Szabrownictwo i konfiskaty

Szaber stary jak świat. „Zapewne, że szabrownictwo nie jest jedynym grzechem naszego społeczeństwa – przyznawał częstochowski „Głos Narodu” w sierpniu 1945 r. – (...) ale tak powszechnej »zarazy«, tak obejmującej ogół obywateli, bez względu na wiek, zawód i przynależność socjalną danych jednostek, na szczęście nie ma. Szabrują setki ludzi, od wlokących się na Śląsk półślepych dziadów począwszy, a na przemyślnych młodzieńcach, którzy autami co tydzień suną na Zachód, skończywszy”. To była nie tylko polska choroba i nie zaczęła się w 1945 r. Pozostaje jednak faktem, że najbardziej rozprzestrzeniła się na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Szaber, czyli plądrowanie opuszczonego mienia, znany jest w historii ludzkości od zawsze. Miał miejsce zwykle po pożarach, trzęsieniach ziemi; w sytuacjach gdy nagle, na ogół w wyniku śmierci właściciela, bez opieki pozostawało jego mienie. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych zdarzeń był zawsze moment zawieszenia, chaosu, zanik struktur władzy. Następowało osłabienie kontroli społecznej, malało poczucie strachu przed karą. Mienie, po które sięgali szabrownicy, musiało być w ich mniemaniu bezpańskie. Sprawcy, łamiąc zasadę powszechnej ochrony własności, niekoniecznie musieli odrzucać przykazanie „nie kradnij”. Prawdopodobnie zawężali je do swoich, co wyjaśnia, dlaczego łatwiej było przywłaszczyć mienie pańskie, żydowskie, niemieckie czy państwowe niż należące do sąsiada. Wojenna gorączka. W czasie II wojny, a także w pierwszych miesiącach po jej zakończeniu zachowania szabrownicze obserwujemy niemal w całej Europie, wszędzie tam, gdzie Niemcy bądź ich kolaboranci, uciekając, pozostawili dobytek. Z butów były ograbiane trupy żołnierzy Wehrmachtu na polach Normandii. Domy, mieszkania, niekiedy całe dzielnice opuszczone przez Niemców wkrótce po ich zajęciu przez alianckie armie były plądrowane przez okoliczną ludność. Przyczyn rozprzestrzeniania się zachowań szabrowniczych było wiele: bieda, niekiedy głód, czasami chęć zemsty, poczucie przyzwolenia i bezkarności. Zresztą sami żołnierze alianccy dopuszczali się kradzieży, poniemieckie mienie traktując jak zdobycz wojenną. Jednak skala tego typu zachowań była nieporównanie większa na Wschodzie, zwłaszcza w Polsce. Nienawiść Francuzów do Niemców można porównywać do emocji Polaków, ale szabru na zachodzie Europy do tego, co działo się nad Odrą i Bałtykiem, już nie. We Francji bowiem Niemcy nie opuścili swojego majątku tak, jak na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Zachowania szabrownicze miały miejsce w czeskich Sudetach, ale tam – jak wiemy – Niemcy zostali zmuszeni do opuszczenia swoich siedzib. W Polsce chorobę przyniosła wojna, a pierwsze jej objawy obserwujemy już podczas kampanii wrześniowej. Gdy rozpad państwa stawał się oczywistością, a ucieczka elit faktem, doszło do okradania pozostawionych bez opieki domów i sklepów, wojskowych magazynów i koszar. Chłopaki z Czerniakowa, koledzy Stanisława Grzesiuka, autora „Boso, ale w ostrogach”, przyznawali w październiku 1939 r.: „Żyje się z tego, co nałapaliśmy z płonących magazynów i fabryk w czasie oblężenia. Sprzedaje się jedne rzeczy, a za to kupuje się to, co jest potrzebne”. Dziecko chaosu. Teoria chaosu, opisywana również jako teoria wybitych okien, mówi, że w zmieniającym się na gorsze otoczeniu (czasami wystarczą właśnie wybite szyby) słabnie nasze dążenie do właściwego postępowania. Kiedy jedna z norm społecznych zostaje złamana, czujemy pokusę, aby ignorować pozostałe. „Każde otoczenie – pisze Philip Zimbardo – sytuujące człowieka w pozycji anonimowości ogranicza jego poczucie osobistej i obywatelskiej odpowiedzialności za własne działanie”. Dowód, że szaber jest dzieckiem chaosu, tkwi w kolejnej fali szabrowania, jaka przeszła przez polskie Kresy po ataku Niemiec na ZSRR. Szabrowano mienie pożydowskie w lipcu 1941 r., np. w Jedwabnem i innych miasteczkach regionu, podczas pogromów w lipcu 1941 oraz w 1942 r., gdy likwidowane były getta. Domy, z których wypędzono żydowskich właścicieli, były natychmiast rabowane, niekiedy rozbierane na opał. W latach 1944 i 1945 historia się powtórzyła, z tym że celem szabrowników stało się mienie poniemieckie. Szabrownicze zagłębia. Najpierw jednak obszarem rabunku stały się miasta w centralnej Polsce, takie jak Warszawa, Kraków, Łódź. Dopiero z przesuwaniem się frontu szabrownicy ruszyli na zachód i północ. Apogeum zjawiska nastąpiło latem i jesienią 1945 r. „Śmiem twierdzić właśnie – pisał felietonista „Dziennika Powszechnego” w lipcu 1945 r. – że (...) olbrzymia większość naszego społeczeństwa albo już szabrowała, albo szabruje, albo ma zamiar szabrować. Ci, co się boją, zazdroszczą tym, co się już zdecydowali”. Trudno wskazać, by wśród szabrowników przeważały określone: wiek, płeć, grupa społeczna. Podobnie nie sposób określić rozmiaru zjawiska. Nie będzie jednak przesady, jeśli określi się je jako masowe. Niektóre miejscowości, zwłaszcza położone po polskiej stronie przy granicy z Rzeszą, niemal zupełnie opustoszały. Na Dolny Śląsk i Wybrzeże Gdańskie wyruszyły tysiące osób pragnących wykorzystać okazję. W „Dzienniku Bałtyckim” z 1 czerwca 1945 r. czytamy: „W ostatnich miesiącach widzieliśmy dziesiątki, setki i tysiące ludzi, którzy ogarnięci istnym szałem plądrowania nie swoich mieszkań i zagród tłoczyli się jak szarańcza na tyłach wojsk, pierwsi wpadali do opuszczonych przez Niemców miast i osiedli – i rabowali, niszczyli i deptali”. W listopadzie 1945 r. na jednym z poznańskich dworców przeprowadzono obławę, jedną z wielu w tym czasie. Ponoć 60 proc. podróżnych stanowili szabrownicy. Nawet jeśli byłaby to grupa o połowę mniejsza – ludzie w podróży to ważny element ówczesnego pejzażu – to i tak wiele mówi o skali procederu. Większość pochodziła z Warszawy, Krakowa i Tarnowa. A pamiętajmy, że chodziło tylko o tych, którzy podróżowali koleją. Statystycznie wśród szabrowników, przynajmniej początkowo, musieli przeważać ludzie, którzy udawali się na połów piechotą, furmanką bądź byli podrzucani przez sowieckich kierowców. Największe „zagłębia szabrownicze” znajdowały się więc na Augustowszczyźnie, północnym Mazowszu, Kaszubach, w zachodniej Wielkopolsce i Małopolsce, w okolicach Częstochowy. Każdy jechał tam, gdzie mu było najbliżej. Np. mieszkańcy Kaszub uczynili swoją żyłę złota z Elbląga. Edmund Osmańczyk natknął się na „bandy najgorszych mętów”, które na Opolszczyznę przybyły z Kieleckiego, Częstochowskiego i Zagłębia. Szabrownicy z Zakopanego jeździli w Sudety, skąd przywieźli m.in. lunety do oglądania z Gubałówki Giewontu. Stanisław Ziemba, wówczas redaktor naczelny „Dziennika Zachodniego”, pisma szeroko omawiającego sytuację na terenach nadodrzańskich, wspominał, że szczególnie dobrze rozchodziło się ono na Rzeszowszczyźnie i w centralnej Polsce. Jego zdaniem tamtejsi czytelnicy rekrutowali się głównie z „podróżników”, którzy jeżdżąc na Śląsk „po towar”, po każdym powrocie do domu chcieli mieć aktualne wiadomości, czy się coś na tych terenach nie zmieniło i czy można ryzykować kolejną podróż na zachód. Jeśli tak było w rzeczywistości, to świadczyłoby już o pewnej profesjonalizacji wypraw szabrowniczych. Pierwsza faza szabru. Można wskazać na kilka faz, jakim podlegał szaber. Pierwsza rozpoczęła się natychmiast po przejściu frontu na terenach mieszanych etnicznie. Była najbardziej chaotyczna i przypadkowa. Zabierano wszystko, co wpadło w ręce, dokonując przy tym bezsensownych spustoszeń. Nauczyciel ze wsi Racice w powiecie inowrocławskim zapamiętał zdemolowanie szkoły: „Długotrwała okupacja wypaczyła charaktery ludzkie, co najlepiej można było zauważyć w pierwszych dniach po ucieczce Niemców. Mieszkańcy