Jak wyglądał stan uzbrojenia armii w 1939 r.

Niepraktyczne elaboraty mobilizacyjne. Przemysł zbrojeniowy ze swej istoty jest budowany z myślą o wojnie. W przypadku II Rzeczpospolitej zasada ta była podwójnie prawdziwa: wojny toczone w pierwszych dwóch latach niepodległości wymusiły powstanie zbrojeniowych wytwórni, obawa przed kolejną wojenną konfrontacją skłaniała wojskowych do podtrzymywania ich egzystencji i dalszej rozbudowy. Jak wyjaśniał po latach jeden z inicjatorów tych przedsięwzięć gen. Aleksander Litwinowicz, „doszliśmy (...) do słusznego wniosku, że w czasie wojny można liczyć na pewno tylko na ten materiał, który jest zmagazynowany względnie wytworzony w kraju”. W tej sytuacji nie może dziwić, iż polski przemysł zbrojeniowy do wojny był przygotowywany w zasadzie nieustannie. Przynajmniej tak mogło się zdawać. Rzeczywistość bowiem nierzadko odbiegała od teoretycznych założeń. „Faktycznie przygotowania (…) aparatu państwowego do zmobilizowania się nie istnieją, mobilizacja pieniężna nieprzemyślana, mobilizacja przemysłu i handlu na bezdrożu – prawie nie istnieje” – alarmował w styczniu 1935 r. zorientowany w zagadnieniu gen. Kordian Zamorski. Opracowywane rokrocznie przez dyrekcje zbrojeniowych wytwórni plany mobilizacyjne zawierały zestawienia wielkości produkcji, która – relatywnie niska w okresie pokoju – od momentu ogłoszenia mobilizacji miała stopniowo rosnąć, maksimum osiągając zazwyczaj po kilku miesiącach. Treść tych dokumentów, mimo jej uzgodnienia z odpowiednimi komórkami Ministerstwa Spraw Wojskowych, nie miała najczęściej poważniejszej praktycznej wartości. Ich autorzy bardziej niż realnymi możliwościami kierowali się biurokratyczną rutyną i pragnieniem zadowolenia wojskowych zleceniodawców. Z braku wiedzy, umiejętności czy po prostu dla ułatwienia sobie pracy pomijali też wiele istotnych czynników. Np. w przypadku przemysłu amunicyjnego wśród ignorowanych szczegółów znajdowały się elementy tak znaczące, jak wyrób narzędzi czy możliwości zatrudnienia odpowiedniego personelu. Właściwe opracowanie elaboratów mobilizacyjnych utrudniały nieustanne zmiany dostarczanych przez stronę wojskową informacji na temat sprzętu, który miał być wykonywany w poszczególnych zakładach oraz przeznaczonych na zwiększanie ich produkcji nakładów inwestycyjnych. Do 1936 r. nie były też w zasadzie podejmowane kompleksowe prace nad tzw. mobilizacją surowców, tj. zapewnieniem ich zapasów dla mających podjąć produkcję wojenną fabryk. Podjęte następnie próby planowego rozwiązania należących do tej sfery zagadnień okazały się spóźnione – do momentu wybuchu wojny nie zdołano osiągnąć tu w pełni satysfakcjonujących rezultatów. Skutkiem tego u progu wojny, jak stwierdził już na emigracji jeden z oficerów Departamentu Uzbrojenia MSWojsk., „większość nadsyłanych fragmentów elaboratów mob.[ilizacyjnych] wytwórni była niekompletna i życiowo nierealna”, gdyż „większość wytwórni nie posiadała zapasów surowców i półproduktów wyjściowych”. Słabość zaplecza. Powodem zasadniczych trudności w planowaniu mobilizacji przemysłu był, prócz oczywistego problemu braku dostatecznych środków finansowych, ogólny poziom rozwoju gospodarczego państwa. Należyta organizacja produkcji przemysłu zbrojeniowego wymagała udziału wielu drobnych poddostawców, z których każdy musiał być zdolny do produkcji o odpowiednich rozmiarach i jakości. W II RP takich fabryczek czy warsztatów było jednak stosunkowo niewiele, wyposażenie zaś istniejących często pozostawiało wiele do życzenia. Ze względu na trudności z dostępem do kredytu niewielkie też były szanse poprawy tego stanu rzeczy. „Istniejący Bank