Sytuacja religijna po przesiedleniach

Przesiedlenia wiernych. Przed wybuchem II wojny światowej na ziemiach niemieckich przypadłych po jej zakończeniu Polsce dominował protestantyzm, głównie Kościół ewangelicko-augsburski (luterański). Skupiał zdecydowaną większość ludności, w tym (na Warmii i Mazurach oraz Śląsku Opolskim) wiernych polskiego pochodzenia i nierzadko mówiących po polsku. Zmiana granic polskich i niemieckich spowodowała odwrócenie sytuacji religijnej. Protestantów zastąpili rzymskokatolicy, głównie zza Buga. Wymagało to stworzenia odpowiedniej administracji konfesyjnej. Przede wszystkim rzymskokatolickiej, bo zdecydowana większość przesiedleńców była tej wiary. Swoje struktury tworzyli też polscy ewangelicy (luteranie). A gdy w wyniku przymusowego przesiedlenia na Kresach Zachodnich znalazło się grubo ponad 100 tys. Ukraińców, powstał problem organizacji ich życia religijnego. Wśród nich działały dwie konfesje – unicka (greckokatolicka, bizantyjsko-ukraińska), uznająca prymat papieża, oraz prawosławna. Z prawosławiem byli też związani Polacy pochodzący z rodzin rosyjskich osiadłych w II RP po rewolucji bolszewickiej. Gdy niektórzy z nich wracali po wojnie z oflagów, osiedlali się na Dolnym Śląsku. Budować administrację konfesyjną przyszło w warunkach, gdy powojenna Polska stała się polem starcia między państwem o ideologii antyreligijnej a Kościołami reprezentującymi większość społeczeństwa. Dlatego początki życia religijnego na Ziemiach Zachodnich były naznaczone chaosem i konfliktami, ale także aktami odwagi i wierności własnym tradycjom. Katolicy. W lipcu 1945 r. z wojennej emigracji powrócił do Polski prymas kard. August Hlond. Na mocy specjalnych pełnomocnictw udzielonych mu przez papieża Piusa XII usunął niemiecką katolicką administrację kościelną na tzw. Ziemiach Odzyskanych. W jej miejsce ustanowił pięć administratur apostolskich: we Wrocławiu, Opolu, Gorzowie, Gdańsku i na Warmii. Władze kościelne musiały stworzyć sieć parafii na terenach, gdzie uprzednio istniały niemieckie. Polski duchowny i Kościół miały dać wysiedleńcom ze wschodu poczucie stabilizacji. Stare diecezje rzymskokatolickie nie zawsze mogły pomóc, bo im też brakowało kapłanów do pracy parafialnej. Najgorsza sytuacja panowała w ogromnej (1/7 terytorium Polski) administraturze gorzowskiej. Zaraz po wojnie pracowało tam zaledwie 60 księży. A władze komunistyczne niechętnie zgadzały się na tworzenie seminariów duchownych przygotowujących nowy kler. Do 1970 r. na Ziemiach Zachodnich wyszło z nich 2 tys. księży. Dużo niższa była też na ziemiach poniemieckich liczba powołań. W pierwszych latach po wojnie pojawiło się nawet zjawisko rywalizacji o kapłanów pomiędzy parafiami. Watykan zwlekał z pełnym zaakceptowaniem tej polskiej administracji kościelnej, gdyż czekał na trwałe uregulowanie granicy polsko-niemieckiej. Komunistyczna Niemiecka Republika Demokratyczna uznała ją już w 1951 r., dając władzom PRL pretekst do zwiększenia presji na Kościół rzymskokatolicki, aby zgodził się na usunięcie administratorów apostolskich i zastąpienie ich duchownymi niższej rangi, wskazanymi przez rządzących. Wokół tej sprawy toczyła się przez długie lata gra polityczna między prymasem Polski (od 1948 r.) kard. Stefanem Wyszyńskim a władzami PRL. Polscy biskupi wyznaczeni przez Piusa XII na te urzędy objęli je dopiero po przełomie październikowym w 1956 r. Gdy w życie wszedł układ między PRL a RFN (podpisany w grudniu 1970 r.), papież Paweł VI w 1972 r. ostatecznie uregulował stosunki kościelne na ziemiach poniemieckich. Zmienił granice polskich diecezji rzymskokatolickich i utworzył dwie nowe, w Szczecinie-Kamieniu i Koszalinie-Kołobrzegu. Ewangelicy. Zbiegli lub wysiedleni mieszkańcy niemieckich obszarów Śląska, Pomorza i Prus Wschodnich, w większości luteranie, pozostawili swe kościoły i cmentarze. Wiele z nich uległo zburzeniu podczas działań wojennych, wiele niszczało z powodu braku opieki po wojnie. Napływający osadnicy przejmowali mienie ewangelickie. Nierzadko były to też świątynie, które przed reformacją należały do Kościoła łacińskiego, więc w pewnym sensie można to było uznać za powrót do stanu poprzedniego. Jednak niemieckich ewangelików takie rozumowanie nie przekonywało. Zaznaczali, że po reformacji wierni wprawdzie zmieniali wyznanie na konfesję swego władcy (cuius regio, eius religio), lecz nie zmieniali przestrzeni sakralnej. Tymczasem po 1945 r. nowi mieszkańcy tych dzielnic przynieśli z powrotem wiarę katolicką w miejsce ewangelickiej, obejmując zarazem w posiadanie cudzą przestrzeń sakralną i cudzą własność kościelną. Także polscy luteranie zaangażowali się po wojnie w organizację życia konfesyjnego na ziemiach poniemieckich. Zależało im, by na terenach tych nie zrównywać automatycznie pozostałych jeszcze na nich rdzennych Niemców z zamieszkałymi tam od pokoleń ewangelikami polskiego pochodzenia. Apelowali, by osadników nie kierować na tereny bezpośrednio sąsiadujące z przedwojenną granicą polsko-niemiecką. Jeszcze w płonącym Wrocławiu ewangelickie nabożeństwo odprawiał ks. prof. Wiktor Niemczyk, pełnomocnik polskiego Kościoła ewangelicko-augsburskiego na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Duchowny badał sytuację kilku parafii ewangelickich na Dolnym Śląsku. Stwierdził, że w polskojęzycznym nabożeństwie w Międzyborzu uczestniczyło jesienią 1945 r. 60 osób. Ale po polsku mówili tylko ludzie starsi, młodsi – po niemiecku. Nowe polskie władze Kościół ewangelicki uważały często za etnicznie niemiecki, nawet na Warmii i Mazurach, gdzie przed wojną wielu luteranów było Polakami. Także i tam przejmowanie kościołów ewangelickich przez katolików było powszechne, co prowadziło do konfliktów. Jeden z nielicznych przykładów pokojowego przekazania kościoła odnotowano w Nidzicy, gdzie katolicy wymienili się z ewangelikami świątyniami (dostali większy) i częściowo ich wyposażeniem. Regułą było jednak utrudnianie życia ewangelikom. Niektórzy z nich mówili wręcz o krucjacie katolickiej zwróconej przeciwko nim. W 1949 r. w województwie olsztyńskim na ponad pół miliona mieszkańców było nieco ponad 44 tys. wyznawców luteranizmu. Zdarzało się, że musieli odprawiać