Wojska lądowe II Rzeczpospolitej

Niełatwe początki. Wobec powojennej sytuacji na ziemiach odradzającej się Polski nie było mowy o stworzeniu systemu uzbrojenia w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, aczkolwiek starano się nowo formowane związki taktyczne i jednostki wyposażać – w miarę możliwości – w jednolity sprzęt. 26 stycznia 1919 r. stan uzbrojenia i wyposażenia wynosił: ok. 100 tys. karabinów i karabinków różnych typów i pochodzenia, 1200 karabinów maszynowych, 11 mln sztuk naboi karabinowych, 352 działa artyleryjskie różnych typów i 88 tys. sztuk amunicji do nich, 338 tys. granatów ręcznych, 237 samolotów (w tym 45 zdolnych do lotu), 592 samochody ciężarowe, 345 samochodów osobowych (w tym 229 sprawnych), 4,5 tys. wozów konnych taborowych, 20 tys. koni wierzchowych i ok. 70 tys. kompletów mundurów. Nie pozwalało to nawet na sformowanie 100-tys. armii, nie mówiąc o jednostkach powstających w ramach mobilizacji. Głównym źródłem zaopatrzenia w uzbrojenie i sprzęt wojskowy w latach 1919–21 musiał zatem pozostawać import – głównie z Francji (lub przy pośrednictwie Francji), mającej znaczne nadwyżki broni z I wojny światowej i gotowej udzielić Polsce w tym celu kredytów lub bezzwrotnych pożyczek. Ważnym źródłem uzbrojenia w latach 1919–20 była zdobycz wojenna; ocenia się, że tylko dział artyleryjskich uzyskano ok. 1 tys., aczkolwiek w większości niekompletnych lub wymagających remontu. Ujednolicanie. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej i ustabilizowaniu sytuacji na innych granicach była możliwa demobilizacja, przegląd uzbrojenia oraz przystąpienie do jego unifikacji. Wynikało to także z zapisów polsko-francuskiej umowy o współpracy wojskowej (1921 r.). Chociaż rozważano w związku z tym przyjęcie jako podstawowej broni powtarzalnej 8 mm karabinów (kb) i karabinków (kbk) systemu Berthiera oraz Lebela (było ich wówczas na stanie WP ok. 300 tys.), Rada Wojenna przy MSWojsk. podjęła decyzję o wybraniu jako zasadniczej broni w tej klasie niemieckiej konstrukcji 7,92 mm kb i kbk wz. 1898 systemu Mauser. Było jej w WP także dużo (ok. 200 tys. sztuk), ale przede wszystkim Polsce przyznano urządzenia niemieckiej fabryki tych karabinów w Gdańsku (o czym dalej). W kawalerii samodzielnej, z niewielkimi wyjątkami, za standardowy przyjęto 8 mm karabinek wz. 1885 Mannlichera. W przypadku lekkiej broni wsparcia – ręcznych karabinów maszynowych (zwanych wówczas lekkimi) – za perspektywiczne uznano: francuski 8 mm rkm wz. 1915 Chauchat i niemiecki 7,92 mm rkm Maxim wz. 1908/15. Spośród ciężkich karabinów maszynowych preferowano: 8 mm francuski ckm wz. 1915 Hotchkiss i niemiecki 7,92 mm ckm Maxim wz. 1908, najbardziej rozpowszechnione w wojskach. Postanowiono przy tym pozostawić – jako broń przejściową – w jednostkach kawalerii austrowęgierskie 8 mm ckm wz. 1907/12 Schwarzlose, strzelające taką samą amunicją jak kbk Mannlicher. Kierowano się zasadą, by w jednej dywizji znajdowały się przede wszystkim np. francuskie wzory uzbrojenia strzeleckiego, zaś w innej niemieckiego czy austro-węgierskiego. Ujednolicanie przeciągnęło się praktycznie do końca lat 20., zaś w formacjach technicznych (łączność, saperzy), gdzie skoncentrowano broń nietypową, trwało znacznie dłużej. Jeśli chodzi o artylerię wsparcia piechoty, za nieperspektywiczne uznano wszystkie typy niemieckie i austrowęgierskie. Za standardowy – francuski 81 mm moździerz wz. 1918 systemu Stokes Brandt, którego 600 egz. zamówiono pod koniec 1923 r. u producenta. Broń strzelecka Karabiny i karabinki. Kompletne wyposażenie przyznanego Polsce Arsenału Królewskiego w Gdańsku, wraz z dokumentacją techniczną i zapasami materiałów oraz półfabrykatów, przewieziono do Państwowej Fabryki Karabinów (PFK) w Warszawie. Produkcję kb wz. 1898 udało się uruchomić późną wiosną 1922 r. Do końca roku kompletowano je głównie z będących do dyspozycji części, zaś w następnym uruchomiono seryjną produkcję (łącznie powstało ich ok. 22 tys.). W 1924 r. konstruktorzy fabryki opracowali kbk wz. 1898, powstały na bazie niemieckiego kbk wz. 1898a, który wiosną tego samego roku zastąpił w produkcji kb wz. 1898. Jego produkcję kontynuowano do 1931 r. (w sumie ponad 190 tys. szt.). Było to stosunkowo niewiele, ponieważ u schyłku lat 20. zdolność produkcyjna fabryki wynosiła ok. 50 tys. szt. broni rocznie. Drugi krajowy producent, Państwowa Wytwórnia Broni Ręcznej w Radomiu (od 1927 r. Państwowa Fabryka Broni, PFB), od 1925 r. wytwarzał części do karabinków wz. 1898 dla PFK w Warszawie (m.in. iglice, obsady, trzony zamka i podstawy celowników). To właśnie kbk wz. 1898 stał się pierwszym produktem nowych zakładów (w latach 1927–31 łącznie ok. 158 tys. szt.). W latach 1928–29 opracowano w Polsce zmodyfikowany karabinek na bazie kbk wz. 1898, w którym wyeliminowano wiele niedostatków i wprowadzono wiele zmian (np. zastosowano nową lufę ze stali węglowej o wytrzymałości ok. 10 tys. strzałów i klejone łoże). Przyjęto go do uzbrojenia jako kbk wz. 1929, a seryjną produkcję uruchomiono także w Radomiu. Kontynuowano ją do wybuchu II wojny światowej (w sumie ponad 320 tys. sztuk, w tym część na eksport). W 1936 r. w Radomiu wznowiono także produkcję zmodyfikowanych karabinów Mausera, które oznaczono wz. 1898a (do wybuchu wojny ok. 70 tys. szt.). Rewolwery i pistolety. Po komercjalizacji i reorganizacji zbrojeniówki radomska firma, pod nową nazwą PWU Państwowa Fabryka Broni, stała się także głównym wytwórcą broni krótkiej. W 1931 r. uruchomiono tam produkcję rewolwerów Nagant wz. 1930, bazując na prawach i wyposażeniu zakupionym od Charles,a i Maurice’a Nagantów. Rewolwery były przeznaczone przede wszystkim dla Policji Państwowej, do 1935 r. wyprodukowano ich ok. 7200 sztuk. Pod koniec 1929 r. Departament Uzbrojenia MSWojsk. zaplanował ujednolicenie także broni krótkiej i uruchomienie w kraju licencyjnej produkcji pistoletu wojskowego. Podjęto rozmowy z czechosłowacką Česką zbrojovką na temat jej pistoletu CZ vz. 28. Dowiedziawszy się o tych zamiarach, konstruktorzy z Państwowych Zakładów Uzbrojenia Piotr Wilniewczyc i Jan Skrzypiński przedstawili w 1930 r. projekt własnego pistoletu na nabój 9×19 mm Parabellum, wzorowanego na amerykańskim Colcie M1911. Na początku 1931 r. prototyp WiS (od nazwisk Wilniewczyc i Skrzypiński) był gotowy i rozpoczęto jego wstępne próby. Pistolet przyjęto do uzbrojenia na początku 1932 r., ale doskonalenie konstrukcji i przygotowania do uruchomienia seryjnej produkcji zajęły kilka lat. Jako Vis wz. 1935 (nazwę zmieniono na prośbę Departamentu Uzbrojenia MSWojsk.) – w 1936 r. stał się etatową bronią oficerów i podoficerów zawodowych WP. Do wybuchu wojny wyprodukowano w Radomiu niespełna 49 tys. szt. tych pistoletów. Ręczne karabiny maszynowe. Już w 1924 r., zdając sobie sprawę z niedostatków rkm wz. 1915 Chauchat i wz. 1908/15 Maxim, Komitet do spraw Uzbrojenia i Sprzętu (KSUS) MSWojsk. zorganizował pierwszy konkurs dla zagranicznych producentów, który miał wyłonić dostawcę nowego, standardowego ręcznego karabinu maszynowego. Kolejne etapy wykazały, że najbliższy stawianym wymaganiom był amerykański karabin Colt model 1924 Automatic Rifle (Browning), zgłoszony przez belgijską firmę Fabrique Nationale. Decyzję o wprowadzeniu go do uzbrojenia podjęto ostatecznie w 1927 r. Kontrakt z producentem dotyczył dostawy 10 tys. rkm zmodyfikowanych według polskich wymagań, które miały zostać dostarczone do końca września 1929 r., a także przekazania dokumentacji technicznej do produkcji licencyjnej. Belgijska firma nie wdrożyła jeszcze tej broni, nie opracowała także wymaganych zmian, nie miała także zgody Colta na sprzedaż licencji. Dostawy rkm zrealizowano dopiero w 1930 r., a dokumentacja licencyjna okazała się niekompletna, co poskutkowało niewypłaceniem Belgom całości uzgodnionej kwoty i zerwaniem umowy. Ostatecznie adaptacji dokumentacji dokonali polscy inżynierowie z PFK, gdzie w 1930 r. uruchomiono produkcję rkm wz. 1928. Do wybuchu wojny powstało ich ok. 13 tys. sztuk, z czego 1880 wyeksportowano. (Zdolności produkcyjne zakładów wynosiły w szczytowym okresie 600 rkm miesięcznie, zostały zatem wykorzystane w ok. 25 proc.). Ciężkie karabiny maszynowe. W przypadku ckm najpierw dostosowano francuskiego Hotchkissa wz. 1914 do zasilania 7,92 mm amunicją Mausera i zamówiono u francuskiego producenta ok. 1250 tak przekonstruowanych karabinów. Dotarły one do Polski na początku 1926 r. i zostały przyjęte do uzbrojenia jako ckm wz. 1925. Zmodyfikowany Hotchkiss nie okazał się jednak udany, m.in. ze względu na szybsze zużycie lufy, częste przypadki łamania się iglic, niską trwałość podstaw i gorszą celność. Stąd decyzja o niekontynuowaniu zamówień i zakupie licencji. I tu, jak w przypadku rkm, zorganizowano konkurs. Dwie jego fazy odbyły się w 1927 i 1928 r., a najlepszą konstrukcją znów okazał się Browning – Colt M1928. Licencji jednak nie zakupiono, ponieważ ckm nie był już objęty w Polsce ochroną patentową. Zadecydowano więc o jego skopiowaniu i samodzielnym opracowaniu dokumentacji technicznej i technologicznej. Zadanie to zrealizowali, w latach 1929–30, specjaliści Biura Studiów PFK pod kierunkiem Jana Skrzypińskiego, którzy przy okazji wprowadzili w broni wiele modyfikacji, w tym dostosowanie do amunicji 7,92×57 mm Mauser. Seryjna produkcja ruszyła w 1931 r. Do września 1939 r. w warszawskiej fabryce powstało ok. 11 tys. ckm wz. 30 i zmodyfikowanych wz. 30a, spośród których 1700 wyeksportowano. Polski przemysł dostarczał do nich także trzy typy podstaw: wz. 30, wz. 34 i kawaleryjską wz. 36. Broń wsparcia piechoty Karabin przeciwpancerny. 7,92 mm karabin przeciwpancerny wz. 1935 był pomyślany przez KSUS dla niższych szczebli taktycznych (kompanie piechoty i plutony kawalerii) jako odpowiedź na rozwój sprzętu pancernego potencjalnych przeciwników. Miał on zachować standardowy dla długiej broni indywidualnej kal. 7,92 mm, ale wykorzystywać specjalnie skonstruowaną amunicję (ze znacznie większym ładunkiem prochowym i standardowym ciężkim pociskiem SC), zapewniającą w połączeniu z długą lufą wysoką prędkość początkową i skuteczność na dystansach do ok. 300 m. Zespołem konstruktorów kierował Józef Maroszek, a prace odbywały się w ścisłej tajemnicy. Prototyp karabinu powstał w Zbrojowni nr 2 w Warszawie w 1935 r. i jesienią tegoż roku poddano go pierwszym próbom. Wyniki wymusiły opracowanie nowej amunicji 7,92×107 mm ze specjalnie opracowanym pociskiem DS z rdzeniem ołowianym w stalowym płaszczu i wypełnianej tzw. prochem progresywnym. Jeszcze w tym samym roku przyjęto go do uzbrojenia jako karabin przeciwpancerny wz. 1935 (elementem osłony kontrwywiadowczej projektu była często spotykana nazwa kb Ur sugerująca, że chodzi o broń dla Urugwaju). Doskonalenie broni trwało przez cały 1936 r., podobnie jak przygotowania do produkcji w PFK. Ostatecznie uruchomiono ją w 1937 r., ale – ze względu na tajemnicę – montaż karabinów odbywał się w warszawskiej Cytadeli. Do sierpnia 1939 r. najprawdopodobniej skompletowano ich ponad 3,5 tys. (faktyczna wielkość produkcji jest do dziś dyskusyjna). Granatniki i lekkie moździerze. Prace nad taką bronią zainicjowano w 1927 r. w Centralnej Szkole Strzelniczej w Toruniu. Miała niewiele ważyć, być prosta w obsłudze, strzelać specjalnie skonstruowanymi pociskami o niewielkiej prędkości początkowej na odległość 140–400 m przy stałym kącie podniesienia 45 st. Pierwsze modele granatnika nie spełniły wymagań, więc zwrócono się o pomoc do specjalistów z Instytutu Badań Materiałów Uzbrojenia z Warszawy i Instytutu Aerodynamicznego. Wiosną 1931 r. wykonano trzy prototypy, a po ich próbach złożono zamówienie na 412 egzemplarzy seryjnych (potem jeszcze 12 dla Korpusu Ochrony Pogranicza) w prywatnej wytwórni Towarzystwa Fabrykacji Motorów Perkun w Warszawie. Dostawy broni, oznaczonej granatnik wz. 30, o kal. 46 mm, masie ok. 7 kg i donośności 100–800 m, zrealizowano do początku 1933 r.; otrzymały ją wyłącznie jednostki piechoty (jeden na kompanię strzelecką). Konstrukcja była doskonalona i w 1936 r. przyjęto do uzbrojenia zmodyfikowany granatnik wz. 1936 z poprawionym mocowaniem celownika, regulatorem gazowym, zmodyfikowanym mechanizmem odpalającym i powiększoną stopą oporową. Produkcji podjęły się Zjednoczone Fabryki Maszyn, Kotłów i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gamper SA; do chwili wybuchu wojny do jednostek (piechoty) trafiło ok. 3,5 tys. szt. Moździerze. Jak już wspomniano, za standardowy uznano francuski 81 mm moździerz wz. 1918 systemu Stokes Brandt. Dostawy z importu (600 szt.) zakończono na przełomie 1925/26 r., broń skierowano do pułków piechoty. Choć było jej zbyt mało, nie zdecydowano się na kontynuowanie zakupów we Francji lub licencję. Moździerz natomiast skopiowano na zlecenie wojska w biurze konstrukcyjnym Wytwórni Maszyn Precyzyjnych AVIA w Warszawie, wprowadzono liczne modyfikacje i przyjęto do uzbrojenia jako moździerz wz. 1928. Produkcję w AVIA uruchomiono w 1928 lub 1929 r. (do 1931 r. powstało 700 egz.), ale przerwano ją – oficjalną przyczyną była wadliwa konstrukcja dwójnogu i mechanizmu podniesienia; faktyczną – protest producenta moździerza, firmy SAMG, dotyczący naruszenia praw patentowych. Warunkiem Francuzów zrzeczenia się roszczeń był formalny zakup licencji na udoskonalony moździerz wz. 1931. Strona polska zgodziła się na ten warunek, a produkcję nieznacznie udoskonalonego moździerza powierzono w 1932 r. zakładom Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki w Pruszkowie. Do wybuchu wojny wyprodukowały one ok. 900 egz. (w 1939 r., według etatu, w pułku piechoty powinno być 6 moździerzy 81 mm). Samowystarczalność. W zakresie broni strzeleckiej i lekkiej broni wsparcia piechoty polski przemysł obronny mógł w przededniu wybuchu wojny zapewnić WP pełną samowystarczalność. Produkował wszystkie niezbędne rodzaje broni, nieustępujące w większości przypadków odpowiednikom z Wehrmachtu i Armii Czerwonej. W fazie rozwoju znajdowało się wiele nowych konstrukcji: 7,92 mm karabin samopowtarzalny wz. 1938M, 9 mm pistolet maszynowy wz. 1939 Mors, 7,92 mm ciężki karabin maszynowy typu C czy 20 mm najcięższe karabiny maszynowe na różnych typach podstaw. Zasadniczym problemem pozostawała wielkość zamówień sprzętu, limitowana budżetem MSWojsk. Uniemożliwiało to całkowite wyeliminowanie z jednostek przestarzałego uzbrojenia importowanego, o stworzeniu odpowiednich zapasów mobilizacyjnych nawet nie mówiąc. Artyleria Ujednolicenie i zakupy. W przypadku artylerii na progu niepodległości podjęto decyzję o pozostawieniu w linii przede wszystkim francuskich armat i haubic, a spośród sprzętu zdobycznego i odziedziczonego po zaborcach – rosyjskich 76,2 mm armat wz. 1902 i austro-węgierskich 100 mm haubic wz. 1914. W związku z wyeksploatowaniem sprzętu, w latach 20. dokonano zakupów we Francji, głównie 75 mm armat polowych wz. 1897 i 105 mm dalekonośnych wz. 1913, a w Czechosłowacji (w zakładach Škoda) – 100 mm haubic wz. 1914/1919, z prawem do uruchomienia ich licencyjnej produkcji. Działa piechoty. Uruchomienie własnej produkcji sprzętu artyleryjskiego było znacznie większym wyzwaniem niż w przypadku broni strzeleckiej (komplikacja konstrukcji, zakres niezbędnych inwestycji, kwalifikacje kadry, zaplecze badawcze). Konkurs ogłoszony w 1924 r. przez KSUS wygrała 47 mm armata wz. 1925 Pocisk, opracowana przez Zakłady Amunicyjne Pocisk SA z Warszawy. Jako działo towarzyszące piechocie miała zastąpić francuskie 37 mm armaty wz. 1916. Procedura konkursowa trwała aż do 1930 r., więc specyfikacja stworzona w latach 1923–24 w dużej części się zdezaktualizowała. Ostatecznie wojsko przejęło 4 armaty wyprodukowane do prób (niektóre źródła mówią o 10 szt.) i uzbroiło w nie 4 prototypowe działa samobieżne TKD. Artyleria polowa. Z kolei w Towarzystwie Starachowickich Zakładów Górniczych SA, wcześniej produkującym dla wojska amunicję, w 1926 r. powstał projekt (być może także model-demonstrator) 100 mm haubicy polowej, ale prace nad nią wstrzymano ze względu na podjętą w 1928 r. decyzję o zakupie licencji. Na razie w Starachowicach zdobywano doświadczenia, adaptując rosyjskie 76,2 mm armaty polowe wz. 1902 do strzelania francuską amunicją 75 mm. W latach 1926–30 przebudowano ok. 440 dział, które otrzymały oznaczenie wz. 1902/26. Prowadzono tam także remonty generalne 75 mm armat polowych wz. 1897. Logiczną decyzją było ulokowanie produkcji licencyjnych 100 mm haubic wz. 1914/1919P Škoda właśnie w Starachowicach. W latach 1930–36 powstało ich tam ok. 250 (według innych źródeł wytwarzano je co najmniej do 1938 r.). Produkcja miała zostać przeniesiona do Zakładów Południowych w Stalowej Woli, co udało się dopiero w połowie 1938 r., aczkolwiek wiele elementów dział nadal dostarczały zakłady ze Starachowic. Ocenia się, że na licencji wyprodukowano w Polsce ok. 900 egz. 100 mm czechosłowackich haubic polowych. Czechosłowacką proweniencję miały także 220 mm moździerze ciężkie. Decyzję o ich zakupie w firmie Škoda MSWojsk. podjęło na początku lat 30., a umowę na dostawę 27 systemów podpisano w 1933 r. Wszystkie dotarły do 1935 r., aczkolwiek trudno było określić je jako nowoczesne. Poważnym problemem był także niewielki zapas amunicji (zakupiono jej po 100 sztuk na działo). Kolejnym działem licencyjnym była francuska 105 mm armata wz. 1929 Schneidera. Jej produkcję w Starachowicach uruchomiono dopiero w 1934 r., co było związane głównie z potrzebą modernizacji zakładów. W 1937 r. dołączyły Zakłady Południowe w Stalowej Woli. Łączna produkcja obu fabryk jest oceniana na 50–60 dział. Armaty przeciwlotnicze. Z zakładami w Starachowicach był związany projekt pierwszego nowoczesnego systemu artyleryjskiego polskiej konstrukcji i produkcji – 75 mm armaty przeciwlotniczej. Powstała ona w biurze konstrukcyjnym fabryki, spełniając wymagania MSWojsk. z 1933 r. W 1937 r. armatę, jako 75 mm armatę przeciwlotniczą wz. 1936St (była także wersja półstała wz. 1937St), przyjęto do uzbrojenia. Niestety, do wybuchu wojny dział tych powstało jedynie 52, przy zapotrzebowaniu ocenianym na 460. Równolegle w Starachowicach udało się wdrożyć do produkcji licencyjną 40 mm armatę przeciwlotniczą wz. 1936. Dokumentację, wraz z 60 gotowymi armatami (plus 8 w częściach), zakupiono w firmie Bofors. W 1936 r. zakłady skompletowały pierwsze działa złożone z elementów dostarczonych ze Szwecji, a w kolejnym ruszyła własna produkcja. W 1938 r. dołączyły Zakłady Południowe w Stalowej Woli, zaś w 1939 r. Fabryka Obrabiarek H. Cegielski w Rzeszowie. Łączna zdolność produkcyjna tych trzech fabryk miała pozwalać na wyprodukowanie nawet 60 armat miesięcznie. Niestety, te moce nigdy nie zostały wykorzystane – w sumie powstało w Polsce ok. 450 szt. tych armat przeciwlotniczych, ale ok. 100 wyeksportowano do Holandii i Wielkiej Brytanii. Armaty przeciwpancerne. Także na licencji szwedzkiego Boforsa była produkowana w Polsce 37 mm armata przeciwpancerna wz. 1936 (oraz jej wersje: czołgowa i fortyfikacyjna, obie wz. 1937). Po fiasku programu lekkiego działa piechoty MSWojsk. podjęło decyzję o wprowadzeniu do uzbrojenia wyspecjalizowanej armaty przeciwpancernej, która z racji możliwości strzelania pociskami odłamkowo-burzącymi mogłaby niszczyć także inne cele (lekkie umocnienia, gniazda ckm). Umowę licencyjną, a także towarzyszący mu kontrakt na dostawę 300 gotowych armat, zawarto w 1935 r. Po adaptacji dokumentacji licencyjnej produkcję rozpoczęto w zakładach Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki w Pruszkowie, a w 1939 r. miał dołączyć rzeszowski oddział Fabryki Obrabiarek H. Cegielski. Łącznie wyprodukowano w Polsce ponad 1100 armat wz. 1936 (a także ok. 130 czołgowych i kilkanaście fortecznych), co było znacznie poniżej zdolności produkcyjnych. Część wyeksportowano do Hiszpanii, a prawdopodobnie także do Wielkiej Brytanii i Rumunii (były to zlecenia uzyskane przez Boforsa, ulokowane w polskich zakładach). Niesamowystarczalność. W sferze sprzętu artyleryjskiego Wojsko Polskie we wrześniu 1939 r. nadal było uzbrojone – poza 75 mm armatą przeciwlotniczą – we wzory sprzętu pochodzenia zagranicznego. Odziedziczono je po zaborcach, zdobyto podczas działań wojennych, zakupiono lub wyprodukowano na licencji. Nie zdołano zakupić ani opracować następcy 75 mm armat polowych wz. 1897, a 100 mm haubica wz. 1914/1919P nie była w 1939 r. konstrukcją najnowocześniejszą. Luka była także w przypadku ciężkich haubic i armat dalekonośnych. Udało się jednak wdrożyć do produkcji nowoczesne armaty przeciwpancerne i małokalibrowe przeciwlotnicze. Przełom miał nastąpić w następnej dekadzie, a liczba znajdujących się w fazie badań prototypów dawała nadzieję na przezbrojenie artylerii w sprzęt krajowej konstrukcji i produkcji. W tym kontekście należy wymienić: 47 mm armatę przeciwpancerną wz. 1939, 75 mm armatę polową wz. 1938St, 100 mm haubicę polową wz. 1938St, 120 mm moździerz wz. 1940 St, 155 mm armatę dalekonośną wz. 1940 czy 310 mm ciężki moździerz i licencyjną 90 mm armatę przeciwlotniczą Schneider. Broń pancerna Zbiórka pojazdów. Jedną z największych słabości WP w okresie międzywojennym były niedostatki (ilościowe i jakościowe) sprzętu pancernego i motorowego. A to z powodu słabości rodzimego przemysłu, zwłaszcza motoryzacyjnego, szczupłości budżetu MSWojsk. oraz błędów w planowaniu rozwoju i organizacji sił zbrojnych. Zbyt późno, także na szczeblu rządowym, podjęto decyzję o imporcie nowoczesnych wozów bojowych wobec braku możliwości dostarczenia ich przez krajowy przemysł. W pierwszych miesiącach po odzyskaniu niepodległości można było liczyć jedynie na nieliczne pojazdy pozyskane w rezultacie rozbrojenia oddziałów niemieckich i austrowęgierskich. Sytuację poprawiło nieco wcielenie do WP Armii Wielkopolskiej, a także zakupy z demobilu francuskiego i amerykańskiego, realizowane za pośrednictwem Polskiej Misji Wojskowej we Francji, w mniejszym stopniu we Włoszech. Objęły one co najmniej 3 tys. samochodów różnych typów i ok. 800 motocykli. Poważnym wzmocnieniem było przybycie do kraju Armii Polskiej we Francji gen. Józefa Hallera, a z nią ponad 980 samochodów, kilkunastu ciągników kołowych i gąsienicowych i ok. 80 motocykli, a także 120 czołgów lekkich Renault FT (72 były uzbrojone w 37 mm armaty Puteaux, a 48 – w 8 mm karabiny maszynowe). Ocenia się, że dzięki temu Polska stała się czwartym państwem na świecie pod względem liczby czołgów w służbie. Obok kilkudziesięciu samochodów pancernych i kilkunastu pociągów pancernych (przejętych po zaborcach, zdobycznych i improwizowanych) Renault FT były intensywnie wykorzystywane w wojnie polsko-bolszewickiej. Pierwszy własny samochód pancerny. Z wojną polsko-bolszewicką wiąże się historia samochodu pancernego Ford Tf-c (FT-B), uznawanego za pierwszy seryjny opancerzony wóz bojowy w Polsce. Został opracowany z inicjatywy Tadeusza Tańskiego wiosną 1920 r., a prototyp skompletowany w ciągu dwóch tygodni z wykorzystaniem podwozia cywilnego samochodu osobowego oraz pancernego nadwozia, wykonanego z poniemieckich tarcz okopowych. Okazał się udaną konstrukcją i w czerwcu 1920 r. władze wojskowe zaakceptowały uruchomienie seryjnej produkcji. W następnych miesiącach, dzięki zdobyciu odpowiedniej liczby Fordów T, w Centralnych Warsztatach Samochodowych (CWS) skompletowano 16 lub 17 takich samochodów, które od razu skierowano na front. Ostatnie dwa z pierwszej partii trafiły tam w pierwszym dniu Bitwy Warszawskiej. Zalążek przemysłu pancernego. Za zalążek polskiego przemysłu pancernego można uznać wspomniane już CWS Departamentu Samochodowego MSWojsk. Utworzono je pod koniec 1918 r. na bazie poniemieckich zakładów remontu pojazdów i zlokalizowano w Warszawie przy ul. Terespolskiej. To w nich pod koniec 1921 r. zaczęto naprawiać także czołgi Renault FT. W 1926 r. skompletowano tam z części zamiennych i zespołów zakupionych we Francji 27 takich tanków z blach żelaznych (niepancernych), które wykorzystywano do szkoleń. W latach 20. skoncentrowano się na utrzymaniu w sprawności będących już w linii pojazdów pancernych. Dokonano też niewielkich zakupów, przede wszystkim we Francji, dzięki udzielonym Polsce pożyczkom, m.in. 24 czołgów lekkich Renault NC-27 i 5 M26/27 (wersje rozwojowe FT) oraz 6 czołgów łączności Renault TSF (FT wyposażony w radiostację KF). Lekkie samochody pancerne. W latach 20. krajowy przemysł dostarczył wojsku dużą partię nowych samochodów pancernych. Były to pojazdy wz. 1928, powstałe w CWS przy wykorzystaniu podwozi półgąsienicowych samochodów Citroën-Kegresse B2 10CV, których 135 zakupiono we Francji. Pancerne nadwozie zaprojektowali konstruktorzy z Biura Konstrukcyjnego Wojskowego Biura Badań Inżynierii (WBBI) i CWS. Blachy pancerne dostarczyła Huta Baildon z Katowic. Dwa prototypy wykonano w 1925 r., a po ich próbach zadecydowano o skompletowaniu partii pojazdów liczącej 90 szt. (ok. 30 uzbrojonych w 37 mm armatę, reszta w 7,92 mm ckm wz. 1925). Pierwsze wozy seryjne przekazano wojsku w 1927 r., a całe zamówienie zrealizowano w 1930 r. W toku eksploatacji okazało się, że układ półgąsienicowy wcale nie poprawiał walorów pojazdu, zmniejszał za to prędkość. Zdecydowano więc o przebudowie wszystkich samochodów na całkowicie kołowe, z wykorzystaniem elementów produkowanego na licencji samochodu ciężarowego Fiat 621. Projekt opracowało WBBI w latach 1933–34. Przebudowę zrealizowano w warsztatach wojskowych w latach 1934–38, a samochód przyjęto do uzbrojenia jako samochód pancerny wz. 1934. Do tego standardu dopasowano niemal wszystkie samochody wz. 1928, w trzech odmianach, różniących się silnikami i elementami zawieszenia. Ciężki samochód pancerny. Samochody pancerne wz. 28 i 34, przy masie bojowej niewiele ponad 2 ton, należały do kategorii lekkich. U schyłku lat 20. podjęto więc decyzję o wprowadzeniu do uzbrojenia także ciężkich, o masie bojowej ok. 5 ton. Pojazd został skonstruowany w 1929 r. w WBBI, na bazie wzmocnionego podwozia samochodu ciężarowego Ursus A (licencyjny S.P.A. 25C). Miał wysoką sylwetkę, niską prędkość i słabe własności terenowe. Ciekawym rozwiązaniem była natomiast dwubroniowa wieża, umożliwiająca montaż 37 mm armaty Puteaux i 7,92 mm ckm wz. 1925. W CWS zamówiono najprawdopodobniej jedynie 10 szt. tych pojazdów. Dostawę zrealizowano w 1931 r., a do uzbrojenia przyjęto jako samochód pancerny wz. 1929. Tankietki. W drugiej połowie lat 20. w wielu krajach duże zainteresowanie wzbudził mały pojazd gąsienicowy skonstruowany przez Brytyjczyków Johna Cardena i Viviena Loyda, nazywany tankietką, a będący faktycznie samobieżnym stanowiskiem ckm. Polska kupiła w koncernie Vickers-Armstrong w 1929 r. jeden dwuosobowy pojazd Carden-Loyd Mk VI do badań, a potem jeszcze 10 kolejnych. Wzorując się na nich i wprowadzając wiele modyfikacji, opracowano w WBBI własny pojazd, którego dwa prototypy (TK-1 i TK-2) poddano testom w 1930 r. W następnym roku powstał poprawiony egzemplarz TK-3, który skierowano do seryjnej produkcji w zakładach Ursus SA w Czechowicach koło Warszawy, należących do Państwowych Zakładów Inżynierii. W latach 1931–33 (być może 1934) wyprodukowano tam 300 seryjnych TK-3 (spotyka się także oznaczenie TK), nazywanych wówczas – nieco na wyrost – czołgami rozpoznawczymi. Miały masę niespełna 2,5 tony, były napędzane 40-konnym silnikiem Ford A (ostatnich 16 sztuk, oznaczonych TK-F, miało silnik Fiat 122B o mocy 46 KM i zmienioną instalację elektryczną), uzbrojone w 7,92 mm ckm wz. 1925 i osłonięte pancerzem o grubości 4–8 mm. Mimo dogłębnej wiedzy o wadach pojazdu (m.in. zła widoczność z kabiny, mała odporność pancerza, kiepskie zawieszenie) w niezmienionej postaci produkowano je przez kilka lat, w dużej mierze ze względu na lobby przemysłowe. Równolegle w Biurze Technicznym PZInż. prowadzono – według uwag wojska – prace nad modyfikacją TK-3. Prototyp skierowano do badań wiosną 1933 r.; miał on zmieniony układ pancerza, pogrubionego w niektórych miejscach do 10 mm, mocniejszy silnik Fiat 122AC lub BC, wzmocnione zawieszenie z poprawionym resorowaniem, a także peryskop odwracalny konstrukcji Rudolfa Gundlacha. Czołg przyjęto do uzbrojenia jako TKS, a jego produkcję w zakładach Ursus rozpoczęto w 1934 r. Do 1937 r. wyprodukowano ich nieco ponad 280. W 1935 r. sześć wyeksportowano do Estonii. Na bazie tankietek TK-3 powstało kilka wozów doświadczalnych, m.in. TK-W z obrotową wieżą z ckm wz. 1930 i lekkie działo samobieżne TK-D z 47 mm armatą Pocisk. Z kolei na TKS eksperymentowano z nowym uzbrojeniem: 7,92 mm ckm wz. 1930, 13,2 mm wkm wz. 1925, 37 mm armatą Puteaux i 20 mm działkiem Solothurn S18-100. Na bazie zespołów TK-3 i TKS opracowano lekki ciągnik artyleryjski C2P, którego 196 sztuk wyprodukowano w PZInż. w latach 1937–39. Służyły one przede wszystkim do holowania 40 mm armat przeciwlotniczych wz. 1936. C2P posłużył także jako baza do opracowania prototypowych dział samobieżnych TKS-D z 37 mm armatą przeciwpancerną wz. 1936. Czołgi TK-3 i TKS, podobnie jak Renault FT, wykorzystywano także w składzie drezyn pancernych współpracujących z pociągami pancernymi. Niedługo przed wybuchem wojny zainicjowano program przezbrojenia 100 wozów TKS w 20 mm armaty automatyczne wz. 1938 model A (FK-A) produkcji PFK, zapewniając czołgom rozpoznawczym możliwość walki z wozami bojowymi przeciwnika. Sukcesywnie zamierzano przezbroić wszystkie pozostające w linii tankietki. Do wybuchu wojny udało się z 30, wśród których przeważały TKS. Czołgi lekkie. Następców wolnobieżnych Renault FT szukano najpierw w Stanach Zjednoczonych. Latem 1930 r. rozpoczęto rozmowy z brytyjskim koncernem Vickers-Armstrong na temat zakupu partii czołgów Vickers Six Ton Tank Mark E i praw do jego licencyjnej produkcji. We wrz