Jakiej broni używano w Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Magia husarii. Polacy i Węgrzy to w Europie dwa narody, które odczuwają szczególną więź ze sztuką wojenną prowadzoną z wysokości końskiego grzbietu. Nie da się przy tym zaprzeczyć, że Rzeczpospolita Obojga Narodów dysponowała świetną kawalerią. W okresie staropolskim składało się na nią wiele formacji z różnorodnym uzbrojeniem i ubiorem. Polskie imaginarium najskuteczniej skolonizowała jednak husaria. Stanowiła niewielką część armii Rzeczpospolitej, inne formacje kawalerii wielokrotnie przewyższały ją liczebnością, ale nad kwestią uzbrojenia żołnierzy koronnych w XVI i XVII w. nieodmiennie dominuje wizerunek skrzydlatych jeźdźców. Kopie. Najważniejszym atrybutem wyróżniającym husarza była jednak przeznaczona do przełamywania szyków wroga kopia. Jej śmiercionośną skuteczność opiewał Wespazjan Kochanowski: „Husarz kopie jeno co swe złoży/Niejeden na szpil zostaje wetchniony”. W XVII w. zdrobniale nazywano je drzewkami. Długość niektórych wynosiła ponad 5,5 m. Stanowiły one miejscowy wariant rozwojowy kopii typu węgierskiego. Był to przy tym jedyny element uzbrojenia, który towarzysz husarski otrzymywał na koszt państwa. W Koronie kopie produkowano pod Lwowem, a na Litwie najprawdopodobniej pod Wilnem. Do ich wyrobu używano zazwyczaj lekkiego drewna osikowego (z gatunku topola osika). Technologia produkcji opierała się na drążeniu drzewca, aby zredukować wagę broni. Kopie dodatkowo oplatano rzemieniem i oblewano smołą, co miało wzmocnić ich wytrzymałość na uderzenie. Mimo wszystko była to broń jednorazowego użytku, więc gdy w środku kampanii brakło kopii, husarze ścinali młode sosny, które opalone i zaostrzone na czubku zastępowały im drzewka. Skóry tygrysie i pióra sępie. Najbardziej zmitologizowane elementy wyposażenia husarza to rzecz jasna skrzydła oraz narzucane na zbroje skóry wilcze, gepardzie bądź niedźwiedzie. Bez wątpienia pełniły one funkcję ideową albo nawet magiczną. „Miały przekształcać wojownika w istotę niezwykłą, ponadnaturalną, wyposażoną w wielką moc. Wzorem miały być drapieżne ptaki (stąd skrzydła) i zwierzęta (stąd skóry)” – pisze znawca husarii dr Radosław Sikora. Egzotyczne skóry, m.in. tygrysa czy rysia perskiego, jak nazywano geparda, sprowadzano z Turcji. Wierzchowce krwi ognistej. Przed nastaniem ery silnika parowego i pojazdów mechanicznych na polach bitew niepodzielnie panowały konie. W Rzeczpospolitej, gdzie kawaleria przeważała nad piechotą, wierzchowiec w dobrej kondycji miał niebagatelny wpływ na wynik potyczki. Sukcesy husarii w równym stopniu polegały na sile i szybkości koni, co na ich wyszkoleniu. Trening wałacha przysposabianego do służby w kawalerii obejmował wykonywanie trudnych ewolucji, np. zwrotu w pełnym biegu o 180 stopni w kole o średnicy zaledwie 2 m. W warunkach bojowych, kiedy trzeba jak najszybciej zawrócić i ponownie uderzyć na przeciwnika, wyrobienie odpowiedniej zwinności i szybkości w nawrotach miało znaczenie fundamentalne. Ważnym źródłem dobrych wierzchowców były Kresy Południowo-Wschodnie. Tam w dobrach magnackich świetnie prosperowała hodowla na dużą skalę – nie brakowało terenów pod pastwiska, a kontakty ze Wschodem ułatwiały dostęp do szlachetnych ras orientalnych. Zajęcie musiało być wielce opłacalne, co potwierdza staropolskie powiedzenie: „Klaczka, pszczółka, pszenica/Wywodzą z długów szlachcica”. Wedle wyliczeń Radosława Sikory „najdroższe rumaki husarskie kosztowały nawet 1500 dukatów, a była to wówczas równowartość 1031 muszkietów lub też 22 lekkich dział”. Na rynku krajowym w konie zaopatrywano się przede wszystkim na jarmarkach – kilka dużych, najczęściej wielodniowych, odbywało się co roku w każdym z województw. Najsłynniejsze z nich gościły w Białej Cerkwi, Berdyczowie, Buczaczu, Jarmolińcach i Barze, a więc na wspomnianych już Kresach Południowo-Wschodnich. Nie wszystko było jednak hodowlą rodzimą. Już w początkach XVI w. niektórzy handlarze regularnie podróżowali do Stambułu, by wybierać tam dla możnych zleceniodawców z Polski najlepsze rumaki. Wśród Sarmatów istniało przekonanie, że konie hodowane w ciepłym i suchym klimacie miały „krew ognistą” i bardziej nadawały się do boju. Założyciel polskiej nauki o koniach Marian Czapski wywodził słowo rumak od nazwy osmańskiej prowincji Rumelii, i traktował jako dowód wielkiego wpływu Turcji na staropolską hippikę. Faktem jest, że handel końmi między Imperium Osmańskim a Rzeczpospolitą kwitł przez wiele wieków. Szable. Krzywa szabla, będąca na wyposażeniu wszystkich jednostek kawalerii, przywędrowała ze Wschodu. Głownie (czyli części tnące, zwane też brzeszczotami, klingami, żelazem) były pochodzenia krajowego i wytwarzano je w rozsianych po całym kraju szabelniach. Bogate tradycje w tej dziedzinie miały zakłady suchedniowskie, szable produkowano też w Baranowie, Ogonowie, Majkowie i Parszowie. Inne ważne manufaktury znajdowały się w Staszowie (własność ks. Czartoryskich), Świątnikach, Tulczynie, Lwowie, Wyszynie oraz Mokotowie. W ostatnich latach Rzeczpospolitej szable sprowadzano z Prus – typ solingen, i Austrii – styryjskie. Podług miejscowości, gdzie były wytwarzane, nazywano je lwowskiemi, wyszyńskiemi, staszówkami. Szable krajowego pochodzenia zwano również od imienia bądź nazwiska panującego króla; te z czasów Stefana Batorego – batorówkami, z czasów Zygmunta III Wazy – zygmuntówkami. W XVI i XVII w. nie było unifikacji broni, dlatego też szable robiono do ręki, dopasowując ich parametry do indywidualnych potrzeb. Głownie były dobierane według ciężaru, krzywizny i długości zgodnie z upodobaniem zamawiającego. Wedle Jędrzeja Kitowicza, którego pamiętniki są niezastąpionym źródłem informacji, młodzież szlachecka przyuczała się do „robienia szablą”, bijąc się „w palcaty”. Palcaty, czyli sięgające metra długości kije, imitowały w pojedynku prawdziwą broń. Pozyskanie dostatecznej ilości dobrej stali nie było zadaniem prostym. W Polsce centralnej udawało się to sporadycznie. Rzeczpospolita musiała więc sprowadzać szlachetniejsze metale z zagranicy, w tym z Węgier. W większych ilościach produkowano ją także z rud dolnośląskich oraz w Gdańsku, który znany był ze swoich kuźni, zwanych hamerniami (z niem. Hammer – młot). Tam wytwarzano dobre gatunkowo żelazo gdańskie i stal gdańską. Surowiec zaś pochodził ze Szwecji. Do tamtejszego portu nieprzerwanie zawijały statki z ładowniami wypełnionymi wiązami sztab żelaznych i beczkami z osmundem, jak nazywano łupki nieprzekutego żelaza. Niestety, na skutek wojen ze Szwecją, a zwłaszcza tzw. potopu, gdańskie kuźnice zostały zniszczone. I choć było to bezsprzecznie najbogatsze miasto w Rzeczpospolitej, to odbudować na Wybrzeżu przemysłu żelaznego już się nie dało. Muszkiety. U schyłku XVI w. na europejskich polach bitew zaczęła dominować uzbrojona w piki i muszkiety piechota. Siła ognia tej formacji miała coraz większe znaczenie dla sztuki wojennej, co nakładało na monarchów obowiązek nasycenia wojska bronią palną. Niestety, w Rzeczpospolitej brakowało manufaktur i ludwisarni wytwarzających ją w ilościach masowych. Muszkiety i pistolety sprowadzano więc z Niderlandów, poprzez Gdańsk – dlatego zawsze występowały trudności przy próbach zwerbowania dużej liczby piechoty. Potwierdzeniem uzależnienia od importu może być wypis z arsenału warszawskiego o zakupach broni dla prywatnej kompanii dragonii króla. Konstanty Górski przytacza go w swojej „Historii Artylerii Polskiej”: „1647 roku 9 Februarii, kupiło się u Szymona Bema muszkietów 1700. 11-go Decembra z Gdańska przywieziono muszkietów starych malborskich 909. 1649 roku 24 Junii przywieziono z Holandu dobrych muszkietów, na które Król i Rzpta pieniądze dali”. Już zresztą przed wyprawą na Połock (1579 r.) Stefan Batory nakazał wielkie zakupy rusznic przez Gdańsk. Dopiero Władysław IV (pan. 1632–48) podjął pierwsze kroki, aby zmienić ten stan rzeczy. W Warszawie ufundował ludwisarnię królewską prowadzoną przez Daniela Tyma. (Jako królewski giser odlewał on także figurę Zygmunta III, która stanęła na szczycie kolumny na dzisiejszym pl. Zamkowym). Istotne znaczenie miała też produkcja zbrojeniowa w dobrach magnackich. Władysław IV kazał ponadto wybudować dwa arsenały królewskie: w Warszawie oraz Lwowie. Koncentracja sprzętu militarnego pozwalała na szybsze jego użycie na okoliczność kampanii wojennej. Liczba broni tam składowanej musiała być znaczna. Jak ustalił Konstanty Górski, w 1648 r., kiedy wybuchło powstanie Chmielnickiego, z arsenału warszawskiego wydano 1,5 tys. muszkietów oraz 180 pik, co z pewnością nie wyczerpało zapasów. Sztucery kozienickie. Na pierwszą prawdziwie państwową manufakturę broni palnej przyszło Rzeczpospolitej czekać aż do panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, oczytanego w pracach współczesnych autorów i świadomego stanu rzeczy na Zachodzie. W 1786 r. z jego inicjatywy powstała w Kozienicach królewska rusznikarnia. Jej dyrektorem został Andrzej Kownacki, wcześniej nadworny rusznikarz, ale przede wszystkim wynalazca i pionier postępu techniki. Inne manufaktury broni lekkiej założono w Końskich i Przysusze w Zagłębiu Staropolskim (w rejonie Gór Świętokrzyskich; to najstarszy okręg górniczo-hutniczy i obróbki metali na ziemiach polskich). Sztandarowym produktem kozienickich zakładów był gwintowany sztucer zwany kozienickim. Surowiec, czyli stal w sztabach, sprowadzano z Końskich, a drewno orzechowe do produkcji łóż i kolb z Podola, Wołynia i Ukrainy. Poza sztucerami manufaktura wytwarzała również zwykłą broń strzelecką oraz pistolety. Jedyny zachowany egzemplarz sztucera można dziś oglądać w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Według różnych szacunków zakład w Kozienicach mógł rocznie wyprodukować ok. 2 tys. sztuk tej broni. Niestety, podczas powstania kościuszkowskiego manufaktura została zniszczona przez wojska rosyjskie. Ostatnie lata istnienia Rzeczpospolitej charakteryzują się sporym ożywieniem produkcji uzbrojenia. W stolicy istniało wówczas wiele zakładów rusznikarskich należących m.in. do rodziny Gibenhanów czy Torchalskich. Zygmunt Gloger, autor „Encyklopedii staropolskiej”, napisał, że „w roku 1789 było w Warszawie 60 warsztatów puszkarskich, które mogły dostarczać po 1000 sztuk broni na miesiąc”. Kosy. Symbolem ostatnich lat Rzeczpospolitej pozostaje kosa kościuszkowska. W przeddzień bowiem wojny w obronie Konstytucji 3 maja, wobec niedostatku broni palnej, władze zawczasu nakazały zaopatrzyć oddziały w broń drzewcową. 25 czerwca 1791 r. sejm zalecił Komisji Skarbu Koronnego zawarcie kontraktu na założenie manufaktury kos w przejętych przez skarb państwa dobrach biskupstwa krakowskiego, m.in. w Suchedniowie. Zenon Guldon i Jacek Wijaczka w artykule na temat rozwoju przemysłu w okolicy Skarżyska-Kamiennej pisali: „Podjął się tego zadania sprowadzony z Niemiec mistrz Piotr Renkiel. 22 lipca 1791 r. zawarty został kontrakt z kosiarzami Piotrem Kronerem i Francem Huyegertzem”. Świadomość, że kosa może być skuteczną bronią w rękach piechura, nie była niczym nowym – należało ją jednak ująć w ramy organizacyjne i dostosować do współczesnych wymogów. Zadbał o to Piotr Aigner, architekt i teoretyk wojskowości, który w 1794 r. wydał „Krótką naukę o pikach i kosach”, gdzie objaśnił konstrukcję i sposób użycia tej broni w warunkach bojowych. Artyleria. W przeciwieństwie do jazdy, która w większości inspirowała się wzorcami rodzimymi i wschodnimi, artyleria Rzeczpospolitej w zakresie organizacji i rozwiązań konstrukcyjnych w całości opierała się na standardach zachodnich. Na początku XVI w. działa produkowano głównie w ludwisarni krakowskiej i – w mniejszej liczbie – lwowskiej. Po 1540 r. do tego grona dołączyła ludwisarnia wileńska. Odlewnictwo na większą skalę rozwinęło się w czasie wojen moskiewskich Stefana Batorego (1577–82). Wzrosło wówczas zapotrzebowanie na działa i kule armatnie. Na początku wiele odlewni lokalizowano w Prusach Królewskich. W Ryjewie pod Malborkiem wyrabiano kule armatnie dla ciężkiej artylerii, prawdopodobnie dla dział polowych zwanych kartaunami. Część kul uzyskiwano techniką odlewania, część kucia. Kule lane były najbardziej poszukiwane ze względu na trwałość (nie deformowały się po uderzeniu) i można ich było używać powtórnie. Ryjewska odlewnia miała z pewnością ułatwić wojskom koronnym regularne dostawy sprzętu i uniezależnić króla od hamerni gdańskich, które sprowadzały dobrej jakości żelazo ze Szwecji. Jak już powiedziano, szczególne wysiłki na rzecz broni palnej i artylerii poczynił król Władysław IV. Wzorując się na Holendrach, dążył on do ujednolicenia artylerii i wprowadzania do służby zestandaryzowanych dział. Z inicjatywy króla sejm uchwalił dodatkowy podatek z dóbr królewskich, zwany nową kwartą albo duplą. Od tej chwili artyleria miała swój wydzielony budżet. Dowództwo nad nią obejmował starszy nad armatą, czyli generał artylerii, odpowiedzialny przede wszystkim za produkcję i utrzymanie dział oraz administrowanie arsenałami. Z braku funduszy nie udało się jednak powołać szkoły dla artylerzystów, ale król zdolnych szlachciców wysyłał na studia za granicę, m.in. do Niderlandów (np. Kazimierza Siemienowicza). Sporym problemem był transport artylerii. Nie było w wojsku Rzeczpospolitej jednostki zajmującej się taborem konnym – organizowano go więc doraźnie. Władysław IV uruchomił odlewnie dział żelaznych w Pucku i Oliwie. Poza wielkimi piecami budowanymi w Zagłębiu Staropolskim (o czym dalej) wyróżniały się ludwisarnie w Gdańsku należące do braci Gerta i Rudolfa Benningów oraz Ludwika Wichtendala, we Lwowie lali działa Jan i Andrzej Frankowie, w Wilnie zaś Jan Breutelt. Reszta artylerii pochodziła przede wszystkim z manufaktur magnackich Radziwiłłów i Sapiehów. Szczególną renomą cieszyła się zbrojownia tych pierwszych w Nieświeżu. Odlewnię dział uruchomili również Lubomirscy w Wiśniczu, a hetman Koniecpolski w swoich dobrach na Ukrainie zakładał wiele kuźni żelaznych. Czas upadku broni artyleryjskiej przypadł na okres wojny północnej (1700–21) i panowania Wettynów. Szwedzi rabowali i niszczyli arsenały, a sprzęt ludwisarski i działa wywozili do własnego kraju. Odnowę artylerii Rzeczpospolitej rozpoczął Stanisław August Poniatowski. Wartościowe działa spiżowe zebrał w arsenale warszawskim i kamienieckim, a te uszkodzone i bezwartościowe własnym kosztem przetopił na nowe. Prace wykonywano w odnowionej przez króla ludwisarni stołecznej, na której czele stanął major Stanisław Wągrowski. Jak podaje Zygmunt Gloger, zatrudniano tam 15 majstrów różnego rzemiosła i 30 czeladników. Jak na owe czasy była to nowoczesna ludwisarnia wytwarzająca kilka zestandaryzowanych typów dział: ciężkie armaty 24-funtowe, 12- i 6-funtowe armaty polowe, lekkie 3-funtowe armaty regimentowe oraz moździerze i granatniki. Poza tym Wągrowski otrzymał polecenie zaadaptowania zakładów w Samsonowie i Suchedniowie w Zagłębiu Staropolskim „na fabryki kul, bomb, granatów i kartaczów”. W 1776 r. rozpoczęła też działalność Królewska Szkoła Artylerii. Przez 10 lat istnienia wykształciło się tam ponad 400 świetnie wykwalifikowanych oficerów i podoficerów artylerii. Wielkie piece. Działa najczęściej były odlewane, dlatego ich wytwarzaniem zajmowali się ludwisarze, rzemieślnicy wyrabiający dotąd dzwony. Od początku XVII w. w Rzeczpospolitej upowszechniła się produkcja armat żelaznych. Czynnikiem decydującym była tutaj cena żelaza – znacznie niższa niż spiżu. Ponadto żelazo jest lżejsze, co w dobie zmian w taktyce i coraz większego nacisku na wysoką mobilność artylerii nie pozostawało bez znaczenia. W XVII w. centrum wytwórstwa metalurgicznego i zbrojeniowego stało się wspominane już Zagłębie Staropolskie, które wyrosło na najbardziej zaawansowany technologicznie region Rzeczpos