Repatriacja lwowskich uczonych

Kresowy potencjał. Na Kresach Wschodnich II RP funkcjonowało sześć uczelni wyższych. Największą był Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, którego kadra liczyła 169 profesorów, 179 samodzielnych pracowników naukowych i 478 pomocniczych. Tuż przed wybuchem wojny nauki pobierało u nich 9,5 tys. studentów, co czyniło z UJK największą uczelnię w kraju (na Uniwersytecie Warszawskim studiowało 9,1 tys. osób). Niemal równie sławna Politechnika Lwowska była trzykrotnie mniejsza i w 1938 r. mogła się pochwalić liczbą 3,6 tys. studentów, którzy uczęszczali na wykłady, 70 profesorów, 18 docentów habilitowanych oraz ponad 300 asystentów. Trzeci w tej klasyfikacji Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie zapewniał możliwość pobierania nauki 3,1 tys. osób. Zatrudniał 84 profesorów, 39 docentów habilitowanych i 245 asystentów. Poza wielką trójką status uczelni wyższej miały jeszcze Akademia Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie, Akademia Handlu Zagranicznego we Lwowie oraz prywatna Szkoła Nauk Politycznych w Wilnie, działająca przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej. Na Kresach działały też inne placówki naukowo-badawcze, m.in. Instytut Gospodarczy Ziem Wschodnich, który zatrudniał ok. 60 naukowców, a w jego radzie zasiadali prof. Franciszek Bujak i prof. Stanisław Grabski. Wojenne spustoszenie. Wedle danych GUS z 1938 r. liczba naukowców z tytułem profesorskim przekroczyła w Polsce 700 osób, a prawie połowę z nich zatrudniały uczelnie na Kresach. Okupacja sowiecka, a potem niemiecka dokonały w tym środowisku spustoszenia. Zapowiedzią nadciągającej rzezi stał się mord w Katyniu na polskich oficerach, wśród których znalazło się 44 pracowników akademickich. Po wkroczeniu wojsk III Rzeszy do Lwowa przeprowadzono aresztowania wśród kadry naukowej wyższych uczelni. Nocą 4 lipca 1941 r. Niemcy rozstrzelali 22 profesorów wraz z rodzinami. Do końca wojny zamordowano łącznie 95 lwowskich naukowców oraz 27 wileńskich. Po ponownym wkroczeniu na polskie ziemie wschodnie Armii Czerwonej spore grono nauczycieli akademickich aresztowano i wywieziono w głąb ZSRR. Losy lwowian. O anektowaniu Kresów Wschodnich przez ZSRR poinformował lwowskich uczonych wiceprzewodniczący Krajowej Rady Narodowej prof. Stanisław Grabski 25 sierpnia 1945 r. na zebraniu pracowników wszystkich wyższych uczelni w auli Politechniki Lwowskiej. Wcześniej wielu naukowców wyjechało już do Krakowa. Tych, jako pierwszych, ściągał do Wrocławia prof. Stanisław Kulczyński. Następnego dnia po spotkaniu z Grabskim naukowcy dostali zaproszenie do Gdańska od rektora tamtejszej politechniki prof. Stanisława Łukasiewicza. Ten pomysł szybko zablokował sprawujący pieczę nad szkolnictwem wyższym wiceminister Władysław Bieńkowski. Chciał on rozparcelować lwowian po wszystkich uczelniach kraju. Co odebrano jako zamiar likwidacji pamięci o głównym polskim ośrodku akademickim na Kresach. Na zachód uczeni wyjechali w czterech transportach kolejowych. Pozwolono im zabrać meble oraz skrzynie z własnymi książkami. Wyposażenie uczelni i bibliotek przejęli Rosjanie. Punktami docelowymi składów kolejowych były Kraków, Gliwice, Wrocław i Gdańsk. Na tamtejszych uczelniach akademicy znajdowali zatrudnienie. Mimo to tradycja lwowskich uczelni przetrwała za sprawą Uniwersytetu Wrocławskiego oraz ambicji Górnego Śląska. W Katowicach jeszcze przed wojną chciano otworzyć własną politechnikę, czego wielkim orędownikiem był wojewoda Michał Grażyński. Jednak starania te skutecznie zablokował były premier i rektor Politechniki Lwowskiej prof. Kazimierz Bartel. Do pomysłu wrócił wiosną 1945 r. wojewoda śląski Aleksander Zawadzki. Za sprawą jego działań rząd 24 maja 1945 r. przyjął dekret powołujący nową uczelnię techniczną. Misję jej zorganizowania powierzono prof. Władysławowi Kuczewskiemu. Wprawdzie jego związki z Lwowem były epizodyczne, jednak to on zadbał, by do Gliwic ściągnąć grupę naukowców wywodzących się z Politechniki Lwowskiej. Przebywali oni w Krakowie, gdzie po wysiedleniu z Kresów znaleźli zatrudnienie na Akademii Górniczo-Hutniczej. Ofertę Kuczewskiego chętnie przyjęli i energicznie przystąpili do pracy. W efekcie przez pierwsze lata swego istnienia Politechnika Śląska swoją strukturą i programem studiów odwzorowywała lwowską. Losy wilnian. Nieco inaczej potoczyły się losy wilni