Wspomnienia mieszkańców Kostrzyna nad Odrą

Wysiedleni Inge Nielsen, z d. Sagischewski Jeszcze przed końcem wojny (…) wróciliśmy do Kostrzyna koleją. (…) Wielu Kostrzynian przecież nie zastaliśmy. W mieście było może 200 ludzi, nie więcej. (…) Z moją dwa lata młodszą siostrą przemierzałyśmy gruzowisko, zatrzymując się przede wszystkim w miejscach, które znałyśmy przed ich zniszczeniem. Pełzałyśmy przez czarne, okopcone ruiny szukając czegoś zdatnego do jedzenia. Tak znalazłyśmy jeszcze u piekarza mąkę. (…) Potem podeszłyśmy do jasnego oficerskiego bloku przy Roonstraße [nieistniejąca] łączącej Plac Moltkego [Park Lwa] z Weinbergstraße [ul. Żeglarska]. Wyszła nam tam naprzeciw kobieta, która poradziła nam, byśmy nie wchodziły do tego bloku, bo leży tam pełno martwych żołnierzy. (…) Wkładaliśmy w ziemię łupy ziemniaków, by wyrosły tam znowu. P. Wolf Wypiekano chleb dla Rosjan i Polaków, czasami również dla ludności niemieckiej. Mieszkańcom Nowego Miasta przydzielano zboże z silosu przy moście odrzańskim, które mielono w Manschnow. Wielu przekopywało pogorzelisko magazynu prowiantowego na Starym Mieście, szukając konserw mięsnych i warzywnych, inni próbowali zdobyć coś w spustoszonych magazynach przy Heerstraße [ul. Sportowa]. Dobrze, że chociaż studnie dostarczały dostatecznej ilości wody. W całym Kostrzynie nie było żadnego lekarza i żadnych leków, na Nowym Mieście również żadnego mleka! Dzieci w wieku szkolnym – w starym budynku szkoły przy ul. Gorzowskiej funkcjonowała już czteroklasowa szkoła ludowa – planowo przeszukiwały gruzowiska wynajdując stare tekstylia i buty, które miały być zreperowane we wspólnotowych warsztatach. Do tego jednak już nie doszło. 22 czerwca 1945 r. jak grom z jasnego nieba uderzył w nas powracających rozkaz opuszczenia Kostrzyna w komplecie o godz. 12. Dozwolone było zabranie ze sobą 15-kilogramowego bagażu. Niektórzy jednak potrafili zdobyć ręczny wózek i uratować z Kostrzyna nieco więcej dobytku, którego nie zakwestionowano. Przy mocnym upale 1500 Kostrzynian ruszyło w milczący marsz, znowu utraciwszy wszelką nadzieję. Do mostu na Odrze eskortowali nas polscy żołnierze, potem każdego pozostawiono jego własnemu losowi. Anna Kientopf (w drodze z Pomorza do Niemiec) Po południu (…) zobaczyliśmy przed nami Kostrzyn. Na skraju były małe domy, które zdawały się być zamieszkane, przy ulicach jednak stały ruiny. Kostrzyn był zupełnie zniszczonym miastem. Nie było tu żywej duszy, przynajmniej nie po wschodniej stronie Odry. (…) W długiej kolumnie ciągnęliśmy ulicami miasta ruin, nad którym unosił się silny odór spalenizny i rozkładu. (…) Nareszcie około 17.30 dotarliśmy do mostu na Odrze. Gotowi byliśmy poświęcić wszystkie wartościowe rzeczy, które jeszcze mieliśmy, byle tylko przejść przez Odrę. Tam byli wszak Niemcy, którzy nam pomogą, którzy zrozumieją. (…) Przy moście stali polscy żołnierze i jeszcze raz kontrolowali każdy wóz. Wtedy, a przed nami było jeszcze sześć do ośmiu wozów, bramka została zamknięta. Na dzisiaj koniec! Co teraz? Nasze rozczarowanie nie miało granic. Osiedleni Paweł Pośpieszny (kolejarz) W swój pierwszy transport ruszyliśmy z Poznania do Kostrzyna 1 marca [1945 r.], o godzinie 1 w nocy. (…) Jechaliśmy wolno przez Krzyż i Piłę na tych stacjach mieliśmy dłuższe postoje. W Krzyżu dworzec był niezniszczony, ale w Pile całą stację spowijał gryzący dym palących się domów. W nocy 2 marca dojechaliśmy do Kostrzyna, z daleka już było widać ogień walk. Przed miastem stały stanowiska dział. Wolno wjeżdżaliśmy na dworzec, jeden rosyjski oficer z naszego składu dał znak, abyśmy zatrzymali pociąg. Obok nas stały jakieś wagony i panował tam straszny ruch, w rozbłyskach światła widać było biegających żołnierzy. Do naszego pociągu podbiegł jakiś oficer rosyjski i krzycząc szukał dowódcy składu. Nad nami przez cały czas przelatywały pociski, zza