Co zostało na Kresach

Stalinizm zamknął Polskę tak skutecznie, że szansę na przekroczenie granicy, nawet do kraju socjalistycznego, miała tylko grupa najbardziej zaufanych. Pierwsze oznaki odwilży transgranicznej stały się widoczne w 1955 r., ale przełom nastąpił w 1956 r. Rodzina i znajomi za granicą, zarówno na Zachodzie, jak i dawnych Kresach, przestali być rysą na życiorysie. Odżywały międzynarodowe więzi rodzinne. Również władze – wzorujące się zresztą na ZSRR – uznały, że uchylenie granicznych furtek jest istotnym składnikiem tzw. demokratyzacji i przyczyni się zarówno do złagodzenia nastrojów, jak i ocieplenia wizerunku władz. Liczba wyjeżdżających rosła lawinowo, zwłaszcza odkąd w połowie 1956 r. zliberalizowano sposób przyznawania paszportów zagranicznych. O ile procedury przy wyjazdach na Zachód były uzależnione od urzędników polskich, z którymi można było jeszcze osiągnąć jakiś mniej lub bardziej formalny kompromis, to przy podaniach o paszport do ZSRR, stanowiących ogromną większość wniosków o wyjazd do krajów socjalistycznych (w 1956 r. 156 tys. ze 185 tys.; celem prawie wszystkich wyjazdów były Kresy), decydowali pracownicy sowieckich konsulatów. Od początku polskiej „rewolucji październikowej” byli oni mniej pochopni w wydawaniu zezwoleń, np. we Wrocławiu pozytywnie załatwiono w październiku 1956 r. ok. 1400 podań, ale w kolejce czekało ponad 30 tys. innych. Jednak tysiące Polaków miało w 1956 r. okazję do odwiedzenia Kresów, najczęściej po raz pierwszy od kilkunastu lat. Jednym z nich był autor publikowanego poniżej raportu. Wiemy jedynie, że był mężczyzną, reszta należy do sfery przypuszczeń. Język, orientacja w realiach i topografii Wilna, wachlarz zainteresowań (od zaopatrzenia przez stosunki narodowościowe po przebudowę miasta) pozwalają doszukiwać się w nim starszego już, wykształconego inteligenta, pochodzącego z tej części Kresów. Nie wiadomo, czy notatkę przygotował spontanicznie, czy na zamówienie, i jaki był jej cel. Może liczył, że zainteresują się nią nowe władze, zwłaszcza że wraz z Gomułką powróciły – w rzeczywistości irracjonalne – nadzieje na odzyskanie (części) Kresów. Na wiecach proponowano ogłoszenie referendum w tej sprawie bądź postawienia jej na forum ONZ. Trudno powiedzieć, czy autor próbował gdzieś opublikować te notatki. Ostatecznie, na przełomie 1956/57 r. raport został przekazany przez Hannę Rewską, członkinię Klubu Krzywego Koła, jej kuzynowi Jerzemu Giedroyciowi. Skorzystała z pośrednictwa sekretarza ambasady francuskiej Georges’a Sidre’a, często świadczącego usługi kurierskie między Maisons-Laffitte a Warszawą. Nie wiadomo, dlaczego Giedroyc nie opublikował „Notatek”. W korespondencji redakcyjnej nie ma na ten temat śladu. Dokument jest przechowywany w Archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte pod Paryżem, sygn. Mat B. 129-131 (Rewska). Zachowano oryginalną pisownię, dokonano drobnych skrótów, rezygnując z niewiele wnoszących informacji szczegółowych. *** Chciałbym serdecznie podziękować dyrekcji i pracownikom instytutu, zwłaszcza p. Wojciechowi Sikorze i p. Leszkowi Czarneckiemu, za życzliwe przyjęcie i nieocenioną pomoc. *** Wilno i Wileńszczyzna (notatki na podstawie miesięcznego pobytu w Wilnie, listopad 56 r.) Sytuacja ekonomiczna w rozbiciu na miasta, zwłaszcza Wilno, oraz wieś. a) Wilno, jako stolica Litewskiej S.R.R. należy w tej chwili do stosunkowo najlepiej zaopatrzonych miast na terenie europejskiej części Zw[iązku] R[adzieckie]go. (…) Stosunkowo najlepsze i najłatwiejsze do naocznego stwierdzenia jest zaopatrzenie w produkty żywnościowe i opałowe. 