wioski, ci, którzy przez cały przeciąg okupacji siedzieli na miejscu, postanowili, że tak można powiedzieć, wykorzystać koniunkturę i rozpoczęli zaraz od grabieży, zabierając wszystko, co się tylko dało i przedstawiało jakąkolwiek wartość, lub niszcząc. Grabiono gospodarki poniemieckie, grabiono też i należące do Polaków, którzy byli wysiedleni, nie oszczędzono nawet i szkoły. Gromada rozwydrzonej zgrai ze siekierami rozbiła drzwi, wykradając wszystko, co się znajdowało, a mianowicie: meble, garnki, obrazy, książki, przybory do gimnastyki, mapy, obrazy poglądowe, globusy (które zaraz porozbijano na podwórzu), radioaparaty itp. Skradziono nawet całe okno, ruszta z pieców i powyciągano haki ze ścian. Pozostawiono tylko cztery gołe ściany a podłogi zasłane były tynkiem i śmieciami”. Faza druga. Nie nastąpiła od razu po pierwszej. Na Dolnym Śląsku, całym pasie Wybrzeża toczyły się walki. Wszędzie stacjonowały jednostki Armii Czerwonej. Wyprawy poza miejsce zamieszkania narażały na niemałe ryzyko. Przesunięcie się frontu bardziej na zachód w kwietniu 1945 r. spowodowało, że za nim ruszyła kolejna fala. Ludzie nabrali odwagi, zachęceni mirażem niemieckich skarbów, zaczęli przyjeżdżać z coraz bardziej odległych stron. Ciągle jednak zabierali głównie drobne przedmioty, które dawało się udźwignąć lub przewieźć wózkiem. O obecności szabrowników świadczyło unoszące się wszędzie pierze. Powód był prozaiczny – poszewka po poduszce zastępowała walizkę. „Gdańsk przywitał nas ulicami zasypanymi pierzem – raportował urzędnik Ministerstwa Rolnictwa Jerzy Jabłoński w kwietniu 1945 r. – Szmuglerzy, którzy tu przybyli zaraz za wojskiem, nie mogąc zabierać pierzyn, wypuszczali pierze i wywozili same poszwy. Nocowałem u jakiegoś kolejarza, który zajął trzypokojowe mieszkanie. W jednym pokoju spał, w drugim przyjmował na nocleg, a trzeci był wypełniony porcelaną, szkłem i różnego rodzaju przedmiotami gospodarstwa domowego, które zgromadził, buszując po opuszczonych mieszkaniach”. Początkowo tylko wojsko mogło sobie pozwolić na szaber rzeczy większych gabarytowo, gdyż tylko ono miało potrzebny do tego transport. Czasami wystarczała furmanka. Elisabeth Kunert, niemiecka nauczycielka w Karkonoszach, zapamiętała: „Wczesnym rankiem polscy żołnierze wyjeżdżali furmankami na łupieżcze wyprawy, zabierając wszystko, co miało jakąkolwiek większą wartość – od srebrnych łyżeczek po gustowne tkane obrusy i firanki, bibeloty, porcelanę, obrazy itp. Wszystko było sortowane u nas i wysyłane dalej”. Faza trzecia: specjalizacja. Z czasem zaczęły powstawać szajki szabrownicze. Mogły przeczesywać teren bardziej metodycznie – dom po domu, organizowały meliny, punkty przerzutowe, przekupywały urzędników, by otrzymać potrzebne zezwolenia. W jednym z mieszkań przy ul. Brata Alberta we Wrocławiu mieścił się magazyn wyszabrowanych rzeczy, przeznaczonych na handel. „Podłoga w tym mieszkaniu zasłana była dywanami poukładanymi grubą warstwą jeden na drugim. Pod ścianami zgromadzono obrazy, różnej zresztą wartości, zegary wiszące, stojące, na rękę i kieszonkowe, w sąsiednim pokoju stało kilka fortepianów” – opisywał świadek. Powoli następowała profesjonalizacja szabru, który stawał się zawodem, głównym źródłem utrzymania. Powtarzano wówczas fraszkę: „Powstał nowy związek zawodowy,/członków ma bez liku –/Związek szabrowników”. Wytworzył się system z podziałem na role: jedni szabrowali, inni dostarczali potrzebne papiery, kolejni przerzucali towar na wschód i południe, inni wreszcie go upłynniali. Szajki szabrowników miały swoich ludzi wśród urzędników miejskich, milicjantów, na kolei. Milicjanci i żołnierze często sami szabrowali. Na dobrą sprawę pierwsze łapanki antyszabrownicze na dworcach służyły temu, by funkcjonariusze MO i straży kolejowej mogli przywłaszczyć sobie przedmioty wyszabrowane wcześniej przez kogoś innego. Z jednej strony wydaje się, że wśród szabrowników wielu było zdemobilizowanych, bezrobotnych, okupacyjnych szmuglerów. Z drugiej szaber relatywnie szybko przestał być zjawiskiem chłopskim, zaczął nabierać charakteru ogólnospołecznego. Szaber urzędniczy. Urzędników również opanowała gorączka szabrowania. Zdaniem wysłannika Ministerstwa Administracji Publicznej na Dolny Śląsk i Opolszczyznę połowa pracowników urzędów publicznych opuszczała w trakcie pracy swoje biura, by szabrować, ewentualnie handlować. Wyżsi rangą wykorzystywali do tego celu służbowe samochody, a także swoje możliwości do np. przejmowania mieszkań, ogołacania ich, następnie na bazie ich rozdawnictwa budowania układów klientalnych. Dobra zdobyte tą drogą stanowiły przedmiot dumy. Ich rozdawnictwo odegrało ważną rolę w budowie więzi społecznych. Burmistrz – sekretarzowi PPR, komendant posterunku MO – burmistrzowi, ten znowu – tak potrzebnym lekarzom i nauczycielom. W ten sposób przekazywano meble, mieszkania i inne potrzebne dobra. Dzięki temu rodziły się układy, konstelacje, powiązania – społeczeństwo. Wicestarosta Kudowy pięć razy w ciągu pół roku zmieniał służbowe mieszkanie, za każdym razem zabierał ze sobą całe wyposażenie. W raporcie Jerzego Zubka, jednego z inspektorów nowej władzy na Dolny Śląsk, czytamy: „Ludzie, którzy jechali tutaj z nastawieniem ideowym, z chwilą kiedy znaleźli się w atmosferze »gorączki złota« ulegli psychozie”. Szaber społeczny. Istniał również rodzaj szabru – nazwijmy go – oficjalnym, za który zwykle nie szło się do aresztu. Duża część instytucji, w tym np. uniwersytety, była pozbawiona jakichkolwiek sprzętów. Dlatego, chcąc sobie jakoś radzić, wysyłały w teren grupy poszukiwawcze, by „zabezpieczyć” krzesła, biurka, maszyny do pisania. Wiele szkół, bibliotek i ośrodków zdrowia rozpoczęło swoją działalność dzięki wcześniejszym tego typu wyjazdom. Niekiedy w grę wchodziła autentyczna obywatelska troska mieszkańców, którzy chcąc uruchomić szkołę, znosili wszystko, co ewentualnie mogło się przydać, a co wcześniej wyszabrowali gdzie indziej. Trudno takie zachowania nazwać szabrem w ścisłym tego słowa znaczeniu, ponieważ zysk prywatny nie był motywem. Szaberplace. Na tzw. Ziemiach Odzyskanych ważną grupę szabrowników stanowili Niemcy. Niemal wyłącznie były to kobiety, które wiedziały, gdzie szukać odpowiednich przedmiotów, wymienianych następnie na żywność. Joanna Konopińska w prowadzonym wówczas dzienniku opisała wszystkowiedzącą „starą panią Weiss”, która we Wrocławiu znosiła do domu najróżniejsze sprzęty, by je później upłynnić za żywność na placu Grunwaldzkim, zwanym szaberplacem. Podobnie działo się w innych miastach. Nabyte w ten sposób rzeczy polskie mrówki przewoziły do centrum kraju. Jeden z pierwszych reportaży, opisujących Wybrzeże po wojnie, zawierał taki nieco przerysowany obraz: „Na plecach ogromny ładunek, w obu rękach walizki, przez szyję przewieszone dętki rowerowe, u pasa dynda jakaś pomniejsza zdobycz »szabrownicza«. I nasz obywatel ledwo dyszy pod ciężarem godnym jucznego zwierzęcia; błędne oczy wbił daleko przed siebie, jakby chciał tym przybliżyć swój Poznań, Łódź czy Warszawę”. Trasy mrówek. Tacy ludzie zapełniali powojenne pociągi i dworce kolejowe. Taką mrówką był Jerzy Kurdwanowski, członek grupy pionierów PPR, którzy trafili na Ziemie Zachodnie. Wspominał: „Szabrem mienia porzuconego zajmowali się chyba wszyscy, nieporzuconego nie było. Typowy szabrownik, z pustym workiem przerzuconym na plecy, ruszał w drogę po porannej miętówce. Szedł od domu do domu, wypatrując najwartościowszych rzeczy i najlżejszych przedmiotów. Tym wymaganiom najbardziej odpowiadały dwa towary: czółenka do maszyn do szycia i skóra. Potem dopiero szły kryształy, srebra stołowe i cokolwiek, co wyglądało na srebro. Na widok fotela obciągniętego skórą szabrownik sięgał po nóż, wycinał połeć skóry i wrzucał go do worka. Wydawa