Jak nazwać Ziemie Odzyskane

Polityczna konieczność. Nazwy geograficzne lub miejscowe są z reguły wynikiem długotrwałej ewolucji, podczas której przyjmują się w powszechnym użyciu. Zmiany granic i masowe przesiedlenia po II wojnie zaburzyły ów proces. Polska, obejmując nowe terytoria na zachodzie i północy, nie miała komfortu, by czekać, aż tysiące nowych nazw powstaną spontanicznie. Państwo musiało szybko ustanowić je odgórnie, często nie bacząc na zdanie i uczucia nowych mieszkańców. Zmiana niemieckiego nazewnictwa miast, wsi, osiedli, stacji kolejowych oraz elementów fizjograficznych, a więc rzek, gór i jezior była koniecznością nie tylko biurokratyczną, ale przede wszystkim polityczną. Zlikwidowanie niemiecko brzmiącej nazwy miejscowości, w której zamieszkała ludność napływowa, było ważne, ponieważ świadczyło o zadomowieniu się w przestrzeni. Wprowadzenie do użycia polskiego określenia było mocnym sygnałem, jaki państwo wysyłało przesiedleńcom, że są w Polsce, a Niemcom dawało do zrozumienia, że dla nich jest to już kraj obcy. Prussia czy Mazury? W marcu 1945 r. polski rząd tymczasowy podzielił Ziemie Zachodnie na cztery tymczasowe okręgi: Dolny Śląsk, Śląsk Opolski, Pomorze Zachodnie i Okręg Mazurski. Nazwa tego ostatniego już na tamtym etapie budziła kontrowersje. Niechętnie patrzyli na to m.in. Warmiacy, którzy zapisali własną kartę w walce o polskość. Okręg Mazurski był jedynie nazwą tymczasową. Historycy, językoznawcy, geografowie dyskutowali nad wprowadzeniem nowej. Hieronim Skurpski był jednym z pionierów organizowania życia kulturalnego w Olsztynie po 1945 r. Wspominał, jak poszukiwano alternatywy wobec powszechnie znienawidzonej nazwy Prusy Wschodnie: „Byłem świadom, że nie wiadomo, jak nazwać te ziemie. Najlepiej nazwać Prussia, ale już wtedy Prusy zostały wymazane ze słownictwa polskiego”. W obiegu były różne propozycje: Pomorze Wschodnie, Pomorze Mazurskie, Mazowsze Pruskie, Prusy Polskie. Ostatecznie żadna z nich nie została przyjęta, a górę wzięła koncepcja nazwania regionów od głównych miast danego terytorium. Kiedy w 1946 r. w Polsce stworzono 14 województw, Warmię i Mazury wtłoczono w ramy województwa olsztyńskiego, co oczywiście wywołało niezadowolenie obu stron. Na początku był chaos. Nadanie nazw okręgom na Ziemiach Zachodnich było jedynie wierzchołkiem góry lodowej. Na nowe polsko brzmiące określenia oczekiwały tysiące miast i miasteczek na Dolnym Śląsku, ziemi lubuskiej, Pomorzu Zachodnim, Warmii i Mazurach, do których już przybywali osadnicy. Przez niemal cały 1945 r. władze pozostawiły kwestie nazewnictwa własnemu biegowi. Tymczasem ze względu na konieczność funkcjonowania poczty, kolei i administracji jako takiej potrzeba ustalenia polskich nazw stawała się coraz bardziej paląca. Okręgowe dyrekcje Kolei Państwowych – nie czekając na decyzję Warszawy – nadawały stacjom nazwy wedle swoich kryteriów i na własny użytek. Podobnie postępowały inne państwowe instytucje. Prowadziło to do niebywałego chaosu. W Ustce stacja kolejowa nosiła kilka nazw: Uszcz, Uść, Ustka; na pieczęci zarządu miejskiego figurowała z kolei nazwa Postomin, na pieczątkach urzędu pocztowego był to Nowy Słupsk, a w porcie Słupioujście. Jednocześnie osadnicy próbowali swojej nowej ojczyźnie nadawać cechy przestrzeni, którą znali, która dawniej była ich. Robili to za pomocą nazw, szukali też znajomo wyglądających krajobrazów i przenosili na nie swoje terminy. Przykładem niech będzie Złoty Stok na Dolnym Śląsku, który nowi mieszkańcy nazywali Równe – wzorem miasta na Wołyniu. Nazwa funkcjonowała do wiosny 1946 r. Badania naukowe. Niezależnie od spontanicznych działań osadników czy kolejarzy rozpoczynały się badania naukowe nad językowymi, historycznymi i geograficznymi regułami nadawania nowych nazw. 7 kwietnia 1945 r. w Poznaniu po raz pierwszy zebrała się Komisja dla spraw Przywrócenia Nazw Słowiańskich na Przyodrzu. W zebraniu wzięli udział wybitni polscy historycy i onomaści, między innymi prof. Zygmunt Wojciechowski, dyrektor Instytutu Zachodniego, oraz Stanisław Kozierowski, kanonik i profesor Uniwersytetu Poznańskiego, twórca „Atlasu nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej”. Przy Instytucie Zachodnim działała również Sekcja Onomastyczna, której zadaniem było zbierać materiały językoznawcze dla całego obszaru Ziem Zachodnich. Na Warmii i Mazurach podobne zadanie realizował działający od lipca 1945 r. Instytut Mazurski. Pierwszym ponadregionalnym forum, gdzie próbowano ustalić podstawowe zasady polonizacji nazw i podstawę dalszych prac, był zwołany do Szczecina I Zjazd Onomastyczny (wrzesień 1945 r.). Jego uczestnicy uznali, że podstawą źródłową przy konstrukcji polskich nazw będzie wielotomowy „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” stworzony przez Bronisława Chlebowskiego pod koniec XIX w. Postanowiono również, że niewskazane jest tłumaczenie nazw niemieckich, należy za to szukać ich polskich odpowiedników, a jeśli i tych nie było, to należało zaadaptować najbliższą nazwę starej słowiańskiej osady. Komisja Ustalania Nazw Miejscowości. Z początkiem 1946 r., w obliczu rosnącego nazewniczego chaosu, rząd reaktywował powołaną jeszcze przed wojną Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i powierzył jej zadanie przywrócenia polskiego nazewnictwa na Ziemiach Zachodnich. Komisja działała przy Ministerstwie Administracji Publicznej w porozumieniu z Ministerstwem Ziem Odzyskanych (w lipcu 1948 r. przekształcono ją w Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych). Na jej czele stanął geograf Stanisław Srokowski. Wśród członków było jedenastu uczonych – historyków, slawistów i geografów, pochodzących z Krakowa, Poznania, Wrocławia i Warszawy. Za wdrożenie przywróconych do obiegu nazw odpowiadały wymienione ministerstwa oraz służba geodezyjna i kartograficzna. Jak pisał Janusz Golański na łamach „Polskiego Przeglądu Kartograficznego”: „Punktem wyjściowym prac były arkusze niemieckiej mapy topograficznej w skali 1:100 000 wydawane po 1933 r., a bezpośrednim celem było zastąpienie każdej niemieckiej nazwy na tej mapie nazwą polską”. Co do zasad działalności, komisja chciała w pierwszej kolejności przywrócić na całych Ziemiach Zachodnich nazwy polskie i słowiańskie zachowane w źródłach historycznych. Jeśli zaś takie nie istniały, próbowano odtwarzać polskie nazewnictwo na podstawie zniekształconych zapisów niemieckich. Od marca 1946 do grudnia 1950 r. odbyło się czternaście konferencji Komisji Ustalania Nazw Miejscowości. Zatwierdzone podczas posiedzeń uchwały każdorazowo były ogłaszane w „Monitorze Polskim”. Zebranie i naukowe opracowanie nazw było dziełem językoznawcy prof. Stanisława Rosponda. Jego dwutomowy „Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej” (wydany w 1951 r.) miał zawierać – wedle słów samego autora – „pełny materiał fizjograficzny” tamtych ziem. Było to jednak dalekie od prawdy. W słowniku Rosponda zabrakło ponad 2 tys. nazw miejscowych i obiektów ogłoszonych dopiero po 1950 r., co otworzyło furtkę do żywiołowych inicjatyw oddolnych. Skargi i odwołania. Ze względu na natłok spraw wyodrębniono komisje regionalne. Ich członkowie wykonali tytaniczną pracę: gromadzili i analizowali materiały archiwalne, a niejednokrotnie sami ruszali w teren, rozmawiali z ludźmi, konfrontowali źródła z zastaną rzeczywistością. Dr Izabela Lewandowska, zajmująca się dziedzictwem kulturowym Warmii i Mazur, pisała, że szczególnie trudne zadanie w oswajaniu poniemieckiej przestrzeni stało przed komisją olsztyńską: „Ze względu na specyfikę regionalnego nazewnictwa, gdzie zbiegają się elementy staropruskie, litewskie, niemieckie i polskie do współpracy wciągnięto znawcę języków bałtyckich prof. Jana Safarewicza”. Najwięcej kontrowersji rodziły nazwy miejscowości najmniejszych. Bardzo wiele bowiem osad miało więcej niż jedną nazwę (niemiecką lub polską, a na Warmii i Mazurach jeszcze staropruską), nadaną przez różne grupy etniczne tam zamieszkujące. Po ogłoszeniu w „Monitorze Polskim” każdej kolejnej listy nazw miejscowości podnosiły się głosy krytyki, że komisja działa autorytatywnie i nie uwzględnia opinii miejscowych. Władze lokalne lub mieszkańcy wielokrotnie odwoływali się od decyzji i występowali z wnioskiem o jej zmianę. Szczególną burzę wywołało nazwanie przedwojennego Lötzen – Giżyckiem na cześć działacza mazurskiego Gustawa Gizewiusza. Jego nazwisko mało ówczesnym przesiedleńcom mówiło. Mieszkańcy chcieli przeforsować spolszczoną wersję mazurskiej nazwy Lec, czyli Łuczany. Protestowała miejscowa ludność, przedstawiciele administracji, działacze regionalni, ale członkowie komisji nie ustąpili. Podobnych historii było wiele. Liczne odwołania i skargi powodowały przedłużanie się prac komisji. Korespondencja dotycząca każdej takiej sprawy dokonywała się za pośrednictwem instytucji centralnych, co również nie przyspieszało biegu rzeczy. „O powolnym tempie prac świadczyć może to, że podczas pierwszego roku funkcjonowania administracji polskiej na Ziemiach Zachodnich ustalono definitywnie zaledwie 220 nazw, a 1,5 tys. zalecono do zmiany” – pisze dr Maria Wagińska-Marzec, kulturoznawca z Instytutu Zachodniego. Ideologia i praktyka. Na komisji ciążyła przede wszystkim presja polityczna – Polska musiała pokazać, że proces włączania piastowskich, jak głosiła propaganda, ziem do macierzy przebiega bezproblemowo. Z tych samych względów nazwy musiały dowodzić odwiecznej słowiańskości tych obszarów. Często prowadziło to do językowych absurdów. Szczególnie mieszkańcy Warmii i Mazur chcieli zaznaczyć swój wkład w walkę z niemczyzną i przynależność do Polski – tym właśnie należy uzasadnić nadanie wsiom nazw wzorowanych na „Krzyżakach” Henryka Sienkiewicza: Spychowo i Jurandowo. Wśród spontanicznie nadanych określeń nie brakowało odnoszących się do niedawnej walki z III Rzeszą, np. w zachodniopomorskim były to Akowo (dziś Warzymice) i Narwik (dziś Czarna Łąka). Nie mniej popularne były nazwy włączające Ziemie Zachodnie w symbolikę ojczyzny ideologicznej: Chrobryń (dziś Lisie Pole), Piastów (dziś Psary). Komisja starała się o powrót do nazw historycznych, czyli – jak to wówczas rozumiano – słowiańskich. Było to ilustracją tezy, że Polska, zrywając wielowiekowy nalot niemczyzny, wraca na swoje dawne ziemie. Mimo to obok starych, ugruntowanych w polszczyźnie określeń (Wrocław, Świdnica) znakomitą większość miast ochrzczono, wykorzystując znaczenie nazw niemieckich. Niektóre były wiernym tłumaczeniem (Jelenia Góra, Zielona Góra, Nowa Sól), niektóre swobodnym skojarzeniem (Wohlau – Wołów), a inne zawierały pierwiastki starej nazwy, jak Schreiberhau – Pisarzewiec, czyli dzisiejsza Szklarska Poręba. Na Warmii i Mazurach sięgano po nazwy staropruskie. W dawnym języku pruskim najmniejsza jednostka osadnicza nosiła nazwę lauks. Reliktem tej nazwy były więc liczne zachowane człony niemieckich nazw -lauken, -lack i ich polskie odpowiedniki -ławki, jak np. Gubławki (Gablauken), Pasławki (Passlack). Zagadka Kobylej Góry. Nie ma wątpliwości, że racje językoznawców i potrzeby osadników nie zawsze dawały się pogodzić. Dowodem może być Gorzów Wielkopolski. W jego przypadku powrót do nazwy słowiańskiej był niemożliwy, ponieważ miasto powstało jako niemiecki Landsberg i trudno było powołać się na związki z Polską. Znane było jednak określenie zaczerpnięte ze wspomnianego już monumentalnego „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego”, gdzie Landsberg określono jako Gorzów. Stanisław Rospond twierdził, iż mogło to być oznaczenie miejsca wygorzałego po lesie. Świadomość analogii Landsberg – Gorzów była znana w środowisku badaczy i historyków grubo przed wojną. Mimo to przez jakiś czas, zaraz po opuszczeniu miasta przez Niemców, nosiło ono nazwę Kobylej Góry. Ów termin pojawił się na dwóch wydanych wtedy mapach. Odpowiedzialny za to był najprawdopodobniej wspomniany już ks. Kozierowski, który oparł nazwę na analogii: w najbliższej bowiem okolicy miasta znajdowało się wiele wzgórz, łąk i jezior z kobyłą w nazwie. Osobliwą nazwę podchwycili kolejarze. Jak pisze Jerzy Zysnarski w książce „Czarownice z Kobylej Góry” napis „Kobyla Góra” wisiał przez krótki czas na tamtejszym dworcu kolejowym. Choć nazwa była w obiegu i pojawiała się np. w służbowej korespondencji tamtejszych milicjantów ze starostwem i magistratem, to nigdy nie weszła do oficjalnej nomenklatury. Reliktem tych czasów jest obecna ulica Kobylogórska. Reakcja pionierów przybyłych do, jak wtedy mówiono, Landsberga, była jednoznacznie negatywna. Bardzo pilnowali, aby miasto nazwano Gorzowem. 2 marca 1946 r. Komisja Ustalania Nazw oficjalnie zdecydowała, że Landsberg będzie Gorzowem Wielkopolskim. Krajobraz także słowiański. Zmiana nazw tysięcy miast i miejscowości sama w sobie była zadaniem ogromnym, ale nie mniejsze wyzwanie stanowiło spolszczenie krajobrazu Ziem Zachodnich, czyli nadanie rzekom, lasom i górom znajomego brzmienia. Podobnie jak w przypadku miejscowości, przez długi czas utrzymywała się jeszcze terminologia ukuta przez pierwszych osadników, w tym przypadku Karkonosze nazywano – tłumacząc z niemieckiego (Riesengebirge) – Górami Olbrzymimi. W latach 1947–49 w Sudetach na Dolnym Śląsku działała Komisja Nazewnictwa Sudetów, której zadaniem było przygotować listę polskich nazw krajobrazowych. Jej członkowie wielokrotnie wchodzili w polemikę z ogólnopolską Komisją Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Przedmiotem sporu był choćby zamek Chojnik (niem. Kynastburg). Pionier polskiej turystyki na terenie Sudetów Mieczysław Orłowicz postulował nazwę Chojnasty – bliższą jego zdaniem pierwotnie słowiańskiej. Przez pewien czas funkcjonowała ona nawet na ówczesnych kartach pocztowych. Równocześnie z rozwojem turystyki rzesze wędrowców wprowadziły swoje nazwy dla obiektów. Określenia zanadto upolitycznione szybko popadały w zapomnienie. Taki los spotkał hurrapatriotyczne nazwy nadane górskim schroniskom, jak Patria (obecnie Na Szrenicy), Wawel (Nad Śnieżnymi Kotłami) i Piast (Pod Łabskim Szczytem). Z kolei w Wielkopolsce, na terenie Puszczy Wieleńskiej, nazewnictwo jeszcze długo było wyłącznie lokalne. Różne środowiska: leśnicy, rybacy, miejscowa administracja, kolejne grupy osadników tworzyły nazwy niezależnie od siebie.