Panorama świata u progu zagłady. Malarz i rysownik Max Günther przyjechał do Silberbergu zaraz po I wojnie światowej. Trzydziestoletni artysta, który wracał z frontu, być może szukał spokoju w niewielkim miasteczku położonym na malowniczej dolnośląskiej przełęczy. Uwiecznione przez niego krajobrazy tchną sielskością. Podobnie jak namalowana w 1938 r. monumentalna panorama miejscowości, nad którą góruje stara pruska twierdza. Któż z tysiąca mieszkańców mógł wówczas przypuszczać, że to obraz świata u progu zagłady? Turystyczny raj. Średniowieczna osada górnicza, nazwana z racji wydobywanego tam kruszcu Silberbergiem (Srebrną Górą), przechodziła w swych dziejach kilka transformacji, dostając się przy tym w połowie XVIII w. spod władzy Habsburgów pod berło królów pruskich. Przed I wojną, mając sieć kanalizacji, elektryczność, dworzec kolejowy, hotele i oferując malownicze szlaki górskie, przyciągała 5 tys. turystów rocznie. Zamieszkiwało ją 1125 obywateli, z których 748 deklarowało się jako katolicy, a 377 – jako ewangelicy. Wszyscy byli narodowości niemieckiej. Po I wojnie w miasteczku osiedliło się kilku obcych, wśród nich malarz Max Günther, trzech Żydów oraz jeden Polak, oddający uparcie głos na listę Polsko-Katolickiej Partii Ludowej. Ich obecność nie naruszała jednak jednolitości lokalnej społeczności. Przeciętny mieszkaniec Silberbergu lat 20. XX w. nadal żył z turystów, których rocznie przyjeżdżało już ok. 50 tys. Czasem utrzymywał się z rzemiosła. Jakaś setka pracowała w pobliskich fabrykach. W czasie wyborów głosował na katolicką Niemiecką Partię Centrum (ok. 40 proc.) lub konserwatywną Niemiecką Narodową Partię Ludową (ok. 30 proc.) i należał do jednego z dwudziestu działających w miasteczku stowarzyszeń. Przez lata wybierał też na burmistrza wciąż tego samego Roberta Felkela, który pochodził z Górnego Śląska, gdzie zdobył doświadczenie zawodowe w urzędach miejskich w Zabrzu oraz Bytomiu. Wielki Kryzys zaowocował nie tylko zubożeniem miasteczka, ale też gwałtownym wzrostem poparcia dla NSDAP. Na partię Adolfa Hitlera swój głos zaczęło oddawać ok. 35 proc. wyborców Silberbergu. Na drugim miejscu nadal plasowała się katolicka Partia Centrum (30 proc.). W cieniu oflagu. Gdy narodowi socjaliści przejęli rządy w Rzeszy, z miasteczka szybko wyprowadzili się trzej Żydzi i zniknął Polak. Władze państwowe zaczęły regularnie organizować w okolicach obozy Hitlerjugend i dotowane przez państwo wczasy robotnicze. W przededniu kolejnej wojny Silberberg zamieszkiwały 1154 osoby. Mężczyźni, którzy otrzymali 25 sierpnia 1939 r. karty mobilizacyjne, trafili do 183. pułku piechoty, a potem na front. Do starej twierdzy wkrótce przywieziono polskich jeńców. Przetrzymywano tam m.in. sławnych dowódców kampanii wrześniowej: gen. Tadeusza Piskora, kontradmirała Józefa Unruga i komandora Stefana Frankowskiego. O dolnośląskim miasteczku stało się na moment głośno, gdy z Oflagu VIII B brawurowo uciekło 10 jeńców. Niedługo potem Polaków przeniesiono w głąb Rzeszy, a na ich miejsce do Silberbergu trafili jeńcy z Belgii, Francji i Grecji. Potem dołączono do nich też Rosjan, a nawet oddział Finów. Tym ostatnim udało się zdobyć broń i opanować część twierdzy, ale bunt szybko stłumiono, a uciekających rebeliantów wyłapano i rozstrzelano. Do miasteczka trafiło także ponad 100 przesiedleńców z Kolonii, którą alianckie lotnictwo zrównało z ziemią podczas bombardowań. Srebrnogóra. Wszystkie te zdarzenia dawały przedsmak nadciągającej katastrofy. „6 maja 1945 r. ludność miasteczka została zwołana na plac koło kościoła ewangelickiego. Miejscowy przywódca NSDAP Georg Kapolke odczytał wówczas rozkaz feldmarszałka Schörnera, że front będzie utrzymany w tym rejonie jeszcze tylko przez dwa dni. Ludność miała opuścić swoje domy i wycofać się wraz z odchodzącym stąd wojskiem niemieckim. Przymusu jednak nie było i niewielu mieszkańców miasta zdecydowało się na ten krok – pisze wrocławski historyk, śląskoznawca, dr Tomasz Przerwa w monografii „Dzieje Srebrnej Góry”. – Osoby starsze i chore pozostały w swoich mieszkaniach. Pozostali schronili się w okolicznych górach i mniejszych osadach”. Rankiem 9 maja 1945 r. wkroczyli do Silberbergu czerwonoarmiści. „W poszukiwaniu jakichkolwiek cenniejszych przedmiotów przetrząsnęli oni niemal wszystkie budynki. Gwałcone były dziewczęta i kobiety” – relacjonuje Tomasz Przerwa. Gdy regularne oddziały podążyły za wrogiem, pojawili się maruderzy i działo się jeszcze gorzej. Zgwałcono i zastrzelono nawet 74-letnią i schorowaną Leopoldinę Bartsch. Wkrótce mieszkańcy miasteczka przeżyli kolejny szok, gdy dowiedzieli się, że wkrótce ich Silberberg zostanie przekazany Polakom i zmieni nazwę na Srebrnogórę (początkowo tak ją pisano). Pierwsi polscy osadnicy dotarli do miasteczka w połowie czerwca 1945 r., a wraz z nimi również przedstawiciele nowych władz. Ostatniego burmistrza Eduarda Bobera zastąpił pełnomocnik polskiej administracji Jerzy Habus. „Przy wprowadzaniu do mieszkań i gospodarstw rolnych polskich osadników napotykano na opór ludności niemieckiej” – twierdzi historyk Łukasz Sołtysik w opracowaniu „Mniejszości narodowe i polska ludność rodzima (autochtoniczna) w Srebrnej Górze po 1945 r.”. Mimo sprzeciwów właścicieli lokali wysiedlano ich do sąsiadów, dokonując komasacji. Przy czym liczba przejmowanych mieszkań początkowo nie była duża. W czerwcu 1945 r. nowe władze zarekwirowały 13 lokali dla 36 osiedlonych Polaków. Miesiąc później 7 mieszkań, a w sierpniu kolejnych 21. Podobnie rzecz się miała z rekwirowaniem warsztatów rzemieślniczych oraz sklepów. Mimo tych profitów miasteczko wcale nie wydawało się wymarzonym miejscem do rozpoczęcia nowego życia. „Osiedlający się w Srebrnej Górze Polacy pochodzili z bardzo różnych rejonów II Rzeczpospolitej. Zarówno z Kresów, jak i Wielkopolski oraz Małopolski. Bardzo też często przybywali na krótko, a potem przesiedlali się do bardziej atrakcyjnych miejsc” – twierdzi dr Przerwa. Tak więc fluktuacja polskich przesiedleńców była bardzo duża. Autochtoni nie chcą wyjeżdżać. Natomiast pozostającym na miejscu 1320 Niemcom wiodło się coraz gorzej. Najpierw sporządzono spis byłych członków NSDAP, doliczając się 208 osób. Po czym cofnięto im zezwolenie na pobyt stały, co odcinało ich od dostępu do kartek żywnościowych. „Od września apelowano do władz zwierzchnich o »bezzwłoczne wysiedlenie Niemców«, tym bardziej że wciąż napływali kolejni uciekinierzy niemieccy, a równocześnie przyjeżdżali nowi osadnicy polscy” – pisze Sołtysik. W październiku 1945 r. rozpoczęto więc akcję ścieśniania Niemców, aby z 600 lokali, które zamieszkiwali, wygospodarować minimum 75. Wymuszono na nich obowiązek noszenia przyszytej do ubrania litery N i posiadania przepustki, jeśli chcieli podróżować po terenie powiatu ząbkowickiego. Każdy Niemiec powyżej 14. roku życia został zobowiązany do podjęcia pracy, jaką wyznaczały mu nowe władze miasteczka. Przeważnie chodziło o uprawę roli lub naprawę dróg. Starannie pilnowano, by nie pozostawali bezczynni. Dokańczano też wywłaszczanie ich ze wszystkiego, co posiadali: od mieszkań zaczynając, na warsztatach pracy kończąc. Ich oszczędności w markach zostały wymienione na złotówki po kursie 2 do 1, co oznaczało błyskawiczne zubożenie autochtonów. Mimo szykan nadal nie palili się do dobrowolnego wyjazdu. Przeprowadzony pod koniec 1945 r. spis ludności wykazał, iż w Srebrnej Górze (już tak pisanej) mieszka aż 1170 Niemców. Komunistyczne władze zamierzały szybko to zmienić. Wysiedlenie. Sporządzony pośpiesznie spis miał posłużyć sprawnej akcji wysiedleńczej, której początek zaplanowano na styczeń 1946 r. Oprócz spisu głównego w sekrecie powstały dwa dodatkowe. „Jeden dotyczył Niemców fachowców, tj. reklamowa