Plany zagospodarowania. W lipcu 1944 r. promoskiewski Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zawarł z rządem ZSRR tajne porozumienie w sprawie polsko-sowieckiej granicy państwowej i przyszłej granicy Polski na Odrze i Nysie. Front stał wtedy jeszcze na Wiśle, ale wyrok historii już zapadł. Polscy komuniści zaakceptowali plan Józefa Stalina przesunięcia Polski na zachód (linia Odry/Nysy za linię Curzona). Mogli więc przystąpić do przygotowania planów zagospodarowania nowych ziem. W grudniu 1944 r. przy Prezydium PKWN utworzono Biuro Ziem Zachodnich, kierowane przez Edmunda Giebartowskiego, prawnika, przedwojennego i powojennego działacza politycznego i urzędnika państwowego. Skorzystało ono z dorobku m.in. podobnej agendy przy Delegaturze Rządu II RP na Kraj. Wiosną 1945 r. w Krakowie powołano, kierowane przez statystyka dr. Rajmunda Buławskiego, Biuro Studiów Osadniczo-Przesiedleńczych. Buławski do pracy w Radzie Naukowej Biura wciągnął kilkudziesięciu demografów, socjologów, statystyków i ekonomistów, którzy przygotowali raporty o tzw. stanie wyjściowym akcji osadniczej i podpowiadali pomysły na sprawne zagospodarowanie nowych ziem. Niektóre wręcz utopijne. Jeden z socjologów, zatroskany dekompozycją lokalnych więzi społecznych, zaproponował, aby przesiedlić całą polską ludność (wsiami i miastami) ze wschodu na zachód, w ślad za przesuniętymi granicami. Sam Buławski pisał o kształtowania nowego, „zachodniego” Polaka – postulował, aby nad Odrę kierować ludzi rzutkich, zdrowych, bez chorób psychicznych. Z kolei prof. Wincenty Styś proponował na zniszczonych działaniami wojennymi ziemiach budowę od podstaw wzorcowych wsi, z racjonalnie przestrzennie rozplanowanymi działkami rolnymi i gospodarstwami, ze wspólnym pastwiskiem i spółdzielnią maszyn rolniczych oraz pozostałą wiejską infrastrukturą: wodociągiem, remizą strażacką, warsztatami rzemieślników, sklepem, świetlicą, kościołem i szkołą. Sam taką wzorcową wieś zaczął organizować w Wilczkowicach pod Wrocławiem. Eksperyment przerwano z chwilą rozpoczęcia przymusowej kolektywizacji wsi. Mimo zaawansowanych przygotowań nie doszło do powołania Akademii Służby Publicznej dla Ziem Odzyskanych przy Polskim Związku Zachodnim (prowadzono jedynie parotygodniowe kursy dla urzędników). Przejmowanie władzy. Także w lipcu 1944 r. PKWN zawarł porozumienie o stosunkach między naczelnym dowództwem sowieckim a polską administracją na obszarach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej. Art. 1. stwierdzał: „W strefie działań wojennych na terytorium Polski po wkroczeniu wojsk radzieckich władza najwyższa i odpowiedzialność we wszystkich sprawach dotyczących prowadzenia wojny, w okresie czasu niezbędnego dla przeprowadzenia operacji wojennych, koncentrują się w ręku wodza naczelnego wojsk radzieckich”. Art. 6. głosił: „Z chwilą, gdy jakakolwiek część wyzwolonego terytorium Polski przestanie być strefą bezpośrednich operacji wojennych, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego obejmuje całkowite kierownictwo wszystkimi sprawami administracji cywilnej”. 20 lutego 1945 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR wydał decyzję o przejęciu przez administrację polską władzy na całym obszarze terenów wyzwalanych. W marcu Rząd Tymczasowy RP (powołany w miejsce PKWN) zajął się organizacją administracji na tzw. Ziemiach Odzyskanych, choć na dużej ich części nadal toczyły się walki. 12 marca powołano komisję w składzie Edward Ochab (wiceminister administracji publicznej), Edmund Giebartowski (dyr. Biura Ziem Zachodnich) i Jakub Berman (wiceminister spraw zagranicznych i członek ścisłego kierownictwa PPR). Na jej wniosek rząd podzielił Ziemie Zachodnie i Północne na cztery okręgi: I (Śląsk Opolski), II (Dolny Śląsk), III (Pomorze Zachodnie) i IV (Prusy Wschodnie, później nazwane Okręgiem Mazurskim). Do każdego skierowano pełnomocnika rządu. Okręgi dzielono z kolei na obwody (w przyszłości powiaty). Nimi także zarządzali pełnomocnicy rządu na dany obwód. Ich zadaniem było przejęcie władzy z rąk sowieckich wojennych komendantów i budowa zrębów polskiej administracji (starostw), powoływanie burmistrzów, wójtów, komendantów MO, organizacja usług publicznych (aprowizacja, służba zdrowia, oświata), współpraca z oddziałami Państwowego Urzędu Repatriacyjnego przy osiedlaniu przesiedleńców (o czym dalej) itd. Następnie tereny środkowego Nadodrza włączono do woj. poznańskiego, potem z okręgów II, III i IV powstały województwa: wrocławskie, szczecińskie i olsztyńskie; okręg I przyłączono do woj. śląskiego. Już po wyzwoleniu Gdańska z obszaru Wolnego Miasta i sześciu powiatów woj. pomorskiego utworzono woj. gdańskie. Trzy powiaty z Okręgu Prusy Wschodnie/Mazury dołączono do woj. białostockiego. Wreszcie w 1950 r. wydzielono trzy nowe województwa: koszalińskie, zielonogórskie i opolskie. Na przykład w Głogowie. Granic okręgów dokładnie nie określono i zdarzało się, że różni pełnomocnicy rządu na nowe okręgi i na stare województwa wysyłali swoje ekipy w celu objęcia władzy w tych samych obwodach i miastach. Tak było np. w Głogowie, do którego 1 maja z Trzebnicy pod Wrocławiem (w niej urzędował pełnomocnik rządu na Okręg Dolny Śląsk) na pace ciężarówki wyjechały 23 osoby, w większości pochodzące z Kieleckiego. To temu województwu, zgodnie z przyjętą zasadą równoleżnikowego zasiedlania nowych ziem, przypadł do zagospodarowania Okręg Dolny Śląsk. Ekipą kierował Władysław Marzec, działacz Stronnictwa Ludowego, powołany na pełnomocnika rządu na Obwód III (przyszły powiat głogowski). Do Głogowa przyjechali, kiedy „żołnierze radzieccy (…) pozostałą ludność niemiecką zatrudniali przy wznoszeniu Pomnika Wdzięczności i zwożeniu zwłok z pola walki”. Sowiecki komendant miasta poradził przybyłym, by na siedzibę obwodu obrali bezpieczną podmiejską wieś Nosocice, w której stacjonował sowiecki oddział pilnujący obozu jeńców wojennych. Nazajutrz ludzie z ekipy Marca objęli referaty przyszłego starostwa. 3 maja do Głogowa dotarła druga ekipa, wysłana z Jarocina w woj. poznańskim. Był tam prężny oddział Polskiego Związku Zachodniego i z inicjatywy jego działaczy oraz pełnomocnika rządu na woj. poznańskie miasto i powiat Jarocin objęły patronat nad Głogowem. Jarociniacy mieli tu objąć władzę oraz zasiedlić miasto i powiat. W pierwszej, zwiadowczej grupie byli Leon Kaczmarek – wicestarosta jarociński i działacz PZZ (później profesor na UMCS i twórca polskiej logopedii), Roch Roszczak – inspektor szkolny, oraz Eugeniusz Hoinka – urzędnik wydziału finansowego, wytypowany przez jarocińskie władze PPR i PPS na stanowisko burmistrza Głogowa. Kaczmarek miał wypisane po polsku i rosyjsku zaświadczenia od pełnomocnika rządu na województwo poznańskie, a także przepustkę od sowieckiego komendanta Jarocina, że udaje się do „Glogau”, w celu „organizacji miestnych organow własti na Germanskoj territorii”. W głogowskiej komendanturze jarociniacy dowiedzieli się, że w Nosocicach są już władze powiatowe. Uzgodnili z nimi, że Hoinka zostanie burmistrzem i ten 10 maja przejął władzę w mieście z rąk Rosjan. Prezentem dla nich była beczka samogonu. Podczas wspólnej biesiady zdecydowano Herderstrasse nazwać ulicą 10 Maja i rozpalić „pochodnię zwycięstwa”, podpalając stojący przy niej dom nr 17. Podobnie mogło wyglądać obejmowanie władzy w wielu innych powiatach i miastach. Dużo zależało od stanowczości polskiego pełnomocnika i zachowania sowieckiego wojennego komendanta. Były miasta, z których polskie władze dwukrotnie usuwano (Szczecin), takie, w których sowiecki komendant lepiej traktował tymczasowego niemieckiego burmistrza niż polską administrację, czy powiaty, w których polscy włodarze od razu się skłócili (Rząd Tymczasowy był gabinetem koalicyjnym, pełnomocników i ich zastępców mianowano według partyjnego klucza). Zagospodarowanie. Przesunięcie Polski na zachód w pierwszym kroku miało oznaczać objęcie poniemieckich dzielnic zasadami prawno-administracyjnymi obowiązującymi na terenie RP. Resortem odpowiedzialnym za zasiedlanie i zagospodarowywanie Ziem Zachodnich było więc przede wszystkim Ministerstwo Administracji Publicznej (przeniesiono tu Biuro Ziem Zachodnich i powołano Urząd Pełnomocnika Generalnego Ziem Odzyskanych – został nim dr Juliusz Goryński). Dużo do powiedzenia miały ponadto: MSZ (negocjowanie umów repatriacyjnych), Ministerstwo Aprowizacji (system kartkowy), Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych (budowa nowej struktury agrarnej wsi, osadnictwo pracowniczo-parcelacyjne na dużych poniemieckich majątkach), MON (osadnictwo wojskowe – patrz ramka), Ministerstwo Odbudowy, Minister Skarbu (ciężary podatkowe i zwolnienia z nich), podległy Prezydium Rządu Komisarz Generalny Akcji Osadniczo-Przesiedleńczej, Państwowy Zarząd Nieruchomości Ziemskich, Urzędy Ziemskie, Zarządy Mienia Państwowego, delegatury Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, które zajmowały się przejmowaniem poniemieckiego przemysłu itd. Między resortami i urzędami dochodziło do kompetencyjnych sporów, brakowało jednolitej polityki osadniczej, dlatego w listopadzie 1945 r. utworzono jedno silne Ministerstwo Ziem Odzyskanych z ministrem i wicepremierem Władysławem Gomułką na czele (patrz ramka). Wtedy też rozstrzygnięto kwestię prawa obowiązującego na Ziemiach Odzyskanych, rozciągając na nie, jak zapisano w stosownym dekrecie: „ustawodawstwo obowiązujące na obszarze Sądu Okręgowego w Poznaniu, a w zakresie prawa pracy – ustawodawstwo obowiązujące na obszarze górnośląskiej części województwa śląskiego”. Bez względu na stan organizacji administracji na nowych ziemiach trwała wielka akcja przesiedleńcza. Państwowy Urząd Repatriacyjny. Przesiedlenia ludności z i do Polski były elementem wielkiej akcji, która miała objąć wiele państw. Jej założenia przedstawiono w listopadzie 1943 r. na I Sesji Rady Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA) w Atlantic City. Zakładano, że kontrolowane przesiedlenia ułatwią budowę powojennego ładu w Europie i pozwolą na uniknięcie w przyszłości konfliktów o podłożu narodowościowym. Winston Churchill, przemawiając w lutym 1944 r. w Izbie Gmin, miał powiedzieć: „Wysiedlenie będzie sposobem, o ile bylibyśmy w stanie to przewidzieć, najbardziej zadowalającym i trwałym. Nie będzie żadnej mieszaniny ludności, stwarzającej niekończące się trudności, jak to działo się w Alzacji i Lotaryngii. Temu położy się kres”. Przygotowania do przesiedleń czynił polski rząd w Londynie i Biuro Ziem Zachodnich przy delegaturze tego rządu na kraj. Ale po powołaniu w lipcu 1944 r. PKWN decyzje i w tej sprawie podejmowali już przedstawiciele nowej, promoskiewskiej władzy, w porozumieniu i za przyzwoleniem Kremla. Przemieszczeniem milionów ludzi zajął się, powołany 7 października 1944 r. dekretem PKWN, Państwowy Urząd Repatriacyjny. Dyrektorem PUR został Władysław Wolski, komunista z przedwojennym stażem, partyzant i przez pierwsze miesiące Polski lubelskiej wiceszef resortu bezpieczeństwa publicznego. Wolski był równocześnie Generalnym Pełnomocnikiem do Spraw Repatriacji Ludności Polskiej na Ukrainie, Białorusi i Litwie. Powołał trzech zastępców, którzy odpowiadali za repatriację Polaków i Żydów (obywateli polskiego państwa przed 17 września 1939 r.) do Polski. Sam urzędował w Lublinie, a jego zastępcy w Wilnie, Baranowiczach i Łucku. Oni z kolei powołali 52 pełnomocników niższego szczebla: okręgowych i rejonowych. Analogiczny przesiedleńczy aparat powołały w Polsce rządy ościennych sowieckich republik. Ich generalni pełnomocnicy urzędowali w Sejnach (litewski), Białymstoku (białoruski) i Lublinie (ukraiński). W październiku 1944 r. PUR otworzył pierwszy Punkt Etapowy w Janowie Podlaskim, w listopadzie Rejonowy Inspektorat Osadnictwa w Zamościu, potem kolejne i w końcu 1944 r. wyruszyły pierwsze transporty przesiedleńców z Kresów do Polski, a w drugą stronę wyjeżdżali ewakuowani z Polski: Ukraińcy, Białorusini i Litwini. Punkty etapowe PUR. PUR miał trzyszczeblową strukturę: Zarząd Centralny (początkowo w Lublinie, a od 1945 r. w Łodzi), oddziały wojewódzkie (okręgowe na Ziemiach Odzyskanych) i powiatowe. Przesiedleniec ze wschodu czy też z Zachodu przede wszystkim miał jednak do czynienia z punktami etapowymi PUR. W sierpniu 1945 r. było ich już 259 z 3269 osobami personelu. Ich pojemność szacowano na 141,2 tys. osób. Były cztery rodzaje punktów etapowych. Wlotowe usytuowano na granicy bądź w jej pobliżu. Tam przesiedleńców, zwłaszcza tych zza Buga, rejestrowano, wyposażano w tymczasowe dokumenty, karmiono, badano ich stan zdrowia itd. W miarę możliwości rozdawano im odzież i obuwie. W punktach tych stały powitalne bramy z propagandowymi hasłami. Ale po ich przejściu repatrianci byli kwaterowani w nędznych barakach bądź – jak w Przemyślu – w częściowo zburzonym więzieniu. Tam oczekiwali na dalszą podróż do miejsc osiedlenia. Transporty, które wyruszyły do Polski tuż przed i już po zakończeniu wojny, z punktów etapowych wlotowych kierowano na objęte przez Polskę (jeszcze przed decyzją w Poczdamie) Ziemie Odzyskane. Przesiedleńcy przejeżdżali wówczas przez punkty etapowe przelotowe (wydawano tu gorące posiłki i udzielano opieki lekarskiej) i przesiadkowe – w miejscach gdzie linie kolejowe szerokotorowe stykały się z normalnotorowymi (Armia Czerwona na szeroki sowiecki rozstaw przekuła setki kilometrów polskiej sieci kolejowej) i gdzie trzeba było się przenieść z dobytkiem do innego wagonu. W końcu przesiedleniec docierał do punktu etapowego docelowego. To stąd był kierowany do przydzielonego mu gospodarstwa na wsi bądź mieszkania w mieście. Opieka sanitarno-medyczna. Na PUR nałożono obowiązek otoczenia opieką sanitarno-medyczną przesiedleńców. W 1947 r. miał on własne placówki medyczne w 241 punktach etapowych. Przesiedleńców tam kąpano, odwszawiano, szczepiono, a chore osoby izolowano w ambulatoriach bądź izbach chorych. Obawiano się wybuchu epidemii duru plamistego, czemu sprzyjać mogło to, że 90 proc. transportów z repatriantami ze wschodu było zawszonych. W punktach etapowych, w których nie było komór i urządzeń do dezynfekcji, środek DDT używany do zwalczaniu wszy bezpośrednio sypano na ludzi, pościel czy łóżka. Od lipca do grudnia 1945 r. w punkcie etapowym w Stargardzie zbadano ogółem 10 393 chorych, wśród których było 3830 osób chorych zakaźnie, w tym 382 na świerzb, 80 na dur brzuszny, 42 na czerwonkę, 7 na malarię, 45 na gruźlicę i 81 na choroby weneryczne. W tym też czasie w punkcie etapowym Szczecin nr 1 zbadano 6537 chorych osób – co czwarta chorowała na świerzb. Wiktoria Gadusowa, która we wrześniu 1945 r. w Głogowie otworzyła pierwszą aptekę, wspomina, że: „na początku (…) wykonywała do 10 kg maści na świerzb w ciągu tygodnia”. Kategorie osadników. PUR akcję przesiedleńczą mógł rozpocząć po zakończeniu ofensywy styczniowej (1945 r.), gdy front wschodni z linii Wisły przesunął się nad Odrę. W Polsce centralnej zasób wolnych gospodarstw (poniemieckich i z reformy rolnej) szybko się wyczerpał. Lokalne władze przy parcelacji preferowały miejscowych, a nie Kresowian, dla których głównym terenem dla osiedlenia stały się w tej sytuacji Ziemie Zachodnie. Lokalne agendy PUR dzieliły przybyłych na osadników wiejskich i miejskich, kierując się dotychczas wykonywanym przez nich zawodem, poprzednim miejscem zamieszkania i deklarowaną chęcią podjęcia się nowych zadań. W miarę łatwo było rozmieścić osadników rolników czy wiejskich rzemieślników: kowali, rymarzy, młynarzy. Z otwartymi rękami wszędzie witano nauczycieli i lekarzy, ale trudno było znaleźć miejsce pracy dla sklepikarzy, restauratorów (brakowało lokali), taksówkarzy, wykwalifikowanych w unikatowej specjalności robotników i urzędników. Zdesperowany naczelnik Stanisław Kozicki z oddziału wojewódzkiego PUR w Krakowie informował 18 lipca 1945 r. Wolskiego, wówczas już wiceministra administracji publicznej: „W dniu 6.VII. br. został wysłany z Nowego Sącza do Kamiennej Góry pociąg wahadłowy w składzie 30 wagonów w tem 28 wagonów robotników i rolników i 2 wag. inteligencji pracującej. Robotnicy i rolnicy zostali w Kamiennej Górze wyładowani, a 2 wagony z inteligencją zostały odesłane z powrotem do Nowego Sącza, jako zbędne”. Chłonność osadnicza. Wyjeżdżając z Podola czy spod Wilna, przesiedleniec nie wiedział, dokąd w nowej Polsce dojedzie. PUR starał się przestrzegać równoleżnikowego przemieszczania ludności, m.in. z Podola na Dolny Śląsk, z Litwy na Pomorze, ale tzw. chłonność osadnicza nowych ziem była zróżnicowana i uzależniona od dokonywanych w tym czasie wysiedleń Niemców. Polskiego osadnika starano się wprowadzić na gospodarstwo już po wysiedleniu niemieckiego właściciela, ale nie wszędzie było to możliwe, co stawało się zarzewiem konfliktu. Władze były zainteresowane jak najszybszą polonizacją nowych ziem i ich zagospodarowaniem. W niektórych obwodach (powiatach) przetrzymywano więc (nie wydając przepustek na dalszą podróż do centrum i na wschód kraju) Polaków wracających z niemieckich obozów koncentracyjnych, z obozów jenieckich i robót przymusowych. Zachęcano ich do osiedlenia. Wielu na to przystało. Niektórzy osiedli w tych samych gospodarstwach, w których u bauera pracowali przymusowo. Gdy wspomniani wcześniej zwiadowcy powrócili z Głogowa do Jarocina, rozpoczęli agitację na zebraniach w mieście i w powiecie. Pierwsi kandydaci na osadników (26 osób) wyjechali 25 maja. Jak wspomina Adam Królak (został wiceburmistrzem): „Ze Wschowy szliśmy pieszo w kierunku Głogowa ciągnąc na ręcznych wózkach nasz skromny dobytek. Przez dwa zwalone mosty na Odrze dobrnęliśmy do miasta. Na jednej z ulic grupa Niemców oczyszczała jezdnie i gdy nas zobaczyli, powiedzieli: – Achtung! Jetzt gehenn die Polen! (…). Byliśmy w Głogowie”. Pięciu ochotników, widząc już ruiny miasta, jeszcze przed przejściem Odry zawróciło. Wśród 21 jarociniaków, którzy do miasta weszli, poza Hoinką (burmistrzem) i Królakiem były jeszcze cztery inne osoby, które zostały urzędnikami, trzej milicjanci, dwóch mechaników, kupiec, elektryk, szklarz, dekarz, ogrodnik, ślusarz i czteroosobowa rodzina rolnika. Z wolnego wyboru. Kiedy powstały lokalne władze z referatami ds. osadnictwa, a od 1947 r. z powiatowymi komisjami ds. osadnictwa, kwestie zasiedlania uregulowano szczegółowymi przepisami. Wtedy można już było wybrać wolne i najmniej zniszczone wojną bądź rozszabrowane gospodarstwo, zarezerwować je u starosty i z wydanym zaświadczeniem, potrzebnym choćby do zwolnienia z kosztów transportu, przewieźć rodzinę i posiadany już dobytek na nowe miejsce. Stefan Czwojdziński swój przyjazd w czerwcu 1945 r. na „ziemię obiecaną” tak wspomina (w publikacji „Mój dom nad Odrą”): „Umówiło się nas pięciu (…) wszyscy z Panienki. Pojechaliśmy do PUR w Jarocinie, gdzie wystawiono nam dokumenty na wyjazd (…). Gorszą sprawę mieliśmy z naszymi żonami, które się bardzo temu sprzeciwiały w obawie, że Niemcy nas pozabijają. (…). Ale my na to nie zważaliśmy i wyjechaliśmy do Fraustadt, czyli obecnie Wschowy i tu koniec: pociąg dalej nie szedł bo tor porozrywany, trzeba było maszerować pieszo”. Po przeprawie przez Odrę i obejściu paru wsi Czwojdziński z kolegami dotarł do Wierzchowni, w której wybrali sobie gospodarstwa. „Tu nie było żywego ducha, a budynki w porządku. W niektórych zagrodach były jeszcze kozy, króliki, kury, a w jednej zastaliśmy trzy prosiaki (…). Pierwszą noc spaliśmy wszyscy w gospodarstwie Andrzeja Niedbały i po dwóch na zmianę wartowaliśmy, aby nas Niemcy nie napadli i nie wymordowali. Najgorsza była pierwsza noc, a potem jakoś czuliśmy się raźniej, bo znaleźliśmy karabin rosyjski, który stanowił dla nas dużą obronę. (…). Na drugi tydzień pojechaliśmy do rodzin, ale dwóch z nas zostało, aby pilnować, żeby nam ktoś nie zabrał tego, cośmy zajęli”. Rozrachunki i opłaty. PUR zajmował się wydawaniem orzeczeń odszkodowawczych dla przesiedleńców, którzy pozostawili nieruchomości na Kresach, i prowadził ewidencję osadników, którzy samowolnie porzucili przydzielone im gospodarstwa, dewastując je i wyprzedając przejęty majątek ruchomy. Personel PUR pomagał w akcji uwłaszczeniowej, co pozwoliło 9 marca 1947 r. wręczyć osadnikom pierwsze akty nadania ziemi, w których zapisano wielkość przyznanych gospodarstw – w zależności od klasy szacunkowej ziemi osadnik mógł otrzymać od 7 do 15 ha. Od grudnia 1947 r. zaczęto wydawać hipoteczne akty własności, w których zapisywano granice majątków. Gospodarstw nie nadawano za darmo. Należało za nie zapłacić cenę ustaloną na podstawie szacunku jego składników, zwłaszcza ziemi. Szacunek wartości działki ustalano w wysokości równej przeciętnemu rocznemu urodzajowi z danego obszaru ziemi. Przyjęto, że dla gruntów średniej jakości wynosi 15 centnarów metrycznych żyta (1 centnar metryczny to 100 kg) z hektara. Uprzywilejowano osadników wojskowych, albowiem ich zwolniono z opłaty żytem z pierwszych posiadanych 10 ha użytków. Należ