Gospodarstwa Krajowego chętnie finansował przedsiębiorstwa handlowe, a nawet (…) budowę domów mieszkalnych czy willi, natomiast prawie nigdy nie miał pieniędzy na mniejsze przedsiębiorstwo przemysłowe czy warsztat rzemieślniczy” – z goryczą zauważał po wrześniowej klęsce były szef Wydziału Broni w Departamencie Uzbrojenia MSWojsk. ppłk Józef Sarnecki. Fundusze na kredyty dla drobnej wytwórczości zostały uzyskane dopiero na rok przed wybuchem wojny. I w tym przypadku nie zdążono doczekać się poważniejszych efektów tego kroku. Niski poziom uprzemysłowienia kraju pod wielkim znakiem zapytania stawiał też możliwość zapewnienia odpowiedniej liczby personelu dla mobilizowanych zakładów. Fachowców po prostu nie było. Interwencyjne zakupy surowców. Związane z nagłym narastaniem wojennego zagrożenia obawy kierownictwa sił zbrojnych najwcześniej dostrzegalne stały się w dziedzinie surowców. U schyłku września 1938 r. podporządkowana armii spółka akcyjna Towarzystwo Importów Surowców Tissa otrzymała polecenie natychmiastowego rozpoczęcia za granicą interwencyjnych zakupów – łącznie za sumę niemal 5,5 mln zł. Krajowy przemysł wciąż jednak daleki był w tym czasie od pełnego wykorzystania mocy produkcyjnych – już stosunkowo sporych, ale nadal zdecydowanie zbyt niskich z punktu widzenia potrzeb armii zaangażowanej w działania wojenne. Wojskowi w obawie, że w razie zbrojnego konfliktu podległe im jednostki zostaną pozbawione dostaw sprzętu i utracą zdolność bojową, wciąż rozbudowywali istniejące zakłady i postulowali wznoszenie nowych. Przeznaczane na ten cel środki zmniejszały jednak pulę dostępną na bieżące zakupy. Gdy więc jesienią 1938 r. płk. Józefowi Wiatrowi, szefowi zajmującego się m.in. planowaniem zaopatrzenia materiałowego sił zbrojnych Oddziału I Sztabu Głównego, zaproponowano zakup uzbrojenia z zasobów redukowanej właśnie armii czechosłowackiej, ten ofertę skwitował krótko: „Przecież nie mamy pieniędzy na zatrudnienie własnych fabryk”. Wzmożenie produkcji. Brak pieniędzy (a nawet informacji o nich: szefowie departamentów MSWojsk. o przydzielonych im dla dokonania zamówień kwotach dowiedzieli się dopiero w ostatniej dekadzie marca 1939 r.), biurokratyczna inercja, wreszcie dość powszechna niewiara w rychłe ziszczenie się wojennej groźby spowodowały, że na poważniejsze decyzje poczekać przyszło kilka miesięcy. Jeszcze w końcu lutego 1939 r. dyrekcja koncernu Państwowych Wytwórni Uzbrojenia informowała o konieczności poważnych cięć zatrudnienia: w radomskiej Fabryce Broni miały one objąć ponad 1 tys. pracowników zatrudnionych w produkcji, w Fabryce Amunicji ze Skarżyska-Kamiennej – z górą 1,5 tys. Wkrótce jednak, po dokonanej w połowie marca likwidacji przez Rzeszę resztek samodzielnej Czecho-Słowacji i skokowym wzroście zagrożenia jedynej względnie dotąd bezpiecznej południowej flanki Rzeczpospolitej, nadzorujący przemysł zbrojeniowy II wiceminister spraw wojskowych nakazał nie tylko wstrzymać planowane redukcje załóg, ale „przejść wszędzie na pracę 6 dni w tygodniu”. Nie było to bynajmniej łatwe: w kasie przedsiębiorstw brakowało gotówki nawet na bieżące wypłaty, w całym zaś przemyśle zbrojeniowym już od jesieni poprzedniego roku chaos wprowadzało powoływanie pracowników na różnego rodzaju ćwiczenia wojskowe, przedłużane następnie niemal wedle woli. Przewidziane w ramach systemu próby reklamowania ich przez pracodawców albo nie przynosiły efektu, albo trwały tygodniami – pochłaniając czas i energię. Jedynie FB PWU, dzięki życzliwej (acz ryzykownej dla wykonawcy) postawie Komendy Rejonowej Uzupełnień w Radomiu, potrafiła uniknąć opresji – przeprowadziwszy próbną mobilizację własnego personelu, uczyniła go niedostępnym dla wspomnianych tymczasowych powołań. Wytwórnia z Radomia stanowiła w polskim przemyśle wyjątek. Maksymalną moc wytwórczą rozwinęła już wcześniej, w roku budżetowym 1937/38, w ramach stanowiącego swoisty eksperyment, opartego na pracy dwuzmianowej i pełnym zaopatrzeniu w surowce, półfabrykaty i narzędzia, systemu tzw. wzmożonej produkcji. Teraz po prostu, zamiast powrócić do standardowego rytmu, utrzymała dotychczasowe tempo produkcji. W portfelu zamówień na 1939/40 r. miała m.in. 80 850 karabinków wz. 29, prawie 79 tys. bagnetów i blisko 27 tys. pistoletów Vis wz. 35. Dalsze zwiększanie produkcji nie było już możliwe bez dość poważnych inwestycji. Ich podjęcie zostało wstępnie zaakceptowane wiosną 1939 r. – do realizacji zamysłu oczywiście jednak już nie doszło. Drugiej zmiany nie udało się uruchomić w pełni w ulokowanej w Warszawie Fabryce Karabinów PWU – w systemie dwuzmianowym pracowały tylko niektóre jej działy. Zamówienia na 1939/40 r. obejmowały m.in. 1322 ciężkie karabiny maszynowe, 1319 ręcznych karabinów maszynowych oraz 1700 egzemplarzy lotniczej broni maszynowej. Według złożonych na emigracji sprawozdań program produkcyjny tej wytwórni obejmował także 600 egzemplarzy karabinów przeciwpancernych wz. 35 (znanych później jako Ur) – w zachowanych wykazach brak jednak o nich wzmianki, być może ze względu na okrywającą tę broń tajemnicę. Spore zamówienia były wykonywane także w innych zakładach przemysłu zbrojeniowego. Tak np. Dział Broni Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych w marcu 1939 r. miał dostarczyć ostatnią partię czterech dalekonośnych armat wz. 29 kal. 105 mm, zaś w listopadzie podjąć realizację następnego na nie kontraktu – do maja 1940 r. dostarczając 36 kolejnych dział. Z tejże wytwórni wojsko miało otrzymać także 16 ciężkich haubic o kalibrze 155 mm (pozostałość zamówienia z lutego… 1936 r.!) oraz (do kwietnia 1940 r.) 144 doskonałe armaty przeciwlotnicze kal. 75 mm. W Starachowicach oraz uruchomionej niedawno w Rzeszowie filii poznańskich Zakładów H. Cegielskiego produkowano na licencji szwedzkiego Boforsa nowoczesne działa przeciwlotnicze o kalibrze 40 mm. Część z nich uprzednio – ze względu na ograniczenia budżetowe oraz braki wyposażenia i amunicji – armia zdecydowała się sprzedać odbiorcom holenderskim i brytyjskim. Teraz, wobec zagrożenia wojną, jej przedstawiciele desperacko starali się pogodzić eksportowe zobowiązania ze zwiększonymi potrzebami własnymi, aż do ostatnich dni sierpnia bezustannie żonglując danymi. Bardzo podobnie przedstawiała się sytuacja w przypadku 37-milimetrowych dział przeciwpancernych – tu jednak w roli producentów obok rzeszowskiej fabryki Cegielskiego występowała wytwórnia Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki z podwarszawskiego Pruszkowa, zaś po stronie nabywców prócz Brytyjczyków znaleźli się Rumuni. Wiosną 1939 r. dostawy zaczynały podejmować już także inne nowe fabryki Centralnego Okręgu Przemysłowego. Tak np. plan produkcji Zakładów Południowych ze Stalowej Woli przewidywał, że od początku roku budżetowego 1939/40 dostarczać będą one haubice o kalibrze 100 mm oraz armaty 105 mm, w lipcu przekażą do odbioru pierwsze lufy do armat przeciwlotniczych kal. 40 mm, a w listopadzie pierwsze 4 egzemplarze ciężkich haubic kal. 155 mm. Zwiększona produkcja polskiego przemysłu zbrojeniowego nie mogła ujść uwadze zagranicznych obserwatorów. Rezydujący w Warszawie attaché wojskowy Stanów Zjednoczonych mjr William H. Colbern donosił w końcu maja przełożonym: „Sprzedawcy maszyn powiadomili mnie, że fabryka samolotów PZL (…), starachowi