Na pograniczu. W 1945 r. w historii Ełku zmieniło się wszystko. Miasteczko już od dawna nie leżało – jak pisał urodzony w nim w 1926 r. Siegfried Lenz – „na tyłach historii”, lecz w samym epicentrum wydarzeń, które rozpoczęły się hitlerowską agresją na Polskę 1 września 1939 r. W przypadku przedwojennego Ełku (czy też szerzej: Mazur) mamy do czynienia z dwoma rodzajami pograniczności: przestrzenną oraz kulturową. Wyznacznikiem tej pierwszej była bliskość granicy z Polską (20 km), ta druga przejawiała się w bezpośrednim sąsiedztwie i wzajemnym przenikaniu się obydwu kultur, które swój najpełniejszy wyraz znalazło w postaci społeczności Mazurów pruskich. Ta grupa etniczna wywodzi się z pochodzących z północnego Mazowsza polskich osadników, których w ramach akcji kolonizacyjnej ściągnął na tereny Prus Zakon Krzyżacki. Osadnictwo to wzmogło się od momentu sekularyzacji zakonu w 1525 r. Protestanckie Prusy stały się wówczas lennem polskim. Przyjęty przez Mazurów protestantyzm stał się z czasem – oprócz języka polskiego – ważnym wyznacznikiem ich tożsamości. Nie był to jednak protestantyzm w czystej formie, ponieważ przez wiele stuleci mieszały się w nim wpływy katolickie i wiara w przesądy. Zgodnie z luterańską zasadą głoszenia Słowa Bożego w językach ojczystych otworzono na założonej w 1544 r. w Królewcu Albertynie seminaria polskie i litewskie, które kształciły duchownych dla terenów Mazur i Pruskiej Litwy. Wschodniopruskość. Skutkiem zapoczątkowanych w połowie XIX w. procesów modernizacyjnych, na które składały się industrializacja, budowa kolei, wodociągów i kanalizacji, a przede wszystkim wytworzenie się nowoczesnego nacjonalizmu niemieckiego po zjednoczeniu tego kraju w 1871 r., była postępująca i w dużym stopniu wymuszana przez władze identyfikacja Mazurów z kulturą niemiecką. „Po 1870 r. nic już nie było tak jak dawniej – pisze Andreas Kossert. – Aż po najodleglejsze krańce Rzeszy miała teraz rozbrzmiewać tylko mowa niemiecka. (…) Polskojęzyczni Mazurzy byli anachronicznym antagonizmem, który nie miał szans przetrwania”. Ostateczne zasymilowanie kultury mazurskiej z niemieckością dokonało się w okresie międzywojennym. W odizolowanych „polskim korytarzem” po I wojnie światowej od Rzeszy Prusach Wschodnich wykształcił się wówczas specyficzny narodowy wariant niemieckiej tożsamości regionalnej, który Robert Traba określił mianem wschodniopruskości. Decydującym impulsem był tutaj plebiscyt z 11 lipca 1920 r., w którym mieszkańcy południowych terenów Prus Wschodnich mieli zdecydować o swojej przynależności do Polski albo Prus Wschodnich. Zorganizowana wówczas przez stronę niemiecką akcja plebiscytowa oznaczała umasowienie i upodmiotowienie skierowanego do Mazurów i Warmiaków ruchu regionalnego. Zwycięstwo niemieckie było przytłaczające. Np. w powiecie ełckim padły 36 534 głosy za Niemcami i tylko 44 za Polską. Późniejsze świętowanie rocznic plebiscytowych, rocznic zwycięstwa pod Tannenbergiem – w połączeniu z silnym kultem Hindenburga – było stałym elementem pielęgnowania regionalnej tożsamości i wzmacniało związek ludności z rodzinną ziemią i niemiecką ojczyzną, a także jednoczyło ją wobec polskiego wroga. Tendencje te uległy wzmocnieniu po przejęciu władzy w Niemczech przez Hitlera. NSDAP odnosiła na Mazurach w latach 30. ogromne sukcesy. W powiecie ełckim w wyborach do Reichstagu 31 lipca 1932 r. uzyskała 70,6 proc. głosów. Złudny spokój i bezładna ucieczka. II wojna światowa była w Ełku i na Mazurach czasem złudnego spokoju. W odróżnieniu od nękanych alianckimi bombardowaniami zachodnich miast Rzeszy Prusy Wschodnie przez długi czas nie odczuwały bezpośrednich skutków militarnego konfliktu, którego oznaką była jedynie coraz większa liczba robotników przymusowych mających zastąpić zmobilizowanych do wojska mężczyzn. 