Wszystko jest poniemieckie. Początek wiosny 1945 r. Józef Stalin miał prawo uznać za wyjątkowo udany. 26 marca Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej posłusznie podpisał w Warszawie porozumienie legalizujące de facto falę grabieży, jaką Armia Czerwona prowadziła na opanowywanych przez siebie terenach. Dwa dni później, za sprawą fortelu gen. Iwana Sierowa, ujęto 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, po czym uprowadzono do Moskwy. W obu przypadkach Stalin mógł mówić o wielkich zyskach osiągniętych małym kosztem, a robienie interesów z Polakami nazywać czystą przyjemnością. Natomiast dla wiceministra przemysłu Henryka Różańskiego marzec nie zaczął się dobrze. Dyrekcja zakładów cynkowych Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich przysłała rozpaczliwy apel o pomoc. Ledwo co polska załoga uruchomiła piece do produkcji tlenku cynku, a zjawili się czerwonoarmiści i rozpoczęli ich rozbiórkę. Gdy wiceminister przybył na miejsce, ujrzał „stalowy korpus jednego pieca pocięty palnikami acetylenowymi na oddzielne segmenty” – jak zanotował w pamiętniku. Z cennego urządzenia pozostała „ogromna góra wypalonej i pokruszonej cegły ogniotrwałej, pokiereszowane i pordzewiałe elementy komory paleniskowej, poszczerbione półkola zębatych wieńców”. Drugi piec brygada rozbiórkowa właśnie doprowadzała do tego samego stanu. Zaszokowanego Różańskiego żołnierze poinformowali, że dowodzi nimi przedstawiciel Państwowego Komitetu Obrony ZSRR gen. Maksym Saburow, rezydujący wraz ze sztabem w Bytomiu. Tam też pojechał wiceminister, aby domagać się wstrzymania rozbiórki zakładu, który przed wojną był polski. Sowiecki generał oznajmił mu, że Orzeł Biały zawsze był niemiecki, więc jest zdobyczą wojenną. Podobnej bezradności doświadczało wielu urzędników, gdy próbowali stawić czoło tzw. trofiejnym brygadom (ros. trofiejny – zdobyczny). Wprawdzie 12 lutego 1945 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał porozumienie z Państwowym Komitetem Obrony ZSRR, któremu przewodniczył Józef Stalin, w sprawie praw do własności urządzeń i materiałów w przedsiębiorstwach znajdujących się na obszarze między Wisłą a Odrą. Wszystkie one miały się znaleźć w gestii władz polskich. Ich demontaż i wywóz mógł się odbywać po uzyskaniu stosownego pozwolenia strony polskiej. Co więcej, ziemie oddalone 60 km od linii frontu automatycznie przechodziły pod zarząd TRJN. Ale nie po to Stalin ustanowił marionetkowe władze, by przejmować się treścią zawieranych z nimi układów. Trofiejna armia. 20 lutego Państwowy Komitet Obrony ZSRR wydał decyzję nr 7558 informującą, iż „podlegają wywozowi w myśl porozumienia z Rządem Polskim tylko niezbędne do prowadzenia wojny urządzenia, materiały i gotowe produkty z przedsiębiorstw niemieckich i rozbudowanych przez Niemców przedsiębiorstw w Polsce – w tej liczbie i z przedsiębiorstw położonych na terytorium niemieckim, które obecnie przechodzi do Polski”. O koniecznej zgodzie TRJN nie wspominano. Pięć dni później Stalin powołał Komitet Specjalny, na czele którego postawił Gieorgija Malenkowa. Zlecił mu wykrycie oraz zinwentaryzowanie wszelkich maszyn, urządzeń przemysłowych oraz dóbr na terytorium Polski i Niemiec przydatnych dla gospodarki ZSRR. Wkrótce powołano pełnomocników komitetu i stałe komisje na zapleczach poszczególnych frontów. Zajęły się one demontażem zakładów przemysłowych i ich transportowaniem w głąb ZSRR. W celu sprawnego wykonania rozkazu generalissimusa sformowano 80 batalionów roboczych oraz 8 samodzielnych batalionów samochodowych. Wraz z obsługą punktów przeładunkowych i administracją trofiejna armia pod koniec lutego 1945 r. liczyła ponad 80 tys. ludzi. Do prac rozbiórkowych zaczęto też wykorzystywać