Powstanie polskiego przemysłu zbrojeniowego

Ogołocone ziemie. Podczas I wojny światowej Polska została zniszczona bardziej niż Francja, a nie otrzymała żadnych odszkodowań. Przez dwa lata musiała jeszcze walczyć o swe nowe granice, w tym z bolszewicką Rosją. Skarb państwa był pusty, a prywatne polskie kapitały w bankach Petersburga, Wiednia i Berlina zdewaluowały się i przepadły. Władze musiały zająć się ponaddwumilionową rzeszą uchodźców i repatriantów. Tak w relacji gen. Aleksandra Litwinowicza, opublikowanej w 1958 r. w Londynie na łamach „Niepodległości”, wyglądała sytuacja w Polsce u zarania jej niepodległego bytu, kiedy zaczęto tworzyć rodzime wojsko. Litwinowicz w 1914 r. był intendentem I Kompanii Kadrowej, a później, przez prawie cały okres międzywojenny, odpowiadał za zaopatrzenie armii. 1939 r. zastał go na stanowisku II wiceministra spraw wojskowych i szefa administracji armii. Od podszewki znał historię budowy polskiego – jak to wtedy mówiono – przemysłu wojennego. „Dokonaliśmy olbrzymiej improwizacji – wspominał. – Na początku listopada 1918 r. mieliśmy w Polskiej Sile Zbrojnej najwyżej 19 tys. żołnierzy wyekwipowanych i uzbrojonych, we wrześniu zaś 1920 r. intendentura wojskowa musiała wyżywić 1 400 000 ludzi [nie tylko żołnierzy, ale też kolejarzy, chorych i rannych w szpitalach oraz jeńców – M.H.] i 100 000 koni, dostarczyć umundurowania i ekwipunku na milion ludzi. Departament Uzbrojenia miał ilość tę uzbroić. Oczywiście zabrakło broni na uzbrojenie wszystkich”. Dziesiątki tysięcy używanych wojskowych butów kupiono od innych armii. Po naprawie obuto w nie żołnierzy. Tak też kupiono setki tysięcy mundurów, w tym 200 tys. angielskich. Większym wyzwaniem było już uzbrojenie. Zaborcy pilnowali, aby na polskich ziemiach nie było fabryk broni i amunicji. Rosjanie w 1915 r. ewakuowali z ziem Królestwa w głąb imperium załogi i maszyny z ponad 150 fabryk, m.in. warszawską Gerlach i Pulst, produkującą obrabiarki. To, czego nie mogli wywieźć – wysadzili w powietrze, m.in. wielkie piece i piece martenowskie w Ostrowcu, Starachowicach, Stąporkowie i Suchedniowie. Niemcy i Austriacy ogołocili polskie ziemie z obrabiarek przydatnych do produkcji amunicji, pozostawiając jedynie kilka tzw. zbrojowni i warsztatów reperujących broń uszkodzoną na froncie: w Warszawie, Krakowie, Brześciu, Poznaniu, Przemyślu i Rzeszowie. Po odzyskaniu niepodległości przejęło je polskie wojsko. Pierwsza dekada Francuski kredyt na demobil. W latach 1919–21 zaopatrywało się ono głównie w broń z powojennego demobilu. Największym jej dostawcą była Francja, która udzieliła Polsce 425 mln franków pożyczki. Kupiono wtedy m.in. 1522 działa, 12,4 tys. karabinów maszynowych, 750 tys. karabinów ręcznych, 2,17 mln sztuk amunicji artyleryjskiej i 700 mln sztuk amunicji karabinowej. W broń WP zaopatrywało się też w Czechosłowacji (m.in. 32 haubice), Austrii, Wielkiej Brytanii, Włoszech i Niemczech. Niektóre firmy oferowały Polsce nieprzydatne im już całe linie produkcyjne. Włoska Societa Anonima Italiana Gio Ansaldo Co. w 1919 r. złożyła ofertę budowy fabryki amunicji artyleryjskiej. Z zachowanych akt Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu wiadomo, że w kwietniu 1919 r. do Biura Ekonomicznego KNP zgłosił się inż. Jerzy Komorowski, który w imieniu swoim i inż. Henryka Styczyńskiego zaofiarował usługi „dla zorganizowania wojennego metalurgicznego przemysłu u nas w kraju” – jak napisał w notatce pracownik