Rozkaz ewakuacji. „Polacy! W związku z wyjazdem na zachód pamiętajcie o tym, że cała Polska jest w szponach czerwonego kata, który za wszelką cenę chce narzucić swój ustrój komunistyczny” – ostrzegała wydrukowana przez podziemie instrukcja, kolportowana wśród ludzi wiezionych z Polski wschodniej na tzw. Ziemie Odzyskane. Komendant Obszaru Lwowskiego organizacji Nie, sformowanej na bazie struktur AK, płk Jan Władyka, ps. Janina, przygotowywał plany ewakuacji podwładnych. „Opublikowane wyniki konferencji poczdamskiej zadały straszny cios społeczeństwu polskiemu na tutejszym terenie – zapisano w analizie, którą przekazano Władyce. – Społeczeństwo polskie popadło w depresję moralną. Trudno się dziwić, bo chodziło przecież o kwestie – pozostać na stanowisku aż do końca, czy też ulec uciskowi bolszewickich oprawców i ustąpić na zachód”. Dla Janiny sprawa była oczywista. Po wysiedleniu przez Sowietów ludności polskiej struktury konspiracyjne stracą wszelkie oparcie w społeczności lokalnej, co przesądzi o ich losie. Dlatego pułkownik w sierpniu 1945 r. wydał rozkaz nakazujący żołnierzom dawnych okręgów AK Lwów, Tarnopol oraz Stanisławów przeniesienie się na Ziemie Zachodnie. „O ile jest dostateczna ilość wagonów, niechaj się ładuje cała miejscowość. Trzymać się ludzi pewnych i znanych z pracy podziemnej. Nieuświadomionych pouczyć. Wątpliwe charaktery rozpoznane na tutejszym terenie odsuwać od siebie – ostrzegać przed nimi innych” – nakazywała instrukcja przekazana dowódcom oddziałów podziemia. Ewakuujące się okręgi AK na polecenie płk. Władyki miały dbać o los cywili w drodze do nowego miejsca osiedlenia. „Na zachodzie nie rozsypywać się, lecz trzymać się miejscowości. Informować Was będą osoby dobrze znane, które przydzielone będą do każdego transportu przez władze podziemne” – instruowano przesiedleńców w ulotce. Każdy skład kolejowy otrzymywał zakonspirowanego komendanta, dowodzącego jadącym oddziałem, a także dbającego o cywili. „Sprawne przerzucenie kadr obszaru (bez większych dekonspiracji i aresztowań) było możliwe między innymi dzięki pracy komórki legalizacyjnej Komendy Okręgu Lwów, sprawnie kierowanej przez artystę plastyka Jana Brodzisza »Ścibora«. Dużą pomoc okazały również współpracujące z podziemiem osoby w instytucjach zajmujących się ewakuacją ludności polskiej (Związek Patriotów Polskich, polscy kolejarze)” – ocenia historyk Tomasz Balbus w pracy „»Ostatni kapitanowie«. Epilog Komendy Obszaru Lwowskiego »Nie« ewakuowanej na ziemie zachodnie Polski”. Do stycznia 1946 r. operację zakończono pomyślnie. Nowa konspiracyjna siatka. Ale był to już ostatni duży sukces niepodległościowego podziemia. Wojna została przegrana, a władza ludowa w Polsce, za sprawą nieustannego wsparcia ze strony NKWD i Armii Czerwonej, stała coraz mocniej na nogach. To łamało moralnie nawet najbardziej zaangażowanych konspiratorów. Z obawy o los najbliższych coraz częściej wybierali wycofanie się w prywatność. Płk Władyka, który ewakuował się jako jeden z ostatnich, próbował mimo to stworzyć konspiracyjną siatkę, m.in. we Wrocławiu, Opolu, Gliwicach, Bielawie, Jaworze. Wspierał go w tym ppor. Zdzisław Strzembosz, zarządzający ocaloną kasą Komendy Obszaru Lwowskiego. Kilka tysięcy dolarów USA plus środki, jakie otrzymano od Zarządu Głównego WiN (Wolność i Niezawisłość, cywilno-wojskowa organizacja antykomunistyczna), pozwalały regularnie wypłacać zapomogi podziemnej kadrze. Początkowo więc budowanie siatki konspiracyjnej szło nieźle. Na Ziemiach Zachodnich odtworzono okręgi: Lwów, Tarnopol i Stanisławów. Funkcjonował też oddzielnie Okręg Jelenia Góra, dowodzony przez ppłk. Bolesława Tomaszewskiego, w którego skład wchodzili żołnierze AK ewakuowani w lipcu 1945 r. z Rzeszowszczyzny. Działała konspiracja WiN. Pieczę na nimi próbował sprawować płk Władyka, który – chcąc zejść z oczu agentom Urzędu Bezpieczeństwa – zamieszkał w Krakowie, gdzie prowadził hurtownię owoców. Długo nikt nawet się nie domyślał, iż jej właściciel jest przedwojennym oficerem, byłym wykładowcą taktyki w Wojskowej Szkole Inżynierii w Warszawie. Na Dolnym Śląsku w jego imieniu wydawali rozkazy ppłk Anatol Sawicki, ps. Cybulski – dowódca Okręgu Lwów, oraz kpt. Bronisław Żeglin, ps. Ordon – dowódca Okręgu Tarnopol. Finanse trzymał dawny pracownik Małopolskiej Kasy Oszczędności we Lwowie ppor. Zdzisław Strzembosz. Meldunki zaś przewoziła, mieszkająca w Rogowie pod Opolem, była asystentka na Wydziale Rolniczo-Leśnym Politechniki Lwowskiej Emilia Trębicka. „Jak wynika z dokumentów konspiracyjnych, w podziemiu w 1946 r. [na Ziemiach Zachodnich] działało ok. 800 osób. SB podaje liczbę 600 osób z podziemia lwowskiego. Wielu uczestników konspiracji lwowskiej pozostawało jedynie »na kontaktach« kadry konspiracyjnej kursującej po różnych miejscowościach – opisuje Tomasz Balbus. – Tych, którzy rzeczywiście gromadzili broń i amunicję, organizowali druk i kolportaż »bibuły«, sporządzali raporty informacyjne i działali jako »wtyczki« w różnych instytucjach i urzędach, mogło być w sumie kilkudziesięciu”. Sukcesy bezpieki. Choć doświadczeni konspiratorzy bardzo się pilnowali, to rozpracowanie podziemia na Ziemiach Zachodnich nie zajęło UB wiele czasu. „Kluczowymi agentami penetrującymi konspirację tarnopolską byli dwaj bracia jednego z łączników, pozyskani do współpracy w sierpniu 1946 r. przez funkcjonariuszy lubańskiego Urzędu Bezpieczeństwa. W końcowej fazie swojej działalności (połowa września 1946 r.) jeden z nich, o pseudonimie agenturalnym »Kruk«, został zdekonspirowany przez swojego brata, który znalazł pisane przez niego raporty adresowane do szefa lubańskiego PUBP” – wyjaśnia Tomasz Balbus. Operacja, której nadano kryptonim Złośliwi, zakończyła się w październiku 1946 r. aresztowaniem 50 osób. Z rąk UB wymknął się jedynie szef konspiratorów kpt. Bronisław Żeglin. Doświadczony dywersant, który w 1938 r. dowodził plutonem podczas operacji Łom na Rusi Zakarpackiej, gdy II RP chciała oderwać ten obszar od Czechosłowacji. Zaś po kampanii wrześniowej dokonał nieprawdopodobnej wolty, gdy został ujęty podczas przekraczania nowej granicy ZSRR. Udało mu się zostać sowieckim szpiegiem i przez rok śledził ruchy wojsk niemieckich w Generalnym Gubernatorstwie. W międzyczasie zaczął też pracować jako kurier Związku Walki Zbrojnej, nim trafił do Tarnopola. Taki trening w zmienianiu tożsamości bardzo się kpt. Żeglinowi przydał. Przed pościgiem UB umknął z Wrocławia do Elbląga. Tam zamieszkał jako Bolesław Prześlak. Mniej szczęścia miał ppłk Anatol Sawicki. Okręg Lwowski na Ziemiach Zachodnich likwidowano do wiosny 1948 r. Agentom UB udało się namierzyć i przejąć jego wrocławskie archiwum, po czym aresztowano 58 osób. Ujęto też dowódcę. Sawickiego torturowano w siedzibie UB we Wrocławiu, ale nie dał się złamać i podczas jednego z przesłuchań w sierpniu 1948 r. wyskoczył przez okno. Zmarł w szpitalu. Dwa miesiące później bezpieka namierzyła skarbnika konspiracji Zdzisława Strzembosza, a 7 października 1948 r. ujęto płk. Władykę. Zaraz po aresztowaniu przewieziono ich do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie. Wkrótce dołączyła do nich Emilia Trębicka. Ich sprawą interesował się sowiecki wywiad, a prowadził ją osobiście wiceminister gen. Roman Romkowski. Asystował mu znany z okrucieństwa płk Józef Różański. Podczas przesłuchań złamali Władyce rękę i kilka żeber. „Protokoły podpisywałem, gdyż byłem zmęczony biciem, siedziałem w karcu 7 dni i nocy o czarnej kawie i suchym chlebie, następnie brano mnie na przesłuchanie. Przed sądem wojskowym nie mogłem powiedzieć, że byłem bity, gdyż dowiedziałem się, że ci, co powiedzieli o tym na rozprawie, w stosunku do nich stosowano gorsze metody” – wspominał po latach pułkownik. Zeznania, jakie z niego wydobyto, w większości pokrywały się z tym, co wiedziało już UB. Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie w lutym 1950 r. okazał się więc łaskawy i Władyka otrzymał wyrok 15 lat więzienia, a Strzembosz i Maleczyńska po 10 lat. Wyszli na wolność po amnestii w 1956 r. Ponadto w czerwcu 1948 r. bezpieka zakończyła działalność eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego, stworzonego przez kilkudziesięciu akowców z Wileńszczyzny. Przypadki Uciekiniera. Z pola widzenia funkcjonariuszom UB łatwiej przychodziło zniknąć byłym akowcom działającym na własną rękę. Takim, jak zaprawiony w ucieczkach Władysław Łabaj, pseudonim (nomen omen) Uciekinier. Pierwszy raz udowodnił, że ma do tego talent, w wieku 18 lat, gdy został wywieziony z rodzinnego Sędziszowa Małopolskiego na roboty przymusowe do Niemiec, gdzie organizacja Todt w lipcu 1943 r. skierowała go do odgruzowywania zbombardowanego Berlina. Nie tylko wydostał się ze stolicy III Rzeszy, ale też wrócił do rodzinnej miejscowości. Tam brat wciągnął go do AK. Wysportowany i odważny Łabaj szybko trafił do oddziału dywersji Obwodu AK Dębica. Wyróżniał się w brawurowych akcjach, a gdy Niemcy się wycofali, równie mocno zaszedł za skórę komunistom. Brał udział w karaniu nadgorliwych urzędników nowej władzy i walkach z milicją oraz UB. Dość szybko dostrzegł brak szans na zwycięstwo. Za zgodą przełożonych w kwietniu 1946 r. zgłosił się w punkcie mobilizacyjnym w Krakowie do odbycia służby wojskowej. Kariera w ludowej armii stanęła przed nim otworem, trafił do sekretariatu komisji samochodowej MON. Jednak praca dla nowej władzy szybko mu obrzydła i w czerwcu 1946 r. zdezerterował, zabierając pepeszę i zapas amunicji. W rodzinnej miejscowości schronienia udzielili mu dawni dowódcy z czasów AK, konspirujący nadal w WiN. Wyrobiono mu fałszywe dokumenty, dzięki którym wyjechał do Wrocławia. Tam dostał posadę konwojenta w spółdzielni Społem. Potem zmienił ją na lepszą, w dziale sprzedaży Państwowych Zakładów Lotniczych. Zdecydował się odnowić kontakty z podziemiem. Powrót do konspiracji nie wyszedł mu na zdrowie. W grudniu 1947 r. bezpieka rozbiła IV Zarząd WiN. Wpadł wówczas mieszkający we Wrocławiu wiceprezes Zarządu WiN mjr Adam Lazarowicz, który znał Łabaja. Nie czekając na rozwój zdarzeń, Uciekinier wyjechał do Szczecina. Szukał sposobu przedostania się do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Nie udało się, wrócił na Dolny Śląsk i zamieszkał w Kamiennej Górze. Dostał pracę montera w Zakładach Przemysłu Lniarskiego i zaczął nawet grać w miejscowej drużynie piłkarskiej. Spokojnym życiem nie nacieszył się długo. Wystarczyło, że z kolegami pojechał na mecz we Wrocławiu. Gdy biegał po boisku, rozpoznał go kibic, oficer UB. Nim funkcjonariusze bezpieki zdążyli go aresztować, Uciekinier zwiał do Gryfina na Pomorzu Zachodnim. Jako utalentowany człowiek bez problemu dostał posadę w urzędzie skarbowym, dzięki czemu udało mu się ukraść kilkanaście blankietów metryk urodzenia z autentycznymi stemplami. Dawało to szansę na wiele nowych tożsamości. Cenili Łabaja też przełożeni, proponując wstąpienie do PZPR. To natychmiast obudziło w nim czujność. Bojąc się odkrycia