Odry artylerii niemieckiej, a od strony miasta ryczały radzieckie katiusze. Mieliśmy wrażenie, że trafiliśmy do piekła. Zwoliński chwycił mnie z tyłu za barki i patrząc w górę na te fajerwerki powiedział przestraszony: No to panie Pawełku już po nas. Siedzieliśmy w parowozie i tylko czekaliśmy, kiedy trafi nas jakiś pocisk. Tym bardziej, że widzieliśmy w oddali na bocznicy pozostawione cysterny z paliwem. Walki o Kostrzyn były naprawdę zacięte. Z Kostrzyna wywieźliśmy transport z lekko rannymi i trochę uszkodzonego sprzętu, czołgi, działa, samochody. (...) Innym razem jak byłem w Kostrzynie na stacji, podszedł do nas pułkownik wojska polskiego i zapytał, po co mi taki wagon z przodu, odpowiedziałem, że to w razie jakby niemieccy partyzanci podłożyli minę na tory, to wagon wyleci w powietrze, a nie parowóz. Rosjanie bali się ataków na pociągi jakichś maruderów niemieckich. Mówili o nich partyzanci. (…) Transport, który najbardziej mi utkwił w pamięci to był z Wojskiem Polskim do Berlina. To było 3 czy 4 maja, wysadziłem ich na stacji na przedmieściach Berlina, bo Niemcy wysadzili rozjazd. Berlin wtedy to była jedna ruina. Wróciłem do Kostrzyna i tam 8 maja zastał mnie koniec wojny. Najpierw zobaczyłem pijanych Rosjan jak krzyczą zapytałem co się dzieje. Oni, że nareszcie koniec wojny i zaczęli mnie ściskać tak mocno, że brakowało tchu. Wskoczyłem na parowóz i zacząłem głośno gwizdać na wiwat. Koniec wojny to była naprawdę wielka radość. Anna Czyż z d. Borkiewicz Tata zapewniał nas, że z chwilą gdy otrzyma mieszkanie, zabierze nas do Kostrzyna [gdzie, jako kolejarz, został służbowo przeniesiony], aby tam na nowo zorganizować nam życie rodzinne. Zanim to nastąpiło przyjechałyśmy z mamą w czasie wakacji w r. 1947 (byłam już uczennicą III klasy), aby zobaczyć, jak wygląda miejscowość, w której mamy zamieszkać. (…) Widok był dla nas przerażający, szczególnie dla mamy, która nawet wahała się, czy warto tu się osiedlać, ale tato był pełen optymizmu i mówił, że miasto odzyska swój utracony wizerunek, a gruzy powoli przestaną straszyć. Zaprowadził nas również na mszę niedzielną do małej kapliczki, którą wspólnie z innymi pierwszymi mieszkańcami Kostrzyna odremontowali i przygotowali do sprawowania eucharystii, niestety, ksiądz dojeżdżał z pobliskiej miejscowości, ale spodziewano się wkrótce kapłana na pobyt stały. Mamę szczególnie martwiło to, że ja jeszcze nie byłam przygotowana do I komunii św., a w tych kostrzyńskich warunkach mama nie wyobrażała sobie, jak może to być zrealizowane. (…) Rodzina nie może żyć rozłączona i w wakacje 1948 r. w wagonie towarowym przyjechałam z rodzicami na stałe do Kostrzyna. (…) Teraz mieszkaliśmy już w trzypokojowym mieszkaniu na II piętrze (…) bloku kolejowego z tym, że jeden pokój zajmował sublokator, samotny kolejarz. (…) Sama nie mogłam się oddalać od domu, rodzice mi zabronili ze względu na gruzy i niewypały. Jednak tak jak wszystkie dzieci nie bardzo słuchałam zakazów i wymykałam się z domu, aby penetrować pobliskie zabudowania. Było to dla mnie przerażające, że takie ładne domki zostały zniszczone i stoją bezpańskie. Ogrody wokół tych domów pełne drzew i krzewów owocowych, a nikt tych owoców nie zbiera, ogrody zaniedbane, chwasty tak wysokie, że pomniejszych krzewów wśród nich nie widać. (…) Te bezpańskie ogrody to było dla nas dobrodziejstwo, bowiem w tym pierwszym okresie naszego pobytu w Kostrzynie mieliśmy tanie źródło witamin (…). Tato bardzo się starał, aby nam nic nie brakowało do życia, a mama, która nie pracowała zawodowo zajmowała się domem i przetwarzaniem różnych warzyw i owoców, aby poczynić zapasy na zimę, bowiem sklep był tylko jeden i to zaopatrzony tylko w podstawowe produkty spożywcze. (…) Spełniło się również pragnienie mamy i 19 lipca 1949 r. przystąpiłam wraz z grupą innych kostrzyńskich dzieci do I komunii św. Był