biura. Obaj od 10 lat pracowali w przemyśle wojennym we Francji. Styczyński był wicedyrektorem i głównym inżynierem, a Komorowski głównym metalurgiem i szefem wydziału laboratoriów fabryki Girod. „Mamy wrażenie – odnotował urzędnik – że panowie ci są dokładnie poinformowani co do źródeł zakupu na rynku francuskim i amerykańskim. (…) Widzieliby swoją rolę u nas w Kraju w zorganizowaniu przemysłu wojennego w całym szeregu fabryk na wzór francuski i amerykański, poczynając od wielkich pieców aż do fabrykacji precyzyjnych”. Komorowski zaproponował swój wyjazd do kraju w celu porozumienia się ze… związkiem metalowców. Na podstawie praktyki we Francji i Ameryce uważał, że „tylko inicjatywa prywatna i tylko racjonalne grupowanie się fabryk mogłoby zapewnić szybkie i łatwe, a zarazem najtańsze obsłużenie Państwa. Tego rodzaju ugrupowanie fabryk we Francji, dając świetne zyski przemysłowi, pracowało zawsze taniej i sprawniej od arsenałów Państwa”. Już w tej paryskiej notatce mamy zaczyn późniejszych sporów o to, czy przemysł wojenny ma być przemysłem prywatnym czy państwowym? Inż. Komorowski był zięciem warszawskiego przemysłowca Henryka Marconiego, udziałowca i do 1911 r. dyrektora największych warszawskich zakładów metalowych Tow. Lilpop, Rau i Loewenstein (po powrocie do kraju poszedł drogą teścia i też kierował tymi zakładami, gdzie wytwarzano konstrukcje stalowe, wagony kolejowe, samochody i sprzęt saperski dla wojska). Do paryskiego KNP z projektem budowy stalowni produkującej stale specjalne do wyrobu uzbrojenia zgłosił się też por. inż. Stanisław Kucharzewski, były adiunkt wydziału metalurgicznego petersburskiej politechniki, z praktyką w rosyjskiej stalowni artyleryjskiej w Iżewsku i w stalowniach angielskich. Budowę sfinansować miałby kapitał krajowy lub francuski. Ten ostatni był zainteresowany inwestycjami w Polsce. Polska też starała się kupić tam urządzenia dla fabryki materiałów wybuchowych, a z przedstawicielami francuskiej armii rozmawiano o budowie fabryki broni. W pierwszym punkcie spisanych wtedy ustaleń napisano, że „władze wojskowe francuskie stawiają warunek, aby fabryka była położona na prawym brzegu Wisły, a w każdym razie daleko od granicy”. Ustalenia te pozostały na papierze, bo Francja najpierw wolała się pozbyć własnych nadwyżek uzbrojenia. Inwestowaniu w Polsce zagranicznego prywatnego kapitału nie sprzyjała niepewna sytuacja polityczna i gospodarcza oraz walki z sąsiadami o kształt granic. Trzeba było sobie radzić samemu. Główny Urząd Zaopatrzenia Armii. W kwietniu 1919 r. przy Ministerstwie Spraw Wojskowych utworzono Główny Urząd Zaopatrzenia Armii, który miał m.in. współdziałać w uruchomieniu krajowego przemysłu na potrzeby armii, utrzymywać „łączność z przemysłowymi siłami kraju”, rozdzielać zamówienia pomiędzy wytwórnie broni i pomagać im w zdobywaniu surowców. GUZA mógł rekwirować materiały i urządzenia techniczne potrzebne dla „zabezpieczenia albo obrony interesów wojskowych”. W tym też celu przeprowadzono akcję poszukiwania i kwalifikowania surowców oraz materiałów dla wojskowych wytwórni i rejestrację mienia pozostawionego przez okupacyjne armie. Komisja likwidacyjna w powiecie Grodzisk do wykazu mienia po okupantach wpisała 166 rolek papy, 57 kg liny stalowej, 3 piły ciesielskie i 705 krzyży drewnianych, w Skierniewicach – 3 sztaby żelazne, 1 krąg drutu żelaznego, 150 kg smaru gęstego i 60 kg „szmelcu żelaznego”, w Turku – 43 kg starej miedzi, w Łowiczu – poza smarami, beczkami, stalowymi butlami do gazu, znaleziono też 73 kg „smaru do leczenia świerzby” oraz „całkowite urządzenie” kuźni i warsztatu kołodzieja. Tak wyglądały początki polskiej zbrojeniówki. Warto tu zauważyć, że kierownikiem Wydziału Sekcji VI Chemicznej GUZA był inż. Eugeniusz Kwiatkowski, późniejszy wicepremier i współtwórca Centralnego Okręgu Przemysłowego. Do pustych pomieszczeń firmy Gerlach i Pulst na warszawskiej Woli ściągnięto maszyny i obrabiarki z różnych fabryk z kraju i uruchomiono duży warsztat naprawy i przeróbki karabinów. W warszawskim forcie Bema rozpoczęto produkcję i przeróbkę amunicji karabinowej, w Modlinie pod dachem z desek przygotowywano piorunian rtęci do kapiszonów i spłonek, w Zagłębiu Dąbrowskim rozpoczęto wytwarzać łuski do pocisków artyleryjskich, a w fabrykach wyrobów platerowanych – części do nabojów. W Modlinie, Toruniu i Rudniku nad Sanem rozbrajano amunicję najrozmaitszych kalibrów pozbieraną z różnych frontów, wydobywając z niej materiał wybuchowy i pozyskując cenne metale. W innych warsztatach przerabiano to potem na nowe pociski. Państwowa Fabryka Karabinów. Trzeźwa ocena geostrategicznego położenia Polski i doświadczenia z okresu wojny z bolszewicką Rosją, kiedy tak potrzebną broń i amunicję przetrzymywano w porcie gdańskim i na czechosłowackich kolejach, wpłynęły na podjęcie decyzji o budowie własnego przemysłu wojennego. „Doszliśmy już wówczas do słusznego wniosku – pisał gen. Litwinowicz – że w czasie wojny można liczyć na pewno tylko na ten materiał, który jest zmagazynowany względnie wytworzony w kraju”. Zaczynano praktycznie od zera. Jak pisał prof. Jerzy Gołębiowski, specjalizujący się w historii zbrojeniówki, w 1921 r. w Polsce nie wytwarzano broni palnej, a istniejące wytwórnie i warsztaty amunicyjne były w stanie pokryć zaledwie 9,2 proc. potrzeb na amunicję karabinową i ok. 1,5 proc. na pociski artyleryjskie. Dopiero po wojnie z Rosją sfinalizowano tajne pertraktacje z rządem niemieckim w sprawie zakupu urządzeń i materiałów z likwidowanej fabryki karabinów w Gdańsku. Za ponad 3,6 mln niemieckich marek kupiono od Niemców 842 maszyny, a także 450 tys. nieobrobionych luf, 300 tys. niewykończonych kolb i 300 ton kutych części do karabinowych zamków. Zdobyto też potrzebną tajną dokumentację. Maszyny zwieziono do wojskowych warsztatów w budynkach fabryki Gerlach i Pulst, które od lipca 1920 r. nosiły nazwę Państwowej Fabryki Karabinów. W czerwcu 1922 r. wyprodukowano na nich pierwsze 30 karabinów Mauzer wz. 98. Plan budowy przemysłu. Gen. Litwinowicz wspomina, że już w 1921 r., kiedy ministrem spraw wojskowych był gen. Kazimierz Sosnkowski, zabrano się za budowę przemysłu wojennego w okręgu centralnym Polski. Powstał pierwszy plan, który w miarę uzyskiwanych środków był rozszerzany. Przewidywał on uruchomienie czterech wytwórni rządowych: karabinów, amunicji, sprawdzianów (narzędzi pomiarowych) i materiałów wybuchowych, oraz dwóch fabryk prywatnych: samolotów i naprawy armat. W pierwszym roku bez wojny minister spraw wojskowych przestał być główną osobą w rządzie i „jego miejsce zajął minister skarbu, który przystąpił do zmniejszania wydatków wojskowych jako największych, a po wojnie – jak się wielu wydawało – już znacznie mniej potrzebnych”. MSWojsk. pieniędzy na budowę państwowych fabryk nie dostało. Starczyło ich tylko na wyposażenie w większą liczbę maszyn istniejących już zbrojowni i warsztatów remontowych. Dokonywano tam rekonstrukcji starej amunicji i prób z nową. GUZA, zniesiony w grudniu 1920 r., zdążył jeszcze przygotować trzy umowy z prywatnymi przedsiębiorstwami. Firma Pocisk miała w Warszawie uruchomić produkcję amunicji karabinowej i artyleryjskiej oraz zakład jej elaboracji (napełnianie materiałem miotającym i wybuchowym) w Rembertowie, firma Nitrat – wytwarzać w Niewiadowie trotyl, a zakłady w Starachowicach – budować i remontować działa, a w przyszłości stworzyć wytwórnię amunicji artyleryjskiej. Karabinową nadal produkowały warszawskie fabryki platerów Norblin i Fraget. Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych. Prawie cały przemysł wojenny był skoncentrowany w Warszawie i sztabowcy zaczęli myśleć o jego rozproszeniu. W maju 1921 r. zdecydowano o budowie wytwórni prochu. Ze względów strategicznych wybrano należące do państwa grunty we wsi Zagożdżon (od 1932 r. Pionki), leżącej niedaleko od dęblińskiej twierdzy. W tym samym roku MSWojsk. wydało blisko 1 mld marek na zakup w Austrii ok. 300 wagonów maszyn i urządzeń do produkcji materiałów wybuchowych, które trzeba było jednak zmagazynować w Krakowie, bo wojsko nie dostało już kredytów na budowę samej wytwórni. Do inwestowania w przemysł wojenny nie kwapił się też rodzimy kapitał prywatny, który zdawał sobie sprawę, że w okresie pokoju wojsko nie składa zamówień na tyle dużych, by zapewnić ciągłość produkcji i amortyzację włożonego kapitału. Dlatego pod koniec 1922 r. trzeba było przystąpić do budowy pierwszych nowych fabryk zbrojeniowych ze środków państwa. Zajął się tym nowy urząd – Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych, kierowany przez dyr. inż. Józefa Krzyżanowskiego, kierującego wcześniej zakładami metalurgicznymi i amunicyjnymi w carskiej Rosji. Zbrojeniowa geografia. CZWW stopniowo przejął wojskowe wytwórnie i warsztaty oraz przystąpił do realizacji wniosków komisji kierowanej przez płk. Jerzego Dunajewskiego, powołanej do wyboru terenów pod budowę nowych zakładów. Określono wtedy granice rejonu bezpieczeństwa (pozostającego – jak wówczas sądzono – poza zasięgiem sowieckiego i niemieckiego lotnictwa). Wyłączono z niego Warszawski Okręg Przemysłowy, pozostawiając Okręg Staropolski (region Gór Świętokrzyskich), pozbawione przemysłu tereny w widłach Wisły i Sanu (tzw. trójkąt bezpieczeństwa) oraz – już później – część Lubelszczyzny (między Wisłą, Wieprzem i Tanwią). Chcąc zachęcić tam do inwestowania prywatny kapitał, w 1928 r. wprowadzono ulgi dla inwestorów z 23 dziedzin gospodarki i rzemiosła związanych z obronnością. Wielkiego efektu nie przyniosły, bo jak pisał Henryk Mianowski, prezes krakowskiej Izby Przemysłowo-Handlowej, „samo zaś przyznanie choćby najdalej idących ulg podatkowych nie wystarczy, by zmienić w okręg przemysłowy ziemie przedstawiające zupełną pustkę z punktu widzenia gospodarczego”. Tę pustkę omijało też państwo. Komisja bowiem musiała godzić interesy strategiczne z wymaganiami ekonomii, na co naciskał minister skarbu Zygmunt Jastrzębski. Był on przeciwko lokalizacji państwowych fabryk tam, gdzie dopiero należałoby budować podstawową infrastrukturę (drogi, linie energetyczne, kolonie urzędniczo-robotnicze itp.). Dlatego wojskowe władze pierwsze inwestycje umieściły na terenach Zagłębia Staropolskiego, dość dobrze już skomunikowanego z Warszawą, Łodzią, Zagłębiem Dąbrowskim i Śląskiem. W Radomiu, na gruntach państwowego folwarku Mariackie, miała powstać Państwowa Wytwórnia Broni, w Skarżysku – na terenach miejscowego nadleśnictwa – Państwowa Wytwórnia Amunicji Karabinowej i Działowej, a we wsi Zagożdżon, na skraju Puszczy Kozienickiej – Państwowa Wytwórnia Prochu. Jedynie Państwową Wytwórnię Sprawdzianów (narzędzi pomiarowych) ulokowano na warszawskich Powązkach. Państwo ponadto kupiło licencje i udzieliło kredytów prywatnym zakładom z północnej części rejonu bezpieczeństwa: Towarzystwu Starachowickich Zakładów Górniczych SA, Spółce Akcyjnej Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich oraz kieleckim zakładom Przemysł Metalowy Granat SA, lokując w nich produkcję dział, amunicji artyleryjskiej, czerepów i zapalników do granatów. W Bzinie pod Skarżyskiem, pod maskującą nazwą Wojskowej Wytwórni Rakiet, uruchomiono fabrykę gazów bojowych, m.in. fosgenu i iperytu. W rezultacie powstał tu drugi, obok warszawskiego, okręg przemysłowy skupiający państwowe i prywatne (z udziałem państwa) firmy zbrojeniowe. Ich produkcja miała uniezależnić Polskę od importu podstawowych rodzajów broni, amunicji i materiałów wybuchowych. Budowa z kłopotami. Dotrzymanie założonych terminów okazało się jednak niemożliwe, gdyż władze wojskowe podejmowały kolejne decyzje o wzbogaceniu asortymentu lub zmianie konstrukcji produkowanej broni (m.in. zastąpienia karabinu długiego Mauzera wz. 98 karabinkiem krótkim tego samego typu, przydatnym zarówno piechocie, jak i kawalerii). Na tempo inwestycji wpływ miały decyzje oszczędnościowe podejmowane przez Władysława Grabskiego w okresie wymiany marki polskiej na złotego. Powodowało to wzrost kosztów inwestycji, pokrywanych ze środków budżetowych MSWojsk. i w części z kredytu francuskiego. Dopiero w 1925 r. uruchomiono Państwową Wytwórnię Sprawdzianów i dwa pierwsze wydziały wytwórni prochu w Zagożdżonie. Ambitne wytyczne. Ambitne wytyczne opracowane w 1924 r. przez szefa Sztabu Generalnego gen. Stanisława Hallera przewidywały osiągnięcie przez Polskę najpóźniej do 1935 r. całkowitej samowystarczalności na wypadek wojny. Równało się to dalszej rozbudowie państwowego przemysłu wojennego (m.in. o produkcję w Radomiu ciężkich karabinów maszynowych oraz budowę fabryki gazów bojowych i nabojów do pocisków gazowych w Skarżysku), przystosowaniu przemysłu prywatnego do potrzeb mobilizacyjnych wojska, stworzeniu zapasów broni i amunicji oraz 3-miesięcznych rezerw surowców i materiałów niezbędnych do ich produkcji już podczas wojny. Po upływie kwartału skutecznie mieli Polskę wesprzeć sojusznicy. Autarkiczne podejście władz wojskowych wpłynęło na rozwój badań geologicznych w rejonie bezpieczeństwa. Poszukiwano tam m.in. złóż węgla, rud miedzi, cynku, ołowiu i pirytów. Sporo środków pochłonęły badania laboratoryjne zmierzające do otrzymania surowców zastępczych: kauczuku syntetycznego ze spirytusu, aluminium z glinek kaolinu, siarki z gipsu i produktów naftowych z łupków bitumicznych – wylicza prof. Gołębiowski. Te kreślone z rozmachem plany rozbudowy przemysłu wojennego nie mogły zostać wykonane z powodu redukcji (zamiast wzrostu) wydatków budżetowych MSWojsk. Dyrekcja Główna CZWW, krytykowana przez Departament Przemysłu Wojennego MSW za „rosyjski rozmach” i przez endecką prasę za „przytulisko dla weteranów (…) doskonale umiejących chodzić koło swych interesów”, musiała skupić się na dokończeniu już zaawansowanych inwestycji i zmianach w zarządzaniu, które by poprawiły ich efektywność. Afera Frankopolu. U narodzin II RP władze wojskowe nie naciskały na tworzenie państwowego przemysłu lotniczego, opowiadając się za importem samolotów. Z małych poniemieckich warsztatów lotniczych przy mokotowskim lotnisku utworzono jedynie Centralne Warsztaty Lotnicze podległe nie Departamentowi Uzbrojenia, ale Departamentowi IV Żeglugi Powietrznej MSWojsk. Branżę władze wojskowe starały się rozwijać na bazie kapitału prywatnego, zawierając umowy na dostawy samolotów z wytwórniami w Warszawie, Lublinie i Białej Podlaskiej. Robiono to z czasem coraz chętniej z uwagi na rosnące koszty importu i groźbę uzależnienia polskiego lotnictwa od dostaw z zagranicznych wytwórni. Ale krajowi producenci nie zawsze okazywali się solidnymi kontrahentami, o czym świadczyła tzw. afera Frankopolu. Otóż w umowie ze Spółką Akcyjną Francusko-Polskie Zakłady Samochodowe i Lotnicze MSWojsk. zobowiązało się w ciągu 10 lat odebrać od niej 2650 samolotów i 5300 silników. Ale ani udziałowcy Frankopolu nie dysponowali kapitałem na budowę zakładów, które by sprostały zamówieniu, ani ministerstwo nie było w stanie wysupłać zaliczek na poczet przyszłych dostaw tylu maszyn. Kontrakt renegocjowano, umawiając się na dostawę 500 samolotów. Frankopol też się z tego nie wywiązał, choć pobrał 1,25 mln zł zaliczek. Samochody, mydło, suchary. W Warszawie powstały Centralne Warsztaty Samochodowe z kilkoma okręgowymi warsztatami naprawczymi, podległe Departamentowi Samochodowemu MSWojsk. Podczas wojny z bolszewicką Rosją w CWS wykonywano m.in. nadwozia sanitarne i opancerzenie do samochodów Ford i Citroën. Później remontowano tu i składano czołgi Renault FT, a zespół inż. Tadeusza Tańskiego projektował i konstruował silniki oraz samochody na potrzeby wojskowe i cywilne, w tym luksusowe limuzyny CWS, używane przez elitę II RP. Z połączenia odrębnych wytwórni powstały też Centralne Warsztaty Wojsk Łączności i w dużą firmę rozwinęła się Państwowa Wytwórnia Aparatów Telegraficznych i Telefonicznych, którą państwo zamierzało nawet w 1925 r. sprzedać firmie Ericsson. Po protestach pracowników PWATiT, wspartych przez PPS, rząd wycofał się z tego. Sprzęt wojskowy produkowała też Wytwórnia Pontoniarska i później powołane Centralne Warsztaty Inżynierii. Większość tych wytwórni i warsztatów mieściła się w zarekwirowanych budynkach fabrycznych i w fortach warszawskiej Cytadeli. Kooperowały one z cywilnymi fabrykami przemysłu metalowego, tworzącymi wówczas największy w kraju warszawski okręg przemysłowy. Produkcją wozów taborowych, kuchni polowych, podków, siodeł i wyrobów rymarskich dla licznej wtedy kawalerii zajmowały się wytwórnie m.in. w Przemyślu, Krakowie, Rzeszowie, Poznaniu i we Lwowie. Mundury szyto w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i we Lwowie. W 1920 r. Departament Intendentury utworzył też wojskową wytwórnię mydła i świec (Kraków), fabrykę marmolady (Biała Podlaska) oraz kilka fabryk sucharów i kawy konserwowej. Bilans pierwszej dekady. Lata 1918–27 pokazały, jak trudno jest budować przemysł wojenny w słabo uprzemysłowionym kraju. Z uwagi na szczupły krajowy prywatny kapitał i trudne do przyjęcia warunki stawiane przez kapitał zagraniczny w rozwój zbrojeniówki trzeba było inwestować środki z budżetu państwa i pożyczki zagraniczne zaciągane przez państwo. Polska dorobiła się sporej własnej armii, ale jej wyposażenie było kiepskie. Mimo niemałych inwestycji w przemysł wojenny, ten – w razie wojny – nie był w stanie dostarczyć wojsku nawet 20 proc. podstawowych rodzajów broni i amunicji. Początek drugiej dekady Komercjalizacja. Chcąc przybliżyć państwowy przemysł do reguł obowiązujących przedsiębiorstwa prywatne, prezydent Ignacy Mościcki 17 marca 1927 r. podpisał rozporządzenie „o wydzieleniu z administracji państwowej przedsiębiorstw państwowych przemysłowych, handlowych i górniczych oraz ich komercjalizacji”. Z wytwórni i warsztatów administrowanych przez CZWW (postawiono go w stan likwidacji) utworzono skomercjalizowane przedsiębiorstwa: Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia (fabryki broni w Warszawie, Radomiu i Skarżysku), Państwową Wytwórnię Prochu i Materiałów Kruszących w Zagożdżonie, Państwowe Zakłady Lotnicze, Państwowe Zakłady Inżynierii oraz Państwowe Zakłady Umundurowania. Fabryka Broni w Radomiu specjalizowała się w produkcji karabinów, karabinków i pistoletów (m.in. pistoletu WIS wz. 35, skonstruowanego przez inż. Piotra Wilniewczyca i Jana Skrzypińskiego; nazwę – od nazwisk konstruktorów – na żądanie Departamentu Uzbrojenia zmieniono na Vis, łac. siła). Państwowa Fabryka Karabinów w Warszawie przejęła produkcję karabinów maszynowych, przeciwpancernych i dla lotnictwa. Dzięki tym wytwórniom polska armia w połowie lat 30. mogła zakończyć ujednolicanie podstawowych typów broni i amunicji. Proch i wzory z Pionek. Po wojnie proch artyleryjski sprowadzano z Francji, a mauzerowski (do karabinów) – z Ameryki, stąd decyzja o budowie wytwórni w Zagożdżonie. Inwestycja stała się poligonem doświadczalnym także na polu działań socjalnych na rzecz załogi (i wzorem dla późniejszych budów COP, o czym dalej). Dla pracowników (w 1937 r. – 3,5 tys. osób) i ich rodzin wybudowano osiedle (wille dla urzędników i 45 budynków wielorodzinnych dla robotników), kościół, ośrodek zdrowia, szkołę powszechną dla 1200 uczniów, szkołę zawodową, łaźnię, piekarnie, jatki, sklepy, targowisko, klub sportowy (Proch Pionki) ze stadionem, dwie biblioteki oraz kasyna. Wytwórnia – kierowana w latach 1927–39 przez legionistę mjr. dr. Jana Prota, chemika z zespołu prof. Ignacego Mościckiego (wówczas już prezydenta RP) – stała się jedną z największych w Europie i wzorem dla prochowni francuskich, z których na początku ściągnięto tu licencje i instruktorów. Pionki proch eksportowały do krajów bałkańskich, w materiały wybuchowe zaopatrywały górnictwo i kamieniołomy, na rynek produkowały też m.in. celuloid i ferromit (sprasowany tlenek żelaza i glinu używany do spawania szyn kolejowych). Wytwórnię stale rozbudowywano, stawiając w Pionkach i Kielcach dwie fabryki kwasu siarkowego oraz inwestując w 1935 r. jej kapitał rezerwowy w Niedomicach koło Dąbrowy Tarnowskiej w fabrykę celulozy potrzebnej do produkcji niektórych rodzajów prochów i sztucznego jedwabiu. Uniezależniło to Polskę od importu ze Szwecji. Państwowy przemysł lotniczy. Państwo postanowiło włączyć się także w budowę przemysłu lotniczego. W 1928 r., wykorzystując m.in. majątek i personel Centralnych Warsztatów Lotniczych, w Warszawie powołano Państwowe Zakłady Lotnicze. W 1932 r. rozpoczęto budowę nowej wytwórni płatowców przy lotnisku na Okęciu. Jak podaje prof. Gołębiowski, spośród 20 tys. kandydatów do pracy przyjętych na okres próbny zatrudniono na stałe i dalej szkolono 3,5 tys. osób. Gen. Ludomił Rayski, dowódca lotnictwa w latach 1926–39, doprowadził do upaństwowienia największych prywatnych wytwórni. Za 9 mln zł wykupiono Polskie Zakłady Škoda, jedynego producenta silników lotniczych dużej mocy, teraz o nazwie PZL Wytwórnia Silników. Znacjonalizowano prywatne firmy w Lublinie i Białej Podlaskiej. Departamentowi Aeronautyki podlegała ponadto Wojskowa Wytwórnia Balonów i Spadochronów w Legionowie. Aby zwiększyć potencjał lotnictwa wojskowego i zarazem zdekoncentrować przemysł lotniczy, w 1936 r. zdecydowano o budowie nowych fabryk: samolotów w Mielcu i silników lotniczych w Rzeszowie. Oczywiście państwowych, bo, jak pisał gen. Rayski, „kluczowy przemysł wojenny powinien być całkowicie kontrolowany i rozporządzany, najstaranniej broniony przed obcymi agenturami i miejscowymi rekinami”. Państwowe Zakłady Inżynierii. Komercjalizacji nie uniknęły Centralne Warsztaty Samochodowe, Łączności i Saperskie, z których w 1927 r. utworzono Centralne Warsztaty Inżynierii. Rok później, po przyłączeniu wojskowej stoczni w Modlinie, zmieniły one nazwę na Państwowe Zakłady Inżynierii. Ich największą składową była Państwowa Wytwórnia Samochodów, w której montowano i naprawiano samochody, motocykle (Sokół) i czołgi. W 1930 r. Bank Gospodarstwa Krajowego (którym w latach 1927–39, z roczną przerwą, kierował gen. Roman Górecki), pod naciskiem MSWojsk., za symboliczne 1000 zł wydzierżawił PZInż. zadłużone w BGK na 20 mln zł Zakłady Mechaniczne Ursus (w których wojsko ulokowało zamówienia na dostawę ciężarówek). Już w ramach kooperacji PZInż. produkowano tam ciężarówki, autobusy, czołgi (do lipca 1939 r. – 735 sztuk) oraz wysokoprężne silniki do czołgów i gąsienicowych ciągników ciężkiej artylerii. Na początku lat 30. wojsko zaczęło się domagać od PZInż. lekkich ciężarówek i samochodów osobowych. Firmy francuskie nie chciały sprzedać licencji, bo nie były zainteresowane rozwojem w Polsce przemysłu motoryzacyjnego. Wymagań nie spełniały oferty firm angielskich i amerykańskich, więc umowę licencyjną PZInż. podpisały z włoskim Fiatem. W 1934 r. przy ul. Terespolskiej w Warszawie uruchomiono produkcję samochodów i autobusów tej marki, w tym osobowych: Polskiego Fiata 508 Junak i Polskiego Fiata 518 Mazur. Pierwszy w wersji dla wojska nosił nazwę Łazika. W rezultacie protekcjonistycznej polityki rządu (wysokie cła ochronne) PZInż. zmonopolizowały rynek motoryzacyjny, co obróciło się przeciwko wojsku. Rynek zaczął się kurczyć („Codzienna Gazeta Handlowa” pisała o „demotoryzacji kraju”), ograniczając możliwość rekwizycji cywilnych samochodów w przypadku mobilizacji. Na tyle zaniepokoiło to szefa Sztabu Głównego gen. Wacława Stachiewicza i szefa GISZ gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, że opracowano nowe zasady polityki motoryzacyjnej. PZInż. miały stopniowo ograniczyć produkcję do pojazdów wojskowych, a innym firmom dano możliwość ubiegania się o koncesje na montaż i produkcję samochodów. Czuwała nad tym Komisja Międzyministerialna ds. Motoryzacji Kraju. Mundury, telefony, rowery i kłódki. Ostatnim skomercjalizowanym wojskowym przedsiębiorstwem były Państwowe Zakłady Umundurowania. Do przemysłu wojennego można jeszcze zaliczyć Państwowe Zakłady Tele i Radiotechniczne, formalnie podporządkowane Ministerstwu Poczt i Telegrafów. Chcąc zmniejszyć koszty i utrzymać poziom zatrudnienia, państwowe przedsiębiorstwa zbrojeniowe produkowały też na rynek cywilny. Np. narzędzia precyzyjne i maszyny dla Polskiego Monopolu Tytoniowego wytwarzała fabryka sprawdzianów. Z fabryki amunicji w Starachowicach pochodziły piece hartownicze, zamki typu Yale i kłódki. Z warszawskiej fabryki karabinów – maszyny do pisania Efka. Z radomskiej – rowery Łucznik i