1. Produkty żywnościowe, zarówno rolne, jak i zwierzęce są w ilości dostatecznej i w gatunku nawet nieraz dobrym, czy b. dobrym, a dostępność zależna jedynie od skali zarobkowania. Zaopatrzenie to jest na ogół miejscowe, choć mówią o importowanej tu „polskiej mące” i o „polskim cukrze”. Ceny są na ogół zbliżone do polskich, z tym, że cena masła jest raczej niższa. (…) 2. Zaopatrzenie w produkty przemysłowe techniczne, takie np. jak radia, telewizory, maszyny do szycia, liczenia, rowery, motocykle – dość znaczne, choć i tu bywają braki, zwłaszcza wobec ich pokupu przez polskich gości, odwiedzających od roku dość masowo swe rodziny. Brak jest natomiast często najpospolitszych drobiazgów przemysłowych, jak np. igieł czy agrafek, klipsów itp. 3. Zaopatrzenie w produkty włókiennicze, zwłaszcza wełniane – niedostateczne i liche pod względem wykonania; bawełniane – ordynarne w zestawieniach barwnych i kompozycji rysunkowej. Ceny stosunkowo wysokie i wyższe niż w Polsce. Zaopatrzenie w obuwie skórzane niedostateczne, zarówno co do ilości, jak i b. złej produkcji przy stosunkowo wysokich cenach, wyższych niż w Polsce o 20–30%. Braki w zaopatrzeniu w obuwie pokrywa się gorszym i szkodliwym dla zdrowia obuwiem gumowym (gumiaki z cholewami – kalosze) lub kombinacją kaloszy z wojłokowymi walonkami. Nafta – ludność Wilna i okolic zużywa sporą ilość nafty, sprzedawanej na ulicy wprost z beczkowozów i niewielkich cystern. Benzyna pozostaje w dyspozycji władz państwowych, lecz za wszechpotężną, a stosunkowo niewielką łapówkę można dostać zarówno transport samochodowy (ciężarówka), jak i benzynę. (…) Węgla opałowego odczuwa się brak wobec zmniejszenia się dowozu węgla polskiego. (…) Zużywa się wobec tego wiele drzewa, które nabywa się od prywatnych spekulantów, powiązanych w mafię z pracownikami przedsiębiorstw państwowych. Zysk wysoki oraz łapówka są i tu motorem sprawnego działania. Na materiały i produkty reglamentowane, jak i na wszelkie inne bardziej atrakcyjne jest tajny rynek czarny rozproszkowany po prywatnych mieszkaniach, jak i mające swe macki łapownicze w sklepach państwowych. (…) Płace i zarobki w Wilnie 1. Rozwarcie tzw. nożyc między cenami a siatką płac i zarobków szerokich mas ludności najuboższej jest dla tej ostatniej bardzo niekorzystny i gorszy nawet niż w Polsce. I tak sprzątaczka bez względu na ilość dzieci (znam przypadek trojga dzieci bez ojca) zarabia 270 rb. na miesiąc, co równa się zaledwie 10 kg masła, którego cena jest tu (…) stosunkowo niska, stąd np. dzieci takich sprzątaczek nie mają w ogóle zimowej odzieży i siedzą w domu lub często zapadają na zdrowiu z powodu chłodu. Zarobki warstw oddolnych wystarczają na znośne wyżywienie i komorne w lichych, pojedynczych, zagęszczonych silnie pokoikach. Odzież jest najtańszego i najlichszego gatunku. (…) „Mundur” tej nędzy stanowią gumiaki z cholewami lub zdarte walonki na gumowych kaloszach, perkalowe spódnice lub spodnie, bawełniana watówka, chustka lub czapka. (…) Wytarte, stare kożuchy są już stosunkowo rzadkim zjawiskiem. 2. Wyższą kategorię płac stanowią średni i wyżsi pracownicy państwowi, urzędnicy, wykwalifikowani robotnicy, rzemieślnicy majstrowie, kierownicy urzędów np. pocztowych, kierownicy oddziałów w fabrykach itp. Płaca ich miesięczna zamyka się w skromnych granicach 600–1200 rb. Prócz wyżywienia stać ich na skromną odzież z rzadka sprawianą i oszczędnie przerabianą i noszoną. Jest to przytym odzież gotowa, fabryczna, źle i standardowo szyta z tańszych gatunków materiałów. Tak z moskiewska nieestetycznie odzianej ludności widzi się na głównych ulicach Wilna sądząc na oko ca 60% przechodniów. Natomiast dla kontrastu w futra i 100% wełnę ubiera się nieliczna garstka góry partyjnej, dyrektorów instytucji i przedsiębiorstw, reżyserów, dyrektorów i artystów teatralnych. Wśród nich stosunkowo znaczny % Żydów. (…) 3. Socjalistyczny system wszechpotężnej łapówki rozpowszechnianej demokratycznie jako podpora, a zarazem niewątpliwy symptom rozkładu i niedoskonałości moskiewskiego modelu socjalizmu. Niska skala zarobkowania, niepewność jutra, niski poziom kultury, a nawet cywilizacji, przy ambicjach prostackiego bogacenia się i najgrubszych form użycia zrodziła w niebywale silnej formie tradycję carskiej łapówki – „wziatki”. Potocznie nie ma spraw w urzędach, przedsiębiorstwach, punktach usługowych handlu i przemysłu oraz rzemiosła, które możnaby załatwić bez drobnej chociażby łapówki. (…) Łapówka do tego stopnia się zakorzeniła i rozpowszechniła, że stanowi dziś dowód kurtuazji, szacunku i dobrego wychowania. Łapówka stanowi też spójnię i podstawę „przyjaźni” między Moskalami, Litwinami, Żydami i Polakami. Wszyscy oni są zgodni jedynie na punkcie dawania i brania łapówkę. Na tym punkcie osiągnięty został najwyższy punkt socjalizowania ludności i jej demokratyzacji. Sytuacja narodowościowa Statystyki urzędowej nie znam i jeżeli jest, to najpewniej tajna, by nie odsłaniać planów Moskwy, zresztą i bez niej dość widocznych już na ulicy, a ściślej słyszanych wobec znakomitej przewagi mowy rosyjskiej. Jasne jest przy tym, że język rosyjski jest tu nie tylko mową nasłanych, ponoć 300 tys. Rosjan, lecz językiem porozumiewania się między sobą wszystkich 4-ech odłamów ludności: Rosjan, Polaków, Żydów i Litwinów. Mówi się w Wilnie, że ludności ogółem jest ca 400 tys., z tego ca 300 tys. Rosjan, 20–30 tys. Polaków, 10–15 tys. Litwinów oraz nieznanej bliżej ilości Żydów, głównie nasłanych tu z głębi Rosji oraz nielicznych miejscowych Żydów. Polacy, wobec odpływu w r. 1946 większości inteligencji oraz sfer posiadających z pośród ludności polskiej obecny skład społeczny ludności polskiej ogranicza się do proletariatu i drobnego mieszczaństwa oraz nielicznych niedobitków inteligencji polskiej, najczęściej emerytów i przedstawicieli starego pokolenia mieszczan i wypędzonych ziemian. (…) Oświata. (…) W Wilnie jest znaczna ilość polskich szkół podstawowych, kierowanych przez władze litewskie, przy mieszanym personelu litewsko-polskim i języku wykładowym polskim. Gimnazja polskie są trzy – wiele już jednak litewskiego języka w wykładach i egzaminach. (…) Wyższe studia dla młodzieży polskiej są niemal zupełnie niemożliwe wobec wrogiej postawy władz i ludności litewskiej oraz rosyjskiej. (…) Polska młodzież nielicznych, lepiej sytuowanych rodziców wyjeżdża na studia do obecnej Polski, inni myślą o tym lub zmuszeni są wyrzec się studiów wyższych. (…). Prasa miejscowa polska oraz nadsyłana z Polski. W Wilnie wychodzi gadzinówka w języku pseudopolskim – „Czerwony Sztandar”, będąca dokładnym, nawet co do rosyjskiej składni przekładem rosyjskiej gazetki „Sowietskaja Litwa”. Ponoć jest i polskojęzyczny periodyk literacki, lecz go nie widziałem, choć widziałem periodyki rosyjskie i litewskie na b. niskim poziomie. Sytuacja kościoła katolickiego i wiernych Nastąpiła niemal całkowita litwinizacja kleru przez usunięcie z Wilna niemal wszystkich księży Polaków i przeniesienie ich na prowincję, np. do Trok. (…) Są natomiast obok mszy litewskich ms