22 czerwca 1944 r. rozpoczęła się wielka ofensywa Armii Czerwonej. Od połowy listopada 1944 r. do 12 stycznia 1945 r. nastąpiła przerwa w walkach, następnie 1,6 mln żołnierzy zamknęło Prusy Wschodnie w kotle. Wraz z uderzeniem sowieckich wojsk rozpoczęła się długo opóźniana przez władze akcja ewakuacji ludności cywilnej, która stopniowo przekształciła się w bezładną ucieczkę. Ewakuacja ludności z Ełku przebiegała dwuetapowo. W sierpniu, październiku i listopadzie 1944 r. wywieziono część mieszkańców powiatu i administracji oraz banki i zakłady przemysłowe. Kwatery w mieście zajęły oddziały Volkssturmu. Do ucieczki pozostałych mieszkańców doszło 21 i 22 stycznia 1945 r. Rosjanie wkroczyli do Ełku bez walk 24 stycznia. Na mocy decyzji aliantów miasto miało znaleźć się w granicach Polski. Inicjatywę w zakresie zbudowania struktur państwa polskiego w Prusach Wschodnich przejął Urząd Wojewódzki w Białymstoku, gdzie 3 lutego 1945 r. utworzono Biuro Pełnomocnika RP na Okręg Mazurski, które objął – z nominacji wojewody białostockiego – Henryk Olejniczak. 6 kwietnia 1945 r. na budynku dawnego starostwa niemieckiego w Ełku zawisła polska flaga, 28 maja 1945 r. administracja polska przejęła władzę z rąk sowieckiej komendantury. „Ziemia wasza – trofea nasze”. Liczące w 1939 r. 16,5 tys. mieszkańców miasto było po ucieczce Niemców niemal całkowicie wyludnione. 6 kwietnia 1945 r. została wysłana do Ełku grupa operacyjna Pełnomocnika RP na Okręg Mazurski. Zastała ona „miasto oczyszczone dosłownie ze wszystkiego, tylko pozostały domy i meble”. Żołnierze Armii Czerwonej oraz napływający do miasta polscy szabrownicy wzniecali pożary, w wyniku których spłonęły liczne kamienice oraz wybudowany w 1925 r. ratusz. O zachowaniu sowieckich żołnierzy wspomniana grupa operacyjna raportowała w sposób następujący: „Są wypadki, że (…) pod wpływem alkoholu chodzą po mieszkaniach, zanieczyszczają je, łamią meble, wybijają szyby, zrywają instalację elektryczną, gazową, wodociągową”. Raport z kwietnia 1945 r. sporządzony przez przebywających na terenie powiatu ełckiego pełnomocników grup operacyjnych Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i Ministerstwa Przemysłu podaje z kolei, że „w Prostkach i Ełku jest bardzo ścisła kontrola. Miasta Ełk i Margrabowa wyjątkowo za szlabanami”. Wszechwładza sowieckich komendantur wojskowych w Prusach Wschodnich prowadziła do ostrych konfliktów z tworzącą się polską administracją. Chodziło w nich głównie o demontaż i wywózkę niezbędnej do funkcjonowania miast poniemieckiej infrastruktury. Sposób postępowania „czynników Armii Czerwonej” został lapidarnie określony we wspomnianym raporcie pełnomocników KERM jako: „Ziemia wasza – trofea nasze”. Jakie działania musiały podejmować polskie władze w celu zatrzymania demontażu poniemieckiego mienia, pokazuje memoriał, który Miejska Rada Narodowa w Ełku wystosowała do Ministerstwa Przemysłu na posiedzeniu 10–11 listopada 1945 r. w proteście przeciwko wyjęciu spod zarządu miejskiego elektrowni, gazowni, garbarni i rzeźni przez tworzone wówczas zjednoczenia przemysłowe: „Gdzie ci ludzie – te rosnące jak grzyby po deszczu – Zjednoczenia, gdzie oni byli, kiedy trzeba było nocami, potajemnie po prostu kraść z pod ręki służby radzieckiej pasy transmisyjne, części maszyn w celu bezpiecznego ich ukrycia, narażając się na kule wartowników i patroli? Dlaczego owe Zjednoczenia nie tłukły się rozklekotanymi autami lub furmankami setki kilometrów do Sztabów Frontów Wojsk Radzieckich, aby tam wyżebrać pozostawienie maszyn przeznaczonych do wywiezienia? Gdzie były tak faworyzowane obecnie Zjednoczenia, kiedy bez fachowców, bez właściwych narzędzi szperając po piwnicach i suterynach miasta i powiatu w poszukiwaniu brakujących części maszyn, wydzierając je szabrownikom – Zarząd Miejski niestrudzenie montował przedsiębiorstwa, aby puścić je w ruch?”. Długi katalog przestępstw. Raport Powiatowej Komendy MO z Ełku za marzec 1946 r. wymieniał cały katalog popełnianych wówczas przestępstw. Najpowszechniejsze były dokonywane przez kilkuosobowe grupy uzbrojonych szabrowników rozboje oraz różnego rodzaju kradzieże. Ich ofiarą padali często przedstawiciele pozostałej na terenie powiatu ełckiego ludności mazurskiej: „Dnia 20.3.46 w nocy nieznani sprawcy dokonali napadu rabunkowego u Mazurki (…) zam. Zanie, gm. Kalinowo, pow. Ełk rabując zboże, pościel, ubrania i naczynia kuchenne”. Oprócz tego notowano gwałty, zabójstwa, podpalenia, paserstwo, kłusownictwo, nielegalne posiadanie broni oraz osiem przypadków bimbrownictwa. Do zadań funkcjonariuszy MO należało również sprawowanie kontroli nad przypadkami nierządu: „Ogółem uprawia nierząd 12 kobiet z czego u trzech notowano objawy chorób wenerycznych w miesiącu marcu 1946” – donoszono w ostatnim punkcie wspomnianego raportu. W mieście stacjonował co prawda garnizon wojska, który poprzez wystawianie nocnych wart w kluczowych dla miasta obiektach, jak elektrownia czy wodociągi, starał się opanować początkowy chaos, jednakże nawet wśród żołnierzy bardzo trudno było utrzymać dyscyplinę. Uwaga ta odnosi się również do funkcjonariuszy UB i MO, którzy sami niejednokrotnie uczestniczyli w procederze szabrowania poniemieckiego mienia albo posługiwali się dość niekonwencjonalnymi metodami. I tak np. w rozkazie z 31 maja 1946 r. komendant garnizonu w Ełku Emil Kumor pisał do swoich podkomendnych: „Stwierdzam, że mimo wydanych rozkazów, w dalszym ciągu odbywa się głuszenie ryb materiałami wybuchowymi na jeziorach i rzekach przez wojskowych, funkcjonariuszy U.B.P. i M.O. Wobec powyższego zabraniam kategorycznie głuszenia ryb materiałami wybuchowymi”. Nowi mieszkańcy. 1 lipca 1945 r. Ełk liczył 1765 mieszkańców, w tym 350 Niemców. Do wyludnionego miasta stopniowo zaczęli napływać nowi mieszkańcy. Pod koniec 1946 r. liczyło ono 6 tys. mieszkańców, w 1949 r. – 11 468. Według ustaleń poznańskiego socjologa Andrzeja Saksona w 1950 r. ludność powiatu ełckiego liczyła 39 086 mieszkańców, z czego 3005 osób stanowiła ludność autochtoniczna, a 36 081 napływowa. Większość z nich przybyła z terenów woj. białostockiego (26 619). Drugą co do wielkości grupą byli mieszkańcy dawnych Kresów Wschodnich RP (5240). Za ich osiedlanie odpowiedzialny był Państwowy Urząd Repatriacyjny, Powiatowy Oddział w Ełku, którego właściwa działalność rozpoczęła się 15 października 1945 r. Na podstawie analizy dokumentów ełckiego PUR Stefan M. Marcinkiewicz ustalił, że przesiedleńcy przybywali do miasta głównie z terenów wiejskich Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny, sporadycznie pojawiały się nazwy miejscowości z południowo-wschodnich obszarów II RP (Lwów, Kostopol, Łuck, Kowel, Buczacz). Dla wielu Kresowian przesiedlenie do Ełku było jedynym ratunkiem przed wywózką na Syberię. Pochodzący z Grodna ełcki nauczyciel matematyki Bohdan Iglicki wspomina: „Za samogon dogadały się cztery rodziny stamtąd. Między innymi żona komendanta posterunku policji, tacy znajomi, i za wódkę Rosjanie, żołnierze przewieźli nas z Grodna t