W Polsce mieliśmy ładunki jądrowe: co się z nimi stało

Sowieckie składy. Broń jądrowa na terytorium Polski znalazła się najprawdopodobniej na początku lat 60. Wówczas wojska sowieckie w pobliżu Szprotawy wybudowały pierwszy magazyn, w którym przechowywano ładunki nuklearne. W następnych dziesięcioleciach w Polsce oraz innych krajach Układu Warszawskiego budowano kolejne tego typu obiekty. Były one jednak przeznaczone dla wojsk ZSRR i nie wiemy dokładnie, jak dużo ich było i jakie środki były w nich przechowywane. W połowie dekady Moskwa zdecydowała podzielić się w ograniczony sposób tą szczególnie śmiercionośną bronią ze swoimi sojusznikami. W ludowym WP od początku lat 60. tworzono kolejne brygady i dywizjony rakiet operacyjno-taktycznych. Wojska lądowe weszły wówczas w posiadanie systemów rakietowych zdolnych do uderzeń środkami masowego rażenia na poziomie operacyjnym, na odległość do 300 km, a także taktycznym, do 65 km. Także lotnictwo otrzymało wersje samolotów MiG-21 oraz Su-7 zdolnych do przenoszenia ładunków jądrowych. Wówczas polscy sztabowcy ćwiczyli już na mapach, jak przeprowadzać ofensywę na Danię, północne Niemcy i Holandię z użyciem broni jądrowej. Początkowo planowano, że w momencie wybuchu wojny zostanie ona dostarczona dla polskich jednostek z magazynów znajdujących się w Związku Sowieckim. W lutym 1965 r. przeprowadzono ćwiczenia, których celem było sprawdzenie, jak w praktyce transport broni jądrowej dla polskiego wojska miałby wyglądać. Ćwiczenia odbywały się na najwyższym szczeblu, przewodniczył im gen. Paweł Batow, szef Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych Państw Stron UW. W ramach ćwiczeń ładunki jądrowe miały przybyć do Polski trzema różnymi drogami i środkami transportu. Do portu w Ustce przypłynął okręt, z którego przetransportowano ładunki na poligon w Drawsku oraz na lotnisko w Słupsku. Kolejne z Brześcia nad Bugiem transportem kolejowym dotarły na poligon w Bornem-Sulinowie. Wreszcie na lotnisko w Debrznie przyleciały cztery Su-7 z bombami jądrowymi. Pokaz gotowych do odpalenia rakiet odbył się 26 lutego 1965 r. w Karwicach na terenie poligonu drawskiego, w obecności ponad 100 wyższych rangą polskich oficerów. Wnioski z ćwiczeń wskazywały, że każde z tych rozwiązań miało swoje słabe strony. Przede wszystkim transport trwał zdecydowanie za długo, poza tym mógł być łatwym celem dla nieprzyjaciela. Trzy lokalizacje. Wobec tego w Moskwie zdecydowano, że materiały jądrowe dla ludowego WP zostaną zmagazynowane bezpośrednio na terytorium Polski. Program nosił kryptonim Wisła. Jesienią 1966 r. powołano polsko-sowiecką komisję, która przeprowadziła rekonesans, aby wybrać rejony, w których można byłoby zbudować obiekty specjalne do przechowywania ładunków. Wstępnie wytypowano cztery takie miejsca: w okolicach Białogardu, Wałcza, Wędrzyna i Bolesławca. Zwracano uwagę na ilