Jak uruchomiono poniemiecki przemysł

Plusy i minusy zamiany. Z punktu widzenia wąsko pojętego potencjału gospodarczego zamiana Kresów Wschodnich na Zachodnie była niewątpliwie korzystna. Na tych pierwszych (ok. 46 proc. powierzchni II RP) istniał jeden okręg przemysłowy z prawdziwego zdarzenia – Borysławskie Zagłębie Naftowe. Na Ziemiach Odzyskanych (ok. 32 proc. powierzchni powojennej Polski) znajdowała się niemiecka część Zagłębia Górnośląskiego, Zagłębie Dolnośląskie, Sudecki Okręg Przemysłowy, ponadto duże miasta przemysłowe: Wrocław, Szczecin, Gdańsk i Elbląg. Ogromna też była różnica w gęstości linii kolejowych i infrastrukturze komunalnej. Kilka czynników w jakimś stopniu niwelowało jednak te przewagi. Po pierwsze – zniszczenia wojenne. Po drugie – demontaże przeprowadzane przez Armię Czerwoną. Po trzecie – nieuchronna perspektywa wymiany ludności, co groziło przerwaniem ciągłości w dziedzinie dziś zwanej kapitałem ludzkim. Ponadto inną rolę pełniła gospodarka tych ziem w obrębie Rzeszy, a zupełnie inną musiała zacząć pełnić w granicach Polski. Inwentaryzacja i fundusz. Przejmowanie zakładów przemysłowych z rąk Armii Czerwonej zasadniczo dokonało się latem 1945 r. Do dalszych demontaży ZSRR przeznaczył w tym momencie jeszcze 1213 zakładów. Pod koniec sierpnia 1945 r. zorganizowano we Wrocławiu I Zjazd Przemysłowy Ziem Odzyskanych, który dokonał inwentaryzacji stanu posiadania. Na Ziemiach Odzyskanych istniało 9355 zakładów przemysłowych i rzemieślniczych, z czego 73 proc. było w mniejszym lub większym stopniu zniszczonych: walcownie – w 100 proc., wielkie piece – w 90, przemysł metalowy – w 62, włókienniczy – w 59, drzewny – w 63, energetyka – w 63 proc. Z ok. 11 tys. km linii kolejowych było unieruchomionych ok. 7 tys. Zniszczonych było 60 proc. mostów większych i 16 proc. mniejszych, 25 proc. szos, 76 proc. budynków kolejowych. Zjazd podzielił zakłady na dwie kategorie: kluczowe (o znaczeniu ogólnopolskim) i miejscowe (z czasem zwane terenowymi, o znaczeniu lokalnym). Te pierwsze włączono do ogólnopolskich zjednoczeń branżowych. Nacjonalizacja przemysłu dokonała się niejako z marszu, drogą przejmowania własności niemieckiej. Efektem zjazdu było też utworzenie Funduszu InwestycyjnoObrotowego Przemysłu Ziem Odzyskanych (FIOPZO). Już w listopadzie 1945 r. polskie władze dostrzegły niebezpieczeństwo przerwania ciągłości wiedzy technologicznej na skutek wysiedleń Niemców. Podjęto decyzję o czasowym wyłączeniu z przymusowej migracji 320 tys. fachowców: 200 tys. na Śląsku, 100 tys. na Pomorzu Zachodnim i 20 tys. w woj. gdańskim. W górnictwie przez pewien czas zatrudniano jeńców wojennych. Plan 3-letni. W planie 3-letnim (1947–49), którego celem była powojenna odbudowa, ale też integracja Ziem Odzyskanych, nakłady inwestycyjne na ich obszarze systematycznie rosły: z 26 proc. nakładów ogólnopolskich w 1947 r. do 38 proc. w 1949 r. W tym czasie nie zbudowano jednak na Ziemiach Zachodnich ani jednego całkiem nowego zakładu przemysłowego. Odbudowywano i uruchamiano natomiast te, które istniały wcześniej, choć niekiedy odbudowa taka musiała się dokonać w 100 proc., czasem w połączeniu ze zmianą profilu produkcji. W rolnictwie popierano osadnictwo polskie, tworząc początkowo dla indywidualnych gospodarstw rolnych warunki nieco korzystniejsze niż w Polsce centralnej. Wbrew sugestiom PSL nie zdecydowano się na popieranie silnych gospodarstw chłopskich, preferując