Co doprowadziło do powojennych przesiedleń ludności polskiej

Polski obwarzanek. Józefowi Piłsudskiemu przypisuje się porównanie Polski do obwarzanka: „Kresy – urodzajne, centrum – nic”. Chociaż nie wiadomo, czy Marszałek rzeczywiście wypowiedział te słowa, nie ulega wątpliwości, że terytorium państwa położone na wschód od linii Bugu było traktowane w II Rzeczpospolitej w sposób szczególny. „Kraina pełna uroku i tradycji” – pisali we wspomnieniach Kresowianie. Dla wielu szlacheckie dworki Wileńszczyzny, Podola czy Wołynia były ostoją polskości – patriotyzmu, pobożności i wojennego męstwa. Nie bez znaczenia był fakt, że właśnie o wschodnie ziemie odrodzonego państwa toczono najcięższe walki. Traktat wersalski podpisany po zakończeniu I wojny światowej nie precyzował, jak przebiegać będzie granica między Polską a Rosją. W listopadzie 1918 r. odradzające się państwo polskie sięgało najdalej do Hrubieszowa, za tą linią rozciągały się ziemie, o które bolszewicy walczyli z wojskami monarchistów Antona Denikina. Górę w tych zmaganiach stopniowo brali czerwoni, prący coraz dalej na zachód. Konfrontacja z armią polską była w tej sytuacji tylko kwestią czasu. Bój o Kresy Tragiczny splot polsko-ukraiński. Do pierwszych walk doszło w lutym 1919 r. W ciągu następnych miesięcy Polacy zajęli Mińsk, część Białorusi i Ukrainy, w sierpniu sięgnęli linii Dźwiny i Zbrucza. Równolegle toczono boje o Galicję Wschodnią z nowo powstałą Zachodnioukraińską Republiką Ludową. 22 listopada 1918 r., po kilkudniowych krwawych walkach, w polskie ręce przeszedł Lwów – zdobyty m.in. dzięki męstwu i ofiarności miejscowej młodzieży, zwanej później lwowskimi orlętami. Pokonawszy ZRL, Piłsudski zawarł sojusz z Ukraińską Republiką Ludową Symona Petlury. Dla Ukraińców przymierze miało być szansą na wywalczenie niepodległości, a dla Polaków – na zdobycie przewagi militarnej nad wspólnym wrogiem, Rosjanami. Jednak sojusz od początku skazany był na klęskę. Z punktu widzenia Polski warunkiem porozumienia było zrzeczenie się przez Petlurę (w imieniu przyszłego państwa) pretensji do Galicji Wschodniej. Spełnienie tego żądania dyskredytowało jednak ukraińskiego przywódcę w oczach jego własnego narodu. W ten sposób Kresy uosabiały tragiczny splot polsko-ukraińskiej historii: oba narody uważały Podole i Wołyń za część swojej rdzennej ojczyzny. Ofensywa i entuzjazm. Tymczasem pod koniec kwietnia 1920 r. wojna polsko-rosyjska rozgorzała na nowo. Piłsudski – uprzedzając wielkie uderzenie bolszewickie, którego plany odkryto dzięki rozpoznaniu wywiadowczemu – wydał rozkaz do ofensywy na Ukrainie. Siły polskie, liczące w sumie ok. 300 tys. ludzi, szybko parły na wschód. 8 maja zajęto Kijów, w ciągu następnych dni wojska Kazimierza Sosnkowskiego opanowały przyczółki wzdłuż lewego brzegu Dniepru. Kraj ogarnęła euforia. 18 maja tłumy warszawiaków wyległy na ulice witać powracającego z frontu Piłsudskiego. W stolicy rozpoczęły się wielkie manifestacje na cześć zwycięstwa, odprawiano msze dziękczynne, sławiono geniusz dowódcy i męstwo żołnierzy. Triumfowano, że państwo powraca do swych granic sprzed stuleci, z czasów największej świetności. Jeszcze większy entuzjazm zapanował w szeregach armii. Jerzy Maciejewski, ochotnik i podoficer w XIX pułku piechoty, wspominał marsz na Kijów: „Wzrok niczym niepowstrzymywany biegnie na pola i sioła małopolskie, tę Ziemię Czerwienną, Ruską – chciwie obejmuje, wszak to nasze dziedzictwo okupione tylekroć naszą krwią i znojem. Tylko my doń prawo mamy! [Oto] polski żołnierz zbrojną nogą depcze prastare dziedziny ojców swoich na wschodnich rubieżach…”. Pod koniec maja Piłsudski wstrzymał pochód armii na wschód. Z jednej strony obawiał się reakcji mocarstw zachodnich, które mogły potraktować polską ofensywę jako przejaw wojny zaborczej, z drugiej niepokoiły go wieści o rosyjskich przygotowaniach do kontrnatarcia. Siły polskie były już mocno rozciągnięte wzdłuż linii frontu, a w dodatku nie otrzymały spodziewanego wsparcia ze strony armii ukraińskiej – zaciąg organizowany przez Petlurę zakończył się fiaskiem. Kontrofensywa bolszewików. Uderzenie armii konnej Siemiona Budionnego zaskoczyło Polaków, front pękł na dwie części, a zwycięskie dotąd wojska musiały rozpocząć odwrót. Błyskawiczny sukces zamienił się w piorunującą klęskę – na całej długości wschodniej granicy. 10 czerwca Polacy wycofali się z Kijowa, a w połowie lipca oddali Rosjanom Mińsk, Wilno i Grodno. 28 lipca padł Białystok, a na początku sierpnia bolszewicy przekroczyli linię Narew–Bug. „Przez trupa Białej Polski prowadzi droga ku ogólnoświatowej pożodze. Zdobycie Warszawy nie jest celem końcowym, lecz tylko punktem wyjściowym do właściwego, wielkiego celu – Rewolucji Europejskiej, Rewolucji Wszechświatowej” – zapowiedział Michaił Tuchaczewski w rozkazie dziennym dla armii. Wojna o Kresy stała się teraz wojną o przetrwanie państwa. Strach i mobilizacja. W społeczeństwie zapanował jednocześnie nastrój wielkiego strachu i ogromnej mobilizacji. „Kościoły były przepełnione wiernymi, a konfesjonały oblężone przez wojskowych i młodzież, gremialnie wstępującą do wojska – wspominała Helena Roth, ziemianka spod Brześcia. – Starsi harcerze, uczniowie szkół wyższych i starszych klas średnich grupowali się w szeregi Dzieci Warszawy. Były to chwile pełne napięcia i trwogi, a jednocześnie istniało jakieś przeświadczenie, że zgodny wysiłek całego narodu nie dopuści do utraty tej państwowości polskiej, której zakosztowaliśmy po tylu latach niewoli, i do wykreślenia ojczyzny z mapy Europy. Młodzi brali udział w tzw. czynnościach pomocniczych przy zaopatrzeniu miasta, jeździli umęczeni i brudni na samochodach ciężarowych i platformach konnych, pełni entuzjazmu i wiary w siły, które daje zgodny wysiłek”. Bitwa Warszawska i traktat ryski. Losy wojny odwróciła bitwa stoczona na przedpolach Warszawy 14–16 sierpnia, która do historii przeszła pod nazwą Cudu nad Wisłą. Teraz front ponownie, w równie szybkim tempie, zaczął przesuwać się na wschód. Pod koniec września dotarł do linii Niemna, gdzie stoczono ostatnią wielką – i wygraną przez Polaków – bitwę tej wojny. 18 marca 1921 r., po kilkumiesięcznych negocjacjach, podpisano układ pokojowy z Rosją Sowiecką. Wyznaczał on przebieg wschodniej granicy państwa: od linii Dźwiny, przez Białoruś, bagna Polesia, aż do Zbrucza i Dniestru. Traktat ryski, chociaż przywracał Polsce większość ziem utraconych po II rozbiorze, w wymiarze dyplomatycznym stanowił klęskę idei federacyjnej Piłsudskiego. II Rzeczpospolita uznawała powstanie białoruskich i ukraińskich republik Związku Sowieckiego (co w istocie przekreślało niepodległościowe marzenia tych narodów), zerwała także sojusz z Petlurą i internowała jego wojska. Konfrontacja z Litwinami. Podobnie jak na Podolu i Wołyniu, gdzie wojnie polsko-bolszewickiej towarzyszyły zmagania z Ukraińcami, w walkach na Wileńszczyźnie przeciwnikiem Polaków byli także Litwini. Bezpośredni konflikt militarny trwał od lata 1919 r., a jego zasadniczą przyczyną był spór o przynależność Wilna, które oba państwa uważały za nieodłączny element swojego dziedzictwa historycznego. Sierpniowa kontrofensywa w 1920 r. doprowadziła do ponownego wybuchu walk polsko-litewskich, które ustały dopiero pod naciskiem Ligi Narodów. Rozpoczęto rokowania, ale Polacy, obawiając się, że arbitraż aliancki wypadnie na ich niekorzyść, postanowili zająć te ziemie podstępem. Zainscenizowano bunt oddziałów gen. Lucjana Żeligowskiego, który w październiku 1920 r. wkroczył do Wilna i proklamował utworzenie samozwańczego państwa Litwy Środkowej. W styczniu 1922 r. Polacy wybrali Sejm Orzekający (wybory zostały zbojkotowane przez Białorusinów, Litwinów i Żydów), który postanowił o przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski. Było to powodem stanu zimnej wojny między Polską a Litwą, trwającej do 1938 r., kiedy Polska na mocy ultimatum wymusiła nawiązanie stosunków dyplomatycznych. Kresy w II RP Mozaika etniczna. 15 marca 1923 r. Rada Ambasadorów uznała wschodnią granicę Polski z Wileńszczyzną i Galicją Wschodnią. W ten sposób uformował się ostateczny kształt Kresów. Były one obszarem słabiej zasiedlonymi niż centralne i zachodnie prowincje II RP. Choć obejmowały 45 proc. terytorium państwa, były zamieszkane przez niespełna jedną trzecią ludności. Przy tym populacja tych ziem miała swoją specyfikę, wyróżniającą ją na tle reszty kraju: podziały społeczne pokrywały się ze strukturą narodowościową i wyznaniową. W połączeniu z decyzjami politycznymi rządu w Warszawie prowadziło to do długotrwałych napięć, niekiedy przeradzających się wręcz w nienawiść między poszczególnymi grupami zamieszkującymi te ziemie. Większość ludności mieszkała na wsi i trudniła się rolnictwem, zazwyczaj pracując we własnych, niewielkich gospodarstwach. Wśród chłopów przeważały mniejszości narodowe: Ukraińcy, Białorusini, Litwini. Najliczniejsza była pierwsza z grup: Ukraińcy stanowili – wedle różnych szacunków – ok. 16 proc. populacji II RP (ok. 4,3 mln osób). Ich społeczność zamieszkiwała głównie na Podolu i Wołyniu (na terenie województwa wołyńskiego stanowili blisko 70 proc. ludności), po obu stronach dawnej granicy rosyjsko-austriackiej. Jednym ze śladów rozbiorów było zróżnicowanie religijne Ukraińców: na obszarach należących do cesarstwa Habsburgów dominowali grekokatolicy, zaś wśród dawnych poddanych Romanowów przeważali wyznawcy prawosławia. Model osadnictwa wiejskiego charakteryzował także mniejszość białoruską, liczącą ok. 1 mln obywateli II RP, głównie prawosławnych, choć ze znacznym udziałem rzymskich katolików. Zdecydowanie mniej liczna była społeczność litewska, prawdopodobnie nieprzekraczająca 100 tys. osób. Podobnie jak dwie wcześniejsze mniejszości, Litwini utrzymywali się niemal wyłącznie z rolnictwa, pracując w karłowatych gospodarstwach rozsianych skupiskami na Suwalszczyźnie, Grodzieńszczyźnie i niektórych regionach Wileńszczyzny. Na tle innych mniejszości wyróżniała się społeczność żydowska, wynosząca ok. 10 proc. populacji Kresów (ok. 1 mln osób). Była to ludność niemal całkowicie miejska, stanowiąca niekiedy 90 proc. mieszkańców niektórych miasteczek kresowych, zwanych sztetlami. Żydzi utrzymywali się przede wszystkim z handlu, rzemiosła i usług. Ich tradycyjną rolą było pośrednictwo w obrocie płodami rolnymi między wsią i miastem, a także prowadzenie małych rodzinnych sklepów z galanterią metalową, narzędziami i ubraniami. Była to ludność bardzo uboga i szczególnie podatna na wszelkie wahania koniunktury gospodarczej, jako że nie posiadała własnej ziemi uprawnej, gwarantującej minimum egzystencji. Warto pamiętać, że kwestia przynależności narodowej była na Kresach często sprawą umowną, stąd urzędowe statystyki są źródłem raczej orientacyjnej wiedzy niż twardych danych. Wiele obszarów wiejskich pod względem mentalnym (podobnie jak gospodarczym) tkwiło wciąż w epoce przednowoczesnej, a ich mieszkańcy nie identyfikowali się z żadną z wielkich wspólnot narodowych – mówili o sobie po prostu jako o tutejszych. Domeną takich małych, lokalnych ojczyzn było np. Polesie, a część zamieszkującej je społeczności zwano Poleszukami. Polski matecznik. Niewątpliwie warstwą najbardziej uprzywilejowaną – i to pod wieloma względami – byli na Kresach Polacy. Stanowili od 30 (w 1921 r.) do 45 proc. (w 1939 r.) mieszkańców tych ziem, przy czym skupiali w swoich rękach najbardziej dochodowe zawody i stanowiska. Ostoją polskości było przede wszystkim ziemiaństwo – zarówno posiadający tysiące hektarów arystokraci, jak i właściciele skromniejszych, ale odziedziczonych po przodkach majątków. Łącznie blisko jedna trzecia powierzchni Kresów należała do 5 tys. rodzin. Esencją ziemiańskiej obecności na Kresach był archipelag dworów i dworków. Tu tętniło życie towarzyskie kresowej prowincji. Wizyty, rewizyty i wystawne przyjęcia dla dziesiątków gości integrowały lokalne elity – urzędników, wojskowych, duchowieństwo. Polska w ogromnej większości była również kresowa inteligencja: profesorowie uniwersytetów, nauczyciele, literaci, dziennikarze, prawnicy, lekarze. W Galicji Wschodniej dominacja ta trwała jeszcze od czasów zaboru austriackiego, z kolei na terenach należących przed 1918 r. do Rosji nowa warstwa społeczna dopiero się formowała. Jej szeregi w dużej mierze tworzyli przybysze z Polski centralnej, dawnej Kongresówki, zachęcani przez państwo do obejmowania posad rządowych. W skład klasy średniej wchodzili też urzędnicy państwowi, wojskowi, policjanci, a więc pracownicy sektorów, do których nie-Polacy mieli znacznie utrudniony dostęp. Wymienić należy wreszcie liczną grupę polskich chłopów. Większość zamieszkiwała Kresy od pokoleń, ale wśród nich znajdowali się też osadnicy wojskowi, przybyli na te ziemie po 1921 r. Otrzymane od państwa gospodarstwa miały być nagrodą za męstwo i ofiarność okazane w wojnie z bolszewikami. Chłopi-żołnierze byli kierowani zwłaszcza na tereny przygraniczne, państwo bowiem widziało w nich swoistych strażników polskości, którzy na powierzonych ziemiach będą krzewić patriotyzm i neutralizować wpływy nacjonalizmu ukraińskiego i białoruskiego. Dziki Wschód. W pierwszych latach po wojnie zmorą Kresów był bandytyzm. Ogromne połacie puszczy stanowiły kryjówkę dla dezerterów, niedobitków Białej Armii i różnych grup rabunkowych. Początkowo na wsiach i dworach istniały oddziały samoobrony, ale wkrótce zostały rozbrojone i rozwiązane decyzją władz państwowych, które obawiały się, że na terenach tych zapanuje całkowita anarchia. Był to okres głośnych napadów. Jednym z nich było zatrzymanie przez bandytów pociągu kursującego na trasie Pińsk–Łuniniec. Przypadek zrządził, że wśród pasażerów znajdowali się m.in. wojewoda poleski, miejscowy komendant policji, grupa wyższych urzędników, a także biskup miński. Wszyscy zostali nie tylko obrabowani, ale też rozebrani do naga i wychłostani na oczach pozostałych podróżnych. Niekiedy bandytom – niczym rewolwerowcom na Dzikim Zachodzie – udawało się opanować całe miasteczka. Do historii przeszedł atak na Stołpce w 1924 r. Po kilkugodzinnej strzelaninie z policją napastnicy zajęli stację kolejową, pocztę, areszt, koszary i kilka sklepów. Splądrowawszy miasto, wycofali się bez strat własnych. Podobnych przypadków, połączonych z rozbrajaniem lub mordowaniem załóg posterunków policyjnych, było więcej. Korpus Ochrony Pogranicza. Wiele wskazuje na to, że za bandytyzmem, a także próbami wzniecenia powstań chłopskich na Wołyniu stał sowiecki wywiad. Dowodem na to jest fakt, że poziom przestępczości zmalał zdecydowanie w 1925 r. po uszczelnieniu granicy przez oddziały nowo utworzonego Korpusu Ochrony Pogranicza. Formacja ta – na poły policyjna, na poły wojskowa – odegrała ogromną rolę zarówno w umocnieniu polskiej administracji cywilnej na Kresach, jak i w zbudowaniu wizerunku wschodnich rubieży państwa jako swoistej fortecy, broniącej niepodległości ojczyzny. Blisko 30 tys. funkcjonariuszy, uformowanych w trzy rzuty strzegące pasa przygranicznego, tylko w pierwszym roku istnienia Korpusu odparło 89 napadów, wytropiło ponad 50 band i zatrzymało ponad 5 tys. osób – głównie przemytników, ale też agentów GPU i ukraińskich dywersantów. Napięcia narodowościowe. Problemy związane z wielonarodowym charakterem państwa na Kresach dawały o sobie znać ze szczególną siłą. W połowie lat 20. wprowadzono przepis, że polski jest jedynym językiem urzędowym. Reforma szkolnictwa zakładała co prawda, iż na terenach etnicznie mieszanych dzieci uczyć się będą także białoruskiego albo ukraińskiego, ale w praktyce nie przestrzegano tej zasady. Na Polesiu, Wołyniu i w Galicji Wschodniej szkoła stała się – w oczach znacznej części lokalnej ludności – narzędziem przymusowej polonizacji. Władze pozwalały Ukraińcom i Białorusinom na tworzenie własnych instytucji gospodarczych, społecznych i kulturalnych, choć zakres tej swobody był zmienny i zależny od aktualnego kursu politycznego, a także lokalnych uwarunkowań. Chociaż w parlamencie II RP istniał liczny ukraiński klub poselski, administracja państwowa stanowczo zwalczała większość organizacji o charakterze politycznym, dopatrując się w nich – poniekąd słusznie – zalążków przyszłej irredenty niepodległościowej. Już w drugiej połowie lat 20. rozpoczęły się prześladowania policyjne wobec działaczy białoruskiej Hromady i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. W istocie z politycznego impasu nie było dobrego wyjścia. Dla działaczy białoruskich, a zwłaszcza ukraińskich, rezygnacja z niepodległościowych aspiracji byłaby równoznaczna z wyrzeczeniem się własnej tożsamości narodowej. Zarazem marzenia o własnym państwie mogły być zrealizowane jedynie kosztem Polski. II Rzeczpospolita była zbyt słaba, aby pozwolić sobie na eksperymenty z budowaniem autonomii narodowych – zwłaszcza mając za sąsiada wrogą i rosnącą w siłę Rosję. Jednocześnie tłumieniu dążeń niepodległościowych towarzyszyło – zapewne nieuniknione – manifestowanie wyższości i pogardy wobec innych nacji. „Współżycie ze społecznością ukraińską pozostawiało wiele do życzenia – pisał we wspomnieniach Antoni Górski, syn osadnika wojskowego z powiatu krzemienieckiego. – Brać osadnicza na każdym kroku podkreślała swoją »pańskość«, społeczną nadrzędność, określają tubylczą ludność przy lada okazji hadami lub chamami”. Podobne nastawienie widoczne było także w sposobie odnoszenia się do mniejszości przez urzędników państwowych. Ukraińcom i Białorusinom wyraźnie dawano odczuć, że droga do pełnoprawnego obywatelstwa wiedzie przez pełną asymilację i wyrzeczenie się poprzedniej tożsamości narodowej. Ignacy Daszyński piętnował tę politykę w swoich pamiętnikach spisanych w połowie lat 20.: „Polscy szowiniści, policjanci, wielbiciele pięści i stanu wyjątkowego na Kresach powinniby pilnie studiować ostatnie dwudziestolecie tej polityki Wiednia i Budapesztu wobec południowych Słowian, aby bodaj w jakiejś chwili jasnowidzenia uprzytomnić sobie, jak to upadają potężne państwa, nie mające uczciwości i rozumu stanu…”. Wysiłek modernizacyjny. Napięte stosunki narodowościowe na Kresach do pewnego stopnia były łagodzone przez wysiłek modernizacyjny państwa: inwestowano w nowe gałęzie przemysłu, linie telefoniczne, elektrownie, drogi, kolej. Jednak nawet tę stosunkowo niewielką poprawę w życiu miejscowej ludności zniweczył Wielki Kryzys, który do Polski dotarł na początku lat 30. Chociaż Kresy prawie nie posiadały przemysłu, panujące w całym kraju bezrobocie i załamanie rynku dotknęły je szczególnie dotkliwie, powodując regres cywilizacyjny. Wieś niemal całkiem przestawiła się na gospodarkę samowystarczalną: w mieście kupowano tylko sól i węgiel. Ograniczano produkcję rolną, gdyż oferowane za nią na targu ceny spadły czasem dziesięciokrotnie. W biedniejszych regionach pod kuchnią palono chrustem zebranym w lesie. Reperowano stare narzędzia i sprzęt gospodarczy, a gdy się rozlatywały, produkowano własne domowymi metodami. Na Polesiu chłopi masowo rezygnowali z kupowania nafty, która stała się dla nich teraz zbyt droga. Ponieważ elektryczności na wsiach nie było, po zachodzie słońca tonęły one w zupełnych ciemnościach. Przez większą część roku dzień kończono o godz. 6 po południu, zaczynano – nie wcześniej niż o 7 rano. Ukraiński nacjonalizm. Bieda i brak perspektyw na nowo rozpaliły narodowościowe emocje i zapewniły radykałom poparcie mas – problemem państwa stał się przede wszystkim wojowniczy ukraiński nacjonalizm. Latem 1930 r. OUN zainicjowała w Galicji Wschodniej zakrojoną na szeroką skalę akcję sabotażową: niszczono budynki gospodarcze, linie telefoniczne, podpalano zebrane zboże. Dochodziło także do ataków na przedstawicieli władzy, a podczas próby zdobycia ambulansu pocztowego zabito policjanta. Władze odpowiedziały zmasowaną akcją pacyfikacyjną. 17 kompanii policyjnych wspieranych przez ułanów i lokalne siły bezpieczeństwa przeprowadziło brutalne przeszukania (często połączone z niszczeniem dobytku) w kilkuset miejscowościach. Zatrzymano 1700 osób, a co najmniej kilka tysięcy pobito. Działania władz napędziły spiralę przemocy. OUN, zmuszona teraz do konspirowania swoich działań, coraz częściej sięgała po akcje terrorystyczne. Uderzenia wymierzone były zwłaszcza w dworce, posterunki policji, siedziby lokalnej administracji. Najczęstszą formą ataku było podpalenie (na prowincji przeważała zabudowa drewniana), ale z upływem czasu zamachowcy zaczęli sięgać po bardziej wyrafinowane narzędzia. Jak wynika z policyjnych ustaleń, ok. 1932 r. OUN przystąpiła do zakładania w Polsce zakonspirowanych laboratoriów pirotechnicznych. Z Czech sprowadzano niezbędne materiały, a także wykwalifikowanych chemików. Wkrótce produkcja ruszyła pełną parą: powstawały bomby burzące, odłamkowe, zapalające. Konstruowano wymyślne zapalniki czasowe, trwały też prace nad wynalezieniem sposobów detonowania ładunku na odległość. Szczęśliwie większość bomb nie spowodowała ofiar lub została na czas znaleziona. Choć kilka razy tragedia była dosłownie o włos. W połowie lat 30. we Lwowie, jak donosiła prasa, „wywiadowcy, przeszukując teren Towarzystwa Zabaw Ruchowych [gdzie miała odbyć się uroczysta akademia z udziałem władz], znaleźli pod schodami przygotowany do podpalenia i działający aparat wybuchowy, tak urządzony, że niebawem po odkryciu miałby samoczynnie wybuchnąć”. Niekiedy ukraińskim nacjonalistom udawało się jednak zrealizować swoje plany. W 1931 r. z rąk zamachowców zginął prominentny polityk sanacji Tadeusz Hołówko, trzy lata później kule bojowca OUN Grzegorza Maciejko dosięgnęły w Warszawie ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Z kolei wśród licznych napadów rabunkowych, mających przynieść organizacji pieniądze na kontynuowanie walki niepodległościowej, do historii przeszedł śmiały atak na urząd pocztowy w Gródku Jagiellońskim, tuż obok komendy policji. Polityka repolonizacji. Radykalizację nastrojów wykorzystywali nie tylko nacjonaliści, ale też komuniści. Rosły wpływy Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, która w 1931 r. zdołała np. zorganizować nielegalną demonstrację 1-majową w powiecie kowelskim. Masowe represje policyjne, które objęły także sąsiednie miejscowości, spowodowały, że młodzi Ukraińcy masowo uciekali do lasów, a na pograniczu Polesia i Wołynia utworzyli nawet oddział partyzancki, do którego likwidacji trzeba było ściągać wojsko. W odpowiedzi władze uruchomiły kolejną falę represji, często stosując zasadę odpowiedzialności zbiorowej i pacyfikując całe osady, z których wywodzili się bojowcy. W drugiej połowie lat 30. na masową skalę wdrażano politykę repolonizacji, niejednokrotnie np. usuwając z wojska i lokalnej administracji osoby, które odmówiły przejścia na katolicyzm. Niechlubnie zapisała się też w historii stosunków polsko-ukraińskich akcja niszczenia cerkwi na Chełmszczyźnie. Brutalność władz na krótką metę pozwalała trzymać w ryzach radykałów OUN, ale jednocześnie przysparzała im zwolenników wśród społeczności ukraińskiej. Zagłada Kresów 17 września 1939 r. Względny spokój i stabilizacja na Kresach już wkrótce miały się skończyć. Przyszedł wrzesień 1939 r. Sukcesy armii niemieckiej były dla mieszkańców Kresów szokiem podobnie jak dla reszty Polaków, jednak odległość od linii frontu łagodziła nieco strach. Pocieszano się, że wróg nie zdoła przebić się aż tak daleko na wschód, a gdyby nawet – na bezdrożach i w błotach Polesia broń pancerna, dająca Niemcom przewagę, okaże się bezużyteczna. „Wiadomości były złe. Wojska nasze, nawet w beznadziejnych okolicznościach, biły się bohatersko o każdy skrawek ziemi – pisała we wspomnieniach mieszkanka Wilna Wanda Trzeciecka. – Jak to dobrze – przyszła kiedyś mi egoistyczna myśl – że mieszkamy tak daleko na wschodzie, z dala od frontu i okropności wojennych. O miedzę jest tylko Rosja, z którą Polska ma zawarty pakt o nieagresji. To prawda, wszyscy mają o niej najgorsze pojęcie, ale przecież nawet barbarzyńskie narody dotrzymywały swych zobowiązań – myślałam chaotycznie”. Dla Polaków na Kresach prawdziwy początek wojny nastąpił 17 września wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej. Rozmiar narodowej katastrofy był – jak się wydaje – większy na terenach objętych sowiecką okupacją niż na obszarze podbitym przez Niemców. Utracie niepodległości towarzyszyła narzucona odgórnie rewolucja. Na prowincji odbywały się rabunki dworów, w miastach trwały aresztowania elit politycznych i społecznych – sędziów, urzędników państwowych, nauczycieli, policjantów – w ogromnej większości Polaków. Bolesnym rozczarowaniem była także postawa mniejszości narodowych. W pamięci wielu Kresowian utrwalił się obraz Żydów, Białorusinów i Ukraińców entuzjastycznie witających wojska sowieckie, a następnie gorliwie obejmujących stanowiska w nowej administracji, aparacie partyjnym i sowieckiej milicji. Chociaż nie brakuje dowodów, że w obrębie wspomnianych narodów wiele grup, takich jak inteligencja, duchowieństwo, działacze polityczni, również padło ofiarami prześladowań, faktem jest też, że to właśnie spośród Żydów, Białorusinów i Ukraińców rekrutowali się poplecznicy nowego porządku, zwłaszcza w ciągu pierwszych miesięcy okupacji. Poczucie, że mniejszości narodowe zdradziły swoje dotychczasowe państwo, stało się dojmującym odczuciem wielu Polaków na Kresach i położyło cieniem na przyszłych relacjach. Sowieckie porządki. Administracja sowiecka w błyskawicznym tempie wprowadzała nowe porządki. Mieszkańcy Kresów zostali zmuszeni do uczestniczenia w absurdalnych rytuałach propagandowych: wielogodzinnych zebraniach, połączonych ze śpiewaniem rewolucyjnych pieśni i sławieniem imienia Stalina. Z zapamiętaniem usuwano z przestrzeni publicznej ślady polskości, a także niszczono pozostałości poprzedniej cywilizacji – szabrowano sklepy, rujnowano fabryki, demolowano nowoczesne wille i siedziby władz II RP. „Nabrałem nieprzezwyciężonej, fizycznej wprost odrazy do wszelkich urzędników, polityków i komisarzy sowieckich – pisał we wspomnieniach wybitny lwowski matematyk Hugo Steinhaus. – Widziałem w nich tępych, kłamliwych, głupich barbarzyńców, którzy dostali nas w swoje ręce, tak jak olbrzymia małpa, która porwała Guliwera na dach”. Inkorporacja Kresów do ZSRR. 22 października 1939 r. na okupowanych terenach przeprowadzono wybory do Zgromadzeń Ludowych Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. Były to w istocie wyreżyserowane spektakle propagandowe, niemające nic wspólnego z demokratycznymi procedurami. Delegaci, a właściwie figuranci wyznaczeni przez władze, jednomyślnie przegłosowali następnie prośbę o przyłączenie ziem dawnej Rzeczpospolitej do ZSRR. Prośba została rzecz jasna przychylnie wysłuchana. Wraz z inkorporacją Kresów dokonano też całkowitej nacjonalizacji przemysłu i majątków ziemskich. Wkrótce rozpoczęła się przymusowa kolektywizacja, obejmująca także drobne gospodarstwa białoruskie i ukraińskie – niedoprowadzona do końca ze względu na wybuch wojny niemiecko-sowieckiej. W grudniu 1939 r. przeprowadzono wymianę pieniędzy, która w istocie oznaczała konfiskatę wszystkich oszczędności i miała być wymierzona w „krwiopijców i wyzyskiwaczy”. Deportacje. Najgorsze miało dopiero przyjść. Na przełomie 1939/40 r. wśród mieszkańców Kresów zaczęły krążyć, podawane z ust do ust, niepokojące pogłoski. „Nie było tajemnicą, że z zajętych przez Armię Czerwoną terenów wywożono ludność w głąb Rosji, na północ i do Kazachstanu – wspominała Trzeciecka. – Bano się tego bardziej niż działań wojennych czy nawet więzienia i Niemców. Wywożono podobno w nieludzkich warunkach, a najgorsze były transporty zimą, gdy z nie opalanych wagonów wyrzucano zamarznięte trupy po drodze. Taki los spotkał mieszkańców Polesia, Brześcia nad Bugiem i innych, a teraz może przyjść kolej na nas. Wywożono podobno nie tylko inteligencję, ale też służbę leśną, kolejarzy, osadników rolnych – ludzi spokojnych, zdawałoby się bez żadnego politycznego znaczenia”. Pierwsze deportacje objęły urzędników i osadników wojskowych, w których Sowieci widzieli przywódców ewentualnego buntu. Później przyszła kolej na rodziny osób wcześniej aresztowanych, lokalną inteligencję i duchowieństwo, następnie tych, którzy odmówili przyjęcia sowieckich paszportów, na końcu wysiedlano mieszkańców Wileńszczyzny, która wraz z całą Litwą została przyłączona do ZSRR jako kolejna republika. Łącznie do Kazachstanu deportowano ponad 300 tys. obywateli II RP, w tej liczbie ok. 200 tys. Polaków. Ponadto NKWD aresztował 110 tys. Kresowian wszystkich narodowości, z których trudną do ustalenia liczbę rozstrzelała i wywiozła do łagrów. Egzekucje. Najstraszniejszy los czekał elity polityczne i wojskowe podbitego państwa. We wrześniu 1939 r. do niewoli trafiło 250 tys. żołnierzy polskiej armii – zarówno z jednostek stacjonujących na Kresach, jak i z dywizji wycofujących się przed napierającymi Niemcami. Większość szeregowców zwolniono do domów, natomiast oficerów przekazano do dyspozycji NKWD, który osadził ich w trzech specjalnych obozach, urządzonych na terenie byłych klasztorów – w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Sowiecka policja polityczna trzymała też w więzieniach ok. 20 tys. członków establishmentu II RP: m.in. parlamentarzystów, ziemian, przemysłowców, nauczycieli, prawników, sędziów, działaczy społecznych. Ich aresztowanie miało być formą rozbrojenia społeczeństwa – uważano, że naród pozbawiony elit straci zdolność oporu i łatwiej będzie można przekształcić go w lojalnych obywateli radzieckich. Kierownictwo NKWD nie bardzo wiedziało, co zrobić z pojmanymi oficerami i urzędnikami. Wkrótce pojawiła się obawa, że nawet uwięzieni mogą być niebezpieczni: wszcząć bunt lub, w razie deportacji dalej na wschód, podburzać innych osadzonych w łagrach. Podejrzenia były o tyle zasadne, że NKWD kilkakrotnie trafiał już na ślady konspiracji wśród więźniów i organizowania spotkań, podczas których rozważano scenariusze możliwej zbiorowej ucieczki. „Biorąc pod uwagę, że wszyscy oni są zatwardziałymi, nierokującymi poprawy wrogami władzy sowieckiej, NKWD ZSRR uważa za niezbędne (…) rozpatrzyć [ich sprawy] w trybie specjalnym z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary – rozstrzelanie” – pisał szef tajnej policji Ławrien