to dla mnie radosny dzień, bo mamie mimo ogromnych trudności, udało się kupić biały materiał na komunijną sukienkę i białe buciki, a zdjęcie komunijne mama załatwiła mi aż w Gorzowie Wlkp., tam mnie zawiozła do fotografa w 2 tygodnie po uroczystości. Bardzo przeżyłam ten dzień konfirmacji, bowiem zaprosiliśmy na moją uroczystość rodzinę, która mieszkała daleko od nas w Poznańskim, ale nikt nie przyjechał, bowiem nie mieli odwagi tego uczynić, wtedy w Kostrzynie obowiązywały przepustki. Prezentów też żadnych nie otrzymałam, chrzestny przysłał mi tylko życzenia komunijne. Alicja Kłaptocz Była ciepła noc sierpnia 1947 r., kiedy moje stopy dotknęły po raz pierwszy ziemi tego miasta. Miasta? – to zbyt wiele powiedziane. Ówczesny Kostrzyn był właściwie tylko zbiorowiskiem gruzów. Punktem na mapie. Z pociągu, który przywiózł nas na stację Kostrzyn tamtej nocy, nie wysiadł tu nikt poza naszą 5-osobową rodziną. Po niewielu minutach pociąg wyruszył w dalszą drogę do Berlina. Mój ojciec poprowadził nas, to znaczy moją Mamę, dwoje młodszego rodzeństwa i mnie, schodami wiodącymi do długiego tunelu, następnie znowu kilka stopni niżej – na dolny peron. Szliśmy wzdłuż wypalonego budynku dworcowego z czerwonego klinkieru. Kilka razy zauważyłam napis Kostrzyn. W pewnym miejscu wyzierała spod napisu źle zamalowana nazwa Küstrin. Stacja kolejowa była oświetlona, lecz kiedy skręciliśmy w lewo, w ulicę Dworcową, miało się natychmiast okazać, że światła stacji były jedynymi punktami świetlnymi w mieście. Gdy przebrzmiały ostatnie odgłosy odjeżdżającego pociągu, ogarnęły nas straszliwa cisza i ciemność. (…) Mój ojciec Jan Zelma był z zawodu urzędnikiem celnym. Kiedy po wojnie zgłosił w Dyrekcji Ceł w Poznaniu gotowość podjęcia pracy, skierowany został do Kostrzyna, by tu, przy nowej granicy organizować wraz z innymi kolegami Urząd Celny. Do sierpnia 1945 r. administracja miasta sprawowana była przez Radziecką Komendanturę Wojenną, która miała swą siedzibę w Hotelu Miejskim. Ale i w następnych miesiącach przebywało tu wielu radzieckich żołnierzy. Nowy Rok 1946 przywitali oni hałaśliwą strzelaniną. Ojciec przybył do Kostrzyna 1 listopada 1945 r. Miasto leżało w gruzach. Na jednym z peronów stał barak, którego mała część musiała początkowo służyć celnikom jako miejsce pracy i zamieszkania. Wkrótce wyremontowali oni własnoręcznie przy ul. Celnej, obecnie ul. Niepodległości, jakimś cudem zachowaną trzypiętrową kamienicę, stojącą wśród kompletnie zdruzgotanych i wypalonych ruin. W każdym pokoju mieszkali co najmniej we dwóch, lecz w porównaniu z barakiem, był to już duży postęp. Wszędzie – na ulicach, placach i wśród ruin walały się pozostałości amunicji, czyhały miny. W różnych miejscach napotykało się rozbite czołgi, działa i inny sprzęt wojenny. W tej sytuacji nie mogło być mowy o sprowadzeniu tutaj rodzin. Dopiero po dwóch latach, gdy warunki nieco się poprawiły, Dyrekcja Ceł wyremontowała kilka domów, by celnicy mogli tu sprowadzić swoje rodziny. I tak przyjechaliśmy tu – ale tylko na jakiś czas. Mówiło się, że Tata musi poszukać sobie innego miejsca pracy, gdyż nie sposób pozostać tu na stałe. Rankiem wybiegłam z domu. Był piękny, słoneczny dzień. Może w blasku słońca miasto będzie wyglądało trochę lepiej? – myślałam pełna nadziei. Jakież rozczarowanie! Dopiero teraz ujrzałam otoczenie z całą wyrazistością: jak okiem sięgnąć, ani jednego ocalałego budynku. Tylko ruiny, rumowiska, wypalone domy, gruzy i popiół. Okropny widok! Naprzeciw wznosiła się wyniosła ruina Kościoła Pokoju. Uszkodzona wieża pozbawiona hełmu, przewyższała swą wysokością wszystkie ruiny w mieście. W bliskim sąsiedztwie znajdowała się ruina z napisem Hermann Gottschalk. W pobliżu, przy skrzyżowaniu ulic (dopiero 12 lat temu dowiedziałam się, że zwano je Gwiazdą) stały wciąż jeszcze zapory przeciwczołgowe. Piaszczysty ter