Luminarze polskiej nauki osiadają we Wrocławiu

Wygnańcy ze Lwowa. Festung Breslau skapitulowała 6 maja 1945 r., a trzy dni później we Wrocławiu zjawił się prof. Stanisław Kulczyński na czele grupy naukowców. Dominujący w niej wygnańcy ze Lwowa marzyli o tym, by odtworzyć swój uniwersytet. Ale ze Schlesische-Friedrich- Wilhelms-Universität (Śląskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma) pozostały tylko zgliszcza. „Wspaniały budynek barokowy rozcięty został uderzeniem bomby na dwoje. Ocalałe skrzydła spoglądają na nas szeregiem ogromnych czarnych otworów, ze szczątkami futryn i ram okiennych. Ruinę pokrywa korona cierniowa zwichrzonych i częściowo zwęglonych belek olbrzymiego rusztowania dachowego. Dostęp do gmachu zamyka barykada z książek zamokłych, zaatakowanych pleśnią” – notował Kulczyński. Bycie osadnikiem w mieście zrównanym z ziemią niemal tak samo jak Warszawa stanowiło nie lada wyzwanie. Jednak podjęło je grono wybitnych przedwojennych uczonych, udowadniając, że nie ma dla nich rzeczy niemożliwych. Był wśród nich lwowski botanik Stanisław Tołpa. Gdy dotarł pociągiem do Oleśnicy, dowiedział się, że w ciągu najbliższych dni nie będzie żadnych środków transportu jadących dalej. Zastanawiając się, co począć, ujrzał czerwonoarmistów pędzących na dworzec kolejowy wielbłąda. Żołnierze dali się przekonać, aby oddać zwierzę za pół litra bimbru. Tak przyszły twórca sławnego preparatu torfowego zyskał wierzchowca, na którym pognał w kierunku Wrocławia. Własny uniwersytet. Jan Kulczyński zapamiętał, jak pewnego wieczoru 1945 r. jego ojciec wrócił poirytowany z narady kierownictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zaczynał się wiosenny semestr, a profesor nie potrafił odnaleźć się nie tylko na krakowskiej uczelni, ale i w nowej rzeczywistości. Przez wiele lat był związany z lwowskim Uniwersytetem Jana Kazimierza. Tam organizował Katedrę Systematyki i Morfologii Roślin, zdobywając sławę wybitnego botanika, a potem zasiadał przez dwa lata w fotelu rektora. Poczucie obcości w powojennym Krakowie pogłębiała też skrywana podziemna działalność Stanisława Kulczyńskiego: udział w ruchu oporu i pełnienie funkcji delegata Rządu RP na uchodźstwie na Obszar Lwowski. Już samo to, gdy władzę przejmowali komuniści, mogło źle się dla niego skończyć. Żonę profesora Marię Kulczyńską uprowadzono w głąb ZSRR zaraz po wkroczeniu Armii Czerwonej do Lwowa. Z obozu w Donbasie udało się ją wyciągnąć dopiero jesienią 1945 r. W tym czasie jej mąż wraz z dziećmi wyjechał do rodziny w Krakowie. Jednak Uniwersytet Jagielloński nie okazał się wymarzoną przystanią. Wedle relacji syna profesor owego wieczoru wykrzykiwał pod adresem władz Jagiellonki słowa powszechnie uznawane za niecenzuralne. Wybuch złości zakończył oświadczeniem: „Zrobię sobie własny uniwersytet!”. Wkrótce z wielką konsekwencją zaczął dla tego pomysłu pozyskiwać wykładowców, niegdyś pracujących na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Zyskał także poparcie Bolesława Drobnera, przedwojennego działacza PPS, któremu Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powierzył już w marcu 1945 r. funkcję prezydenta Wrocławia. Gdy dwa miesiące później wieść o kapitulacji Festung Berslau dotarła do Krakowa, 26 naukowców, tworzących Grupę Naukowo-Kulturalną, pod wodzą prof. Kulczyńskiego ruszyło na zachód. Ale realizacja idei szybkiego otwarcia w stolicy Dolnego Śląska polskiego uniwersytetu okazała się niełatwa. Polskich uczonych wyprzedziły bandy szabrowników, a wszędzie kręcili się maruderzy z Armii Czerwonej. Niewiadomym było, jak zachowa się 160 tys. pozostałych w mieście Niemców. Zakasane rękawy. Kulczyński postanowił przede wszystkim bronić zlokalizowanych na Wyspie Piaskowej instytutów oraz Biblioteki Uniwersyteckiej. „Wokoło Biblioteki pożar. Widno jak w dzień. Wręczamy naszym ochotnikom broń do ręki, której w Bibliotece leży pod dostatkiem, i przetrząsamy piwnice gmachu” – wspominał. Walkę z ogniem przegrali, bo nie działał żaden hydrant. „Próby ratunku ograniczają się do usuwania osękami spadających kwaczy i odrzucania za burtę książek, które rozpoczęły się już tlić. W tym momencie rozlega się ogłuszający huk. Cała okolica pełna była pocisków, bomb i min, odpalanych przez płomienie”. Kulczyński nakazał więc odwrót, jednak wielu z jego pracowników walczyło do upadłego o ocalenie książek. Trafiły one potem do Biblioteki Miejskiej przy ul. Szajnochy, którą prezydent Drobner oddał uniwersytetowi. Codzienne życie naukowca-pioniera nie należało do bezpiecznych, a jednak do grupy Kulczyńskiego dołączali kolejni ochotnicy. Stanisław Tołpa odstawił wielbłąda do zoo, po czym zaangażował się w organizowanie brygad remontowych przygotowujących budynki uczelni do ponownego użycia. „Nie było ani jednej dachówki, woda się lała ze wszystkich stron, jak padał deszcz. Ludzie młodzi pomogli mi kłaść dachówki, ruszyli studenci, naukowcy, moi współpracownicy” – wspominał pierwszy dziekan Wydziału Rolniczego. „»Hej, pan! Gdzie tu Muzeum Zoologiczne?«. To maruder. Plaga naszych pierwszych dni. Postać, która wiele złego zrobiła. Rozumiemy jego przyrodnicze zainteresowania. W muzeach są preparaty, w preparatach – spirytus” – zapisał we wspomnieniach Mieczysław Kofta. Niszczenie tego, co cudem ocalało, połączone z nieustanną konsumpcją alkoholu, pod każdą postacią, stanowiło ulubione zajęcia czerwonoarmistów. „»Ryby, tylko ryby« – klaruje mi inny. »Spirytus z ryb jest najlepszy. Z węży, bratiec ty mój, nie. Zapach nieładny«. Ale innemu wszystko jedno. I z noworodków pije, i ze ślepej kiszki pije, ze wszystkiego, świnia, wypije” – uzupełniał swe obserwacje Kofta. Takim sposobem na początku swego istnienia Wydział Matematyczno-Przyrodniczy stracił najcenniejsze zbiory. Kadry. Już 27 lipca 1945 r. był gotowy projekt struktury nowej uczelni. Łączyła uniwersytet z politechniką. Miesiąc później TRJN zaaprobował ją swym dekretem, a następnie 3 września minister oświaty Czesław Wycech mianował Stanisława Kulczyńskiego rektorem. Uczelnia dramatycznie potrzebowała kadr. Najlepiej wybitnych uczonych. Takich, którzy z miejsca uczyniliby ją renomowanym ośrodkiem naukowym. Tymczasem w porównaniu z Krakowem czy Poznaniem powojenny Wrocław nie prezentował się obiecująco. Prof. Karol Maleczyński, który przybył do miasta pod koniec maja 1945 r., by stworzyć od podstaw Instytut Historyczny, nie potrafił uciec od nastroju, jaki widok zgliszcz wywoływał w ludziach. We wspomnieniach pisał o „chorobie ruin”. Nieustanne przebywanie wśród nich budziło atawistyczny strach. Narastał on po zmroku bez wyraźniej przyczyny. Mimo to coraz więcej naukowców przyjmowało zaproszenie, aby – wbrew swemu wiekowi – wziąć na siebie rolę pionierów. „Chcieliśmy wcielić w życie wszystkie postępowe i wartościowe tradycje Uniwersytetu Lwowskiego” – twierdził Maleczyński. Z kolei światowej sławy serolog prof. Ludwik Hirszfeld marzył o ucieczce od wspomnień. Okupację przeżył tylko dzięki temu, że AK wydostała go wraz z rodziną z warszawskiego getta. Potem ludzie z ruchu oporu zorganizowali mu fałszywe papiery i bezpieczne schronienie w Wiślicy. Ale tam mógł jedynie bezradnie przyglądać się, jak z powodu wycieńczenia organizmu umierała jego córka. Po wojnie wrócił do stolicy. „Gdy chodziłem po Warszawie, miałem wizję setkami rozstrzeliwanych ludzi, kobiet gnanych przed czołgami, łapanek niewinnych przechodniów. Było to ponad moje siły, by tam zostać” – napisał we wspomnieniach. Na Wydziale Lekarskim, który organizował we Wrocławiu, swój pierwszy wykład wygłosił, nim jeszcze oficjalnie zaczął działać Uniwersytet Wrocławski, 6 września 1945 r. Po sali hulał wiatr, bo w oknach nie ocalała ani jedna szyba. Ale tak drobne niedogodności nie przeszkadzały uczonemu. Wznowił badania nad problemem niwelowania skutków konfliktu serologicznego między matką a płodem. Wkr