wydawały się Polakom nawet niemiecka mowa i kultura. Niektórzy doznawali ataków paniki, gdy nagle usłyszeli na ulicy język niedawnych okupantów. Symbolicznym wyrazem tej nienawiści było nagminne pisanie rzeczownika Niemcy wbrew regułom ortografii małą literą zarówno w prywatnej, jak i urzędowej korespondencji oraz w gazetach. Ludność niemiecka podlegała ścisłej kontroli, nie miała prawa do swobodnego poruszania się poza miejscem zamieszkania, objęta była nakazem pracy, szczególnie przy odgruzowywaniu miast. Często umieszczano ją w specjalnych, zamkniętych dzielnicach. Niemców wyrzucano z rodzinnych domów i mieszkań. Polacy pragnęli zemsty. Dziś łatwo tym emocjom postawić zarzut sprzeniewierzenia się zasadzie niestosowania odpowiedzialności zbiorowej. Ale nie wszystkie zachowania da się wytłumaczyć chęcią rewanżu. Wojna była również lekcją agresji, szkołą stygmatyzacji i poniżenia, sześcioletnim kursem zabijania. Armia Czerwona – wdzięczność i gwałt. W wielu krajach wojna przyniosła rozchwianie stosunków społecznych, nędzę, traumę. Z pewnością europejscy Żydzi doświadczyli jej w szczególny sposób. Jednak zaraz za nimi w tym smutnym rankingu plasują się Polacy. Byli w 1945 r. społeczeństwem przetrąconym, pozbawionym elit i instytucji, przelewającym się we wszystkich kierunkach, jak nigdy dotąd w historii. Bardziej przypominali kaszę społeczną niż społeczeństwo. Wkrótce okazało się, że umęczone narody Europy Środkowo-Wschodniej czeka kolejna rewolucja. Zajęcie Polski przez wojska sowieckie nastąpiło w dwóch turach. Pierwsza zakończyła się na linii Wisły we wrześniu 1944 r. Druga przypadła na styczeń i luty 1945 r., kiedy w efekcie błyskawicznej ofensywy zimowej wojska niemieckie zostały wyparte z pozostałych terenów Rzeczpospolitej. Choć przypuszczano, że Polska może znaleźć się w kręgu sowieckiej dominacji, okazywanie wdzięczności żołnierzom zwycięskiej armii bynajmniej nie było rzadkie. Także ich zachowanie początkowo nie budziło większych zastrzeżeń. Szybko jednak, po pierwszych kontaktach z żołnierzami sowieckimi, wdzięczność została wyparta przez niechęć, a z czasem i nienawiść. Żołnierze Armii Czerwonej zaczęli budzić lęk z dwóch powodów: represji politycznych oraz rekwizycji, kradzieży i gwałtów, które stały się prawdziwą zmorą ludności polskiej zwłaszcza w pierwszym roku od zakończenia niemieckiej okupacji. Najgorsza sytuacja panowała na ziemiach wcześniej należących do Rzeszy oraz na szlakach komunikacyjnych prowadzących z zachodu na wschód. Do pewnego stopnia przypominała ona to, co się działo w sowieckiej strefie okupacyjnej. Dla Polaków oznaczała przeciągający się wojenny chaos, strach przed grabieżą, pobiciem, gwałtem, często morderstwem. Ze względu na liczbę gwałtów możemy mówić o stanie klęski żywiołowej. Jakaś Polka pisała w liście wiosną 1945 r.: „Dotychczas Pan Bóg mnie obronił. Czy tam też tak z kobietami robili? (…) Mam strach, bo tu dużo Rusków jest i tak ciągle jeszcze łapią, że coś okropnego; ja bardzo mało na dwór wychodzę, ciągle w piwnicy siedzimy”. Exodus. Z końcem wojny Polska stała się areną wielkiej wędrówki ludów: Polaków, Niemców, Ukraińców, Żydów i przedstawicieli innych nacji. Do kraju wracali więźniowie obozów koncentracyjnych, jeńcy i robotnicy przymusowi. Do końca 1947 r. repatriowało się z Niemiec ok. 1600 tys. osób. Polacy ciągnęli też z Anglii, Włoch i innych krajów, do których rzuciła ich wojna. W tym samym czasie ZSRR opuści