średnie (do 15 ha) i zachowując duży areał ziemi w rękach państwa. Zmieniło się to w 1948 r., kiedy wszystkie kraje socjalistyczne zadeklarowały intencję przeprowadzenia kolektywizacji. Plan 6-letni. W planie 6-letnim (1950–55) proporcje były już inne. Nakłady inwestycyjne na przyłączonych ziemiach spadły do 20 proc. w skali kraju. O ile w całym kraju wzrosły nakłady na przemysł kosztem rolnictwa, tu było odwrotnie. Było to podyktowane względami ideologicznymi. Kiedy w 1949 r. utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne, zajmowały one ok. 10 proc. areału ziemi w całym kraju, ale 20,5 proc. na Ziemiach Odzyskanych. Ten fakt wraz ze słabym, jak oceniano, zakorzenieniem indywidualnych rolników miał tworzyć wyjątkowo sprzyjającą atmosferę dla kolektywizacji rolnictwa. Stąd bardziej niż w Polsce restrykcyjna polityka wobec chłopów. Zaczęto stosować „społeczną klasyfikację ziemi”. Opóźniano uregulowanie stosunków własnościowych. W tej sytuacji nie spełniły się nadzieje na wzrost produkcji rolnej, a problemem stało się zjawisko określane jako samowolne porzucenie gospodarstwa rolnego. W polityce przemysłowej forsowano odbudowę wielkich zakładów, zwłaszcza przemysłu ciężkiego. Znacznie mniejszą wagę zaczęto przywiązywać do przedsiębiorczości terenowej. Miało to negatywny wpływ na rozdrobniony przemysł w Sudeckim Okręgu Przemysłowym. Tamtejsze niewielkie miasta przemysłowe popadły w stagnację. Komasacja produkcji miała wiele negatywnych skutków, zarówno w sferze społecznej, jak i z punktu widzenia efektywności ekonomicznej. Zmniejszył się również napływ siły roboczej z Polski centralnej. W 1949 r. zlikwidowano tzw. dodatek zachodni do płac. Koncentracja wielkich zakładów w nielicznych miejscach doprowadziła do wyczerpania zasobu wolnych mieszkań, który w pierwszych latach powojennych był potężnym magnesem. Nakłady na oświatę i kulturę na Ziemiach Odzyskanych, wynoszące w planie 3-letnim 30 proc. ogólnopolskich, spadły do 17 proc. w planie 6-letnim. Stan na 1956 r. Mimo to w 1956 r. na Ziemiach Odzyskanych działały 8352 zakłady przemysłowe (28 proc. w skali kraju). Wydobywano tam 30 proc. węgla kamiennego, 96 proc. węgla brunatnego, 53 proc. minerałów, wytwarzano 53 proc. koksu, 45 proc. produkcji przemysłu drzewnego, 38 proc. przemysłu papierniczego i 31 proc. przemysłu spożywczego. Obraz ten stanie się bardziej zróżnicowany, gdy przyjrzymy się poszczególnym prowincjom Kresów Zachodnich. Górny Śląsk Górnośląski Okręg Przemysłowy. Górnośląski Okręg Przemysłowy (obejmujący górnictwo węgla kamiennego, które pojawiło się tu już pod koniec XVIII w.) był ulokowany na zachodnich kresach Górnego Śląska i w 1922 r. został przecięty granicą polsko-niemiecką. Większość potencjału przemysłowego prowincji znalazła się po stronie polskiej. Zachodnie obszary prowincji górnośląskiej, dziś określane mianem Opolszczyzny, miały inny charakter. Lata 20. były na ogół korzystne dla przemysłu niemieckiej części Górnego Śląska. Najpierw sprzyjała mu francusko-belgijska okupacja Zagłębia Ruhry, a potem polskoniemiecka wojna celna. Wielki Kryzys przyniósł 20-proc. bezrobocie, ale w czasach III Rzeszy region został objęty aktywną polityką gospodarczą. W Gliwicach, obok starej huty Huldschinsky (w PRL noszącej imię 1 Maja), w 1935 r. zbudowano drugi, nowoczesny zakład. Nosił on kolejno imię Hermanna Göringa i Józefa Stalina, a dziś nazwę Łabędy. Po 1945 r. był to główny polski producent czołgów. W 1937 r. w Gliwicach utworzono górnośląską filię koncernu Hermann Göring Werke, który koordynował przygotowania wojenne. W latach 1933–39 zbudowano nowoczesny Kanał Gliwicki, zapewniający połączenie drogą wodną z Odrą. W 1934 r. zainicjowano budowę Autostrady Śląskiej prowadzącej z Berlina do Bytomia. W ramach wsparcia terenów wschodnich rozwinięto program masowego budownictwa mieszkaniowego. Nakręcana przez przygotowania wojenne koniunktura i likwidacja bezrobocia kontrastowały z sytuacją w polskiej części Górnego Śląska, co umiejętnie wykorzystywała propaganda hitlerowska. W czasie wojny. Podczas II wojny Górny Śląsk ponownie został połączony w jeden organizm gospodarczy i zintegrowany. Koncern Hermann Göring Werke objął polską własność państwową, a niemieckie firmy po obu stronach granicy ponownie się połączyły. W pierwszych latach wojny GOP leżał poza zasięgiem lotnictwa alianckiego operującego z Wielkiej Brytanii, co dawało mu przewagę nad Zagłębiem Ruhry. Naloty zaczęły się dopiero pod koniec 1943 r., kiedy prowincja stała się dostępna dla bombowców operujących z południowych Włoch. W 1945 r. front przetoczył się przez Górny Śląsk w zasadzie bez walk, na skutek manewru okrążającego Armii Czerwonej. Przemysł górnośląski pracował do samego końca i przeszedł w ręce Rosjan w zasadzie nietknięty. Jego integracja była na tyle skuteczna, że w 1945 r. również władze ZSRR miały problem z wyodrębnieniem (dla reparacji wojennych) terytorium dawnej Rzeszy. Dlatego demontaże były przeprowadzane po obu stronach przedwojennej granicy. Z punktu widzenia naszych rozważań rozgraniczenie Ziem Odzyskanych i terenów II Rzeczpospolitej na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego również byłoby zabiegiem dość sztucznym. Można się jednak pokusić o pewne uogólnienie. GOP obejmował w 1945 r. określony obszar, ograniczony przez zbadane pokłady węgla. W okresie powojennym stopniowo się on rozszerzał. Nowe kopalnie powstawały na obrzeżach dawnego okręgu, a na południowy zachód od niego rozwinął się nowy Rybnicki Okręg Węglowy. Warto zauważyć, że ekspansja ta odbywała się w całości na terenach należących przed wojną do Polski. Z 17 kopalń zbudowanych w czasach PRL żadna nie powstała na Ziemiach Odzyskanych. Można zatem powiedzieć, że możliwości rozwoju górnictwa węglowego po zachodniej stronie granicy polsko-niemieckiej zostały w całości wyczerpane przed 1945 r. Demontaże. Demontaże przeprowadzane przez Armię Czerwoną w zasadzie nie dotyczyły kopalń. Wobec górnictwa węgla kamiennego ZSRR miał inne zamiary. W sierpniu 1945 r. została zawarta umowa w sprawie dostaw do ZSRR węgla po specjalnej cenie 1,12 dol. za tonę, podczas gdy ceny światowe były mniej więcej 10-krotnie wyższe. Umowa obowiązywała do 1956 r. Kopalnie węgla kamiennego pracowały zatem bez żadnej przerwy, ale korzyści z tego dla Polski były ograniczone. Demontaże zdezorganizowały natomiast pracę hut. Generalnie w dawnej niemieckiej części Górnego Śląska znajdowało się 10 tego typu zakładów, z tego 8 w obrębie Zagłębia Górnośląskiego. Z tego tylko Huta Bobrek (Julia) koło Bytomia mogła podjąć produkcję od razu. Najmniej zniszczone były małe zakłady rolno-spożywcze, drzewne czy budowlane, które nie przyciągały specjalnej uwagi wojskowych władz. Opolszczyzna. Dalej na zachód, pod Opolem, działały jeszcze dwie huty: Huta Zawadzkie (d. Andreashűtte) i Huta Mała Panew (d. Ozimek). Obie miały stary, XIX-wieczny rodowód. Obie przetrwały wojnę i z powodzeniem pracowały po 1945 r. Nowym impulsem dla rozwoju gospodarczego Opolszczyzny stała się budowa w latach 30. wielkich zakładów chemicznych w Blachowni. Miały produkować paliwo syntetyczne, czyli benzynę z węgla. Zapoczątkowało to rozwój nowego okręgu przemysłowego z centrum w Kędzierzynie-Koźlu. Istotnym czynnikiem takiej lokalizacji było względne oddalenie od polskiej granicy. W sąsiednich Zdzieszowicach już w 1931 r. zaczęto budować wielką koksownię. Oba zakłady podlegały demontażom, ale potem wznowiły działalność. Port rzeczny w Kędzierzynie, położony u ujścia Kanału Gliwickiego do Odry, dawał początek żeglownemu odcinkowi Odry. Warto podkreślić, że rzeka była uregulowana i przystosowana do żeglugi znacznie lepiej niż rzeki dawnej Polski. Na przemysł Opola składały się przede wszystkim dwie XIX-wieczne cementownie. Nysa, do niedawna największe miasto regionu, była przede wszystkim twierdzą i garnizonem wojskowym. Przemysł miał tam mniejsze znaczenie. Symboliczne znaczenie może mieć fakt, że słynny potem Zakład Samochodów Dostawczych powstał nie na miejscu dawnej fabryki, tylko koszar. Z czasów Trzeciej Rzeszy pochodzą natomiast dwa zbiorniki retencyjne: Otmuchowski i Mała Panew. Dolny Śląsk Sudecki Okręg Przemysłowy. Na przemysł dolnośląski składały się przede wszystkim Sudecki Okręg Przemysłowy i Wrocław. O ile stolica Śląska i tereny na północ od Odry zostały w dużym stopniu zniszczone, o tyle do miejscowości podsudeckich front nie dotarł i przeszły one w polskie ręce w zasadzie nietknięte. Sudecki Okręg Przemysłowy nie wytworzył ani wielkich zakładów przemysłowych, ani wielkich miast. Za wyjątek można uznać Wałbrzych i tamtejsze zagłębie węglowe. Węgiel kamienny był wydobywany w tych okolicach już w XVI w. Jeszcze na początku XIX w. kopano go w Zagłębiu Wałbrzyskim więcej niż na Górnym Śląsku. Z czasem okazało się, że zasoby są ograniczone. W czerwcu 1945 r. władze polskie przejęły z rąk Armii Czerwonej 7 pracujących w rejonie Wałbrzycha kopalń i zbudowanych przy nich koksowni. Dla dalszych losów zagłębia istotne znaczenie miał fakt, że przeniosła się tu dość liczna grupa nafciarzy z Borysławskiego Zagłębia Naftowego. Nie znali się oni na górnictwie węglowym, ale wnieśli wysoką kulturę techniczną i etos pracy. W Wałbrzychu osiedliła się też grupa repatriantów – górników z północnej Francji. Włókiennictwo śląskie było skupione w Kotlinach: Kłodzkiej, Kamienieckiej i Jeleniogórskiej. W I połowie XIX w. przeszło ewolucję od chałupniczego tkactwa do przemysłu fabrycznego. W XIX w. nowoczesne przędzalnie powstały w Świebodzicach, Bolkowie, Głuszycy, Pieszycach i Bielawie. Upadek tradycyjnego tkactwa prowadził do napięć społecznych, których kulminacją stał się słynny bunt tkaczy śląskich w 1844 r. Wydarzenia te stały się kanwą dramatu śląskiego laureata Nagrody Nobla Gerharta Hauptmanna „Tkacze”. W XX w. przemysł włókienniczy koncentrował się w Dzierżoniowie, Bielawie, Kłodzku, Świebodzicach, Nowej Rudzie. W Kotlinie Kłodzkiej i w Szklarskiej Porębie były kontynuowane dawne tradycje przemysłu szklarskiego. Na Śląsku działało kilka znanych wytwórni porcelany oraz wytwórnia ceramiki w Bolesławcu. Ponadto eksploatowano miejscowe surowce mineralne: kwarc w Górach Izerskich, bazalt pod Lubaniem, marmur w okolicy Stronia Śląskiego, granit w Strzegomiu i Strzelinie. Rozwijał się też przemysł spożywczy. Ważną gałęzią gospodarki była również turystyka i działalność uzdrowiskowa. Wszystko to zostało przejęte w stanie prawie nietkniętym. Rozdrobniona forma przemysłu nie pasowała jednak do wielkich aspiracji socjalistycznej industrializacji. Dlatego Okręg Sudecki – jak już wspomnieliśmy – był traktowany w PRL po macoszemu, a tamtejszy przemysł uważany za schyłkowy. Były jednak wyjątki, dwie duże inwestycje w Jeleniej Górze: produkująca sztuczne włókna Celwiskoza i zakłady farmaceutyczne Jelfa. Obie – wzniesione na bazie dawnych fabryk niemieckich – bardzo skutecznie zanieczyszczały środowisko naturalne Kotliny Jeleniogórskiej. Worek turoszowski. Na styku granic Polski, Czechosłowacji i Niemiec, w tzw. worku turoszowskim, znajdowała się kopalnia węgla brunatnego, produkująca na potrzeby trzech zakładów: elektrowni, brykietowni i gazowni leżących po niemieckiej stronie Nysy Łużyckiej. Okoliczność ta opóźniła przekazanie kopalni w ręce polskie, a w kopalni długo jeszcze pracowali Niemcy przekraczający codziennie granicę na podstawie przepustek. Polskie tradycje wydobycia węgla brunatnego przed 1945 r. były bardzo skromne. Wydobywano go z reguły w kopalniach odkrywkowych. Ze względów jakościowych węgiel ten nie nadawał się do przeróbki na koks, a ze względu na swoją konsystencję nie nadawał się do transportu i powinien być zużyty na miejscu. Kopalnie węgla brunatnego, które poza Turoszowem znajdowały się też w ziemi lubuskiej (o której dalej), na ogół nie były zniszczone przez działania wojenne, uniknęły też demontażu, często były natomiast zatopione i przed podjęciem eksploatacji trzeba było odpompować wodę. Intensywny rozwój górnictwa węgla brunatnego nastąpił dopiero po 1955 r. Budowa elektrowni opartych na węglu brunatnym miała uwolnić odpowiedni kontyngent węgla kamiennego i umożliwić skierowanie go na eksport. W worku turoszowskim w 1963 r. otwarto kopalnię Turów II i wielką elektrownię w Turoszowie. Kopalnie turoszowskie zaczęły pracować na rzecz krajowej energetyki. Dolny Śląsk. Powojenne demontaże dokonywane przez Armię Czerwoną, nawet te obejmujące wszystkie maszyny i urządzenia, nie zawsze były nieodwracalne. W Brzegu Dolnym w 1938 r. koncern IG Farben zbudował wielkie zakłady chemiczne Anorgana, gdzie produkowano m.in. gazy bojowe. W 1945 r. Rosjanie wywieźli urządzenia, ale zakład został odbudowany w 1947 r. jako Zakłady Przemysłu Organicznego Rokita. Zdemontowano ponadto dwie fabryki lamp radiowych w Legnicy, odlewnię żeliwa w Nowej Soli, hutę w Siechnicy koło Wrocławia, zakłady elektrotechniczne w Głogowie, zakład produkcji łożysk tocznych w Żaganiu itd. Większość tych przedsiębiorstw z czasem została odtworzona, niekoniecznie z tym samym profilem produkcji. W 1942 r. koncern Kruppa, uciekając poza zasięg alianckich bombowców, ulokował zakłady zbrojeniowe Bertha Werke w Jelczu-Laskowicach. Produkowano tam haubice, silniki do czołgów i działa okrętowe. Pomimo demontażu w 1952 r. uruchomiono w tym samym miejscu Jelczańskie Zakłady Samochodowe. Produkowano tam samochody ciężarowe, ale większości Polaków nazwa Jelcz kojarzy się z charakterystycznym autobusem, zwanym ogórkiem, wyprodukowanym pod koniec lat 50. wspólnie z czechosłowacką Karosą. Niemcy wiedzieli, że na Dolnym Śląsku znajdują się złoża miedzi, choć nie zdawali sobie sprawy z rozmiarów tych zasobów. Przed 1945 r. działały dwie kopalnie koło Bolesławc