niemieckich jeńców i cywili. Tak skonstruowana machina z początkiem marca zaczęła zagarniać po zachodniej stronie Wisły wszystko, co cennego napotkała na swej drodze. Zarządy montażowe do demontażu. Stalin nie byłby sobą, gdyby w tak istotniej sprawie odstąpił od starej zasady – ufaj i sprawdzaj. Dlatego 21 marca powołał dodatkowo cztery Specjalne Zarządy Montażowe (Osobyje Montażnyje Uprawlenia, OMU). Miały one nadzorować, czy oddziały trofiejczyków rabują starannie i nie pomijają niczego wartościowego. Do pracy w OMU oddelegowano z ZSRR ponad 2 tys. specjalistów z różnych branż przemysłu, w tym 432 inżynierów. Kwatery czterech OMU podążały za frontami, z czasem stając się osobnymi jednostkami, ponieważ przydzielano im nowo tworzone brygady robocze, w sile prawie 20 tys. osób. W większości młodych kobiet. Potem Stalin powoływał dodatkowe, wyspecjalizowane Zarządy Montażowe, którym zlecał szczególnie ważne zadania, jak np. szybką rozbiórkę i wywóz do ZSRR wszystkich zakładów lotniczych. Notabene użycie słowa montaż w nazwie jest świadectwem swoistego poczucia humoru tyrana, podobnie jak treść umowy z 26 marca, podpisanej, gdy już pełną parą działały trofiejne brygady. Kreml gwarantował w niej stronie polskiej, iż nie zostaną zagarnięte zakłady przemysłowe, które przed wojną nie były własnością niemiecką. Tymczasem w drodze do ZSRR znajdowały się już m.in. urządzenia z Zakładów Naprawczych Traktorów w Poznaniu oraz Huty Batory z Chorzowa. Śląskie eldorado. Za eldorado Sowieci uznali Górny Śląsk. Jeszcze podczas posiedzenia Państwowego Komitetu Obrony ZSRR, gdy omawiano plan zimowej ofensywy, Stalin wskazał ten region na mapie, mówiąc dobitnie: „Złoto!”. Armia Czerwona szerokim łukiem obeszła prowincję, żeby w walkach nie doznały uszczerbku zakłady przemysłowe, zaś Niemcy wycofywali się w takim pośpiechu, iż nie udało im się wywieźć lub zniszczyć większości fabryk. Przedstawiciele Komitetu Specjalnego, podążający za jednostkami frontowymi, mogli się czuć jak dzieci w sklepie z cukierkami. Nie zwracali uwagi na przebieg granic II RP ani na status Ziem Zachodnich. Inwentarz przydatnych dla ZSRR zakładów, jaki trafił pod koniec kwietnia 1945 r. na biurko Malenkowa, liczył 324 strony. Przy czym wiele zawartych w nim pozycji już zmieniało lokalizację. Wielki demontaż na Górnym Śląsku Sowieci zaczęli 2 marca od rozebrania walcowni rur należącej do gliwickiej Vereinigte Oberschlesische Hüttenwerke (Oberhütten). Zakład produkował 36 tys. ton cynkowanych rur rocznie i stanowił cenny kąsek ze względu na nowoczesne walcarki. Rozebrano go i przewieziono do Dniepropietrowska w zaledwie 25 dni. Tam został fabryką rur im. Lenina. W tym czasie z Łabęd pod Gliwicami zniknęła wytwórnia zbrojeniowa Presswerk Laband koncernu Hermann Göring Werke. Produkowała m.in. lufy czołgów, rakiety i pociski. Niedługo potem odnalazła się w Donbasie jako część zakładów im. Stalina, choć sporo uprowadzonych maszyn nie nadawało się już do niczego poza złomowaniem. „Po rozładowaniu urządzenia te były składowane pod gołym niebem, duża ich część została zniszczona lub uszkodzona podczas transportu i rozładunku, spora część uległa uszkodzeniu w wyniku przechowywania na otwartej przestrzeni” – opisują Adam Dziurok i Bogdan Musiał w opracowaniu „Bratni rabunek. O demontażach i wywózce sprzętu z terenu Górnego Śląska w 1945 r.”. Z Górnego Śląska zniknęło sześć elektrowni o łącznej mocy 507 tys. kW. Co nie powinno dziwić, bo skoro zabierano fabryki, to elektrownie wytwarzające dla nich prąd także stawały się zbędne. „Gdy wiadomość o demontażu elektrowni w Miechowicach dotarła do Chorzowa, dyrektor miejscowej elektrowni postarał się o ochronę wojska [polskiego]. Nie wpuszczono na teren zakładu sowieckiej ekipy, która miała rozkaz zdemontować największy turbozespół TG-3 i kotły elektrowni” – piszą Adam Dziurok i Bogdan Musiał. Mniej szczęścia miała Państwowa Fabryka Zakładów Azotowych w Chorzowie. Trofiejczycy, wycofując się spod chorzowskiej elektrowni, dostrzegli otwartą bramę, więc weszli do środka i szybko zdemontowali wytwarzający prąd turbozespół. Pełnomocnik Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów na Górnym Śląsku Ignacy Borejdo był bezradny. Dowódcy Armii Czerwonej ignorowali skargi. Co więcej, Sowieci wpadli na pomysł, że wykorzystają jego podwładnych jako pomocników przy grabieży. Nakazali biuru pełnomocnika KERM przekazać spis zinwentaryzowanych już zakładów i udzielić pomocy przy uzupełnianiu listy. Umieszczano na niej nawet przedsiębiorstwa, które z ekonomicznego punktu widzenia okazywały się zbędne dla gospodarki ZSRR. Jak choćby zakłady wytwarzające paliwa płynne z węgla. Ze względu na obfitość posiadanych pól roponośnych ZSRR nie potrzebował drogiej w produkcji benzyny syntetycznej. Mimo to szybko rozebrano zakłady chemiczne w Oświęcimiu, choć polska załoga przygotowywała się już do ich uruchomienia. „Poinformowany o sprawie Bolesław Bierut zadzwonił do Stalina w sprawie pozostawienia kombinatu na miejscu i zaniechania demontażu i wywozu urządzeń, ale Stalin kategorycznie odmówił” – piszą Dziurok i Musiał. Polacy próbowali więc przejąć wytwórnię paliw syntetycznych w Blachowni Śląskiej koło Kędzierzyna. Ale i tu pojawili się trofiejczycy. Wysłana pospiesznie do Moskwy delegacja rządowa usłyszała na miejscu, że „decyzje o demontażu niemieckich fabryk syntetycznych paliw i kauczuku zapadły na najwyższym szczeblu” – wspominał wiceminister Różański. Do rozbiórki zakładów Oberschlesische Hydrierwerke w Blachowni Rosjanie rzucili 8 tys. robotników i żołnierzy. W trzy tygodnie załadowano na wagony 75 tys. ton urządzeń przemysłowych i materiałów. Przy okazji zagrabiono wszystkie inne zakłady w okolicy i wywieziono z Blachowni łącznie 164 tys. ton urządzeń. Czyli więcej niż z Czechosłowacji i Węgier razem. Paraliż kolei. Rozgrabianie Górnego Śląska wiosną 1945 r. całkowicie sparaliżowało transport kolejowy. Podczas kumulacji w czerwcu na terenie katowickiej Dyrekcji Okręgowej Kolei znajdowało się 14 tys. wagonów towarowych wypełnionych po brzegi ładunkiem mającym pojechać na wschód. Sytuacji nie ułatwiał fakt, że Sowieci rozmontowali warsztaty do remontu taboru kolejowego oraz kilkaset kilometrów szyn. Czym sami się zablokowali i zrabowane dobro rdzewiało lub gniło na tysiącach wagonów. Dzięki temu tempo rabunku nieco spadło. Ale i tak np. z Gliwic do ZSRR nie wywieziono jedynie 10 proc. maszyn fabrycznych. Grabież w Elblągu. Rabunek nabierał też rozpędu na Wybrzeżu. Pierwszy ofiarą padł Elbląg. Choć szybko pojawili się tam przedstawiciele TRJN, niewiele wskórali. Dowódcy Armii Czerwonej zabronili im pojawiać się na terenie stoczni oraz zakładów przemysłowych. Gdy do miasta chciano wprowadzić batalion polskiego wojska, sowieckie dowództwo postawiło weto. „Jeszcze w marcu 1945 r., gdy Elbląg podlegał formalnie pod Okręg Mazurski, kierujący tym okręgiem płk Jakub Prawin zwrócił się do gen. Iwanowskiego o udostępnienie obiektów gospodarczych. Odpowiedź była negatywna, mimo że sowieccy funkcjonariusze stwierdzili, że wywóz obejmie tylko część obiektów” – pisze Miłosław Golon w eseju „Armia Czerwona w Elblągu w 1945 r.”. W mieście znajdowały się trzy wielkie stocznie i kilkadziesiąt zakładów przemysłowych. Największa ze stoczni, wchodząca w skład koncernu Schichaua, zatrudniała podczas wojny aż 8 tys. robotników, a Fabryka Parowozów – 4 tys. osób. Łakomy kąsek stanowiła też fabryka samochodów ciężarowych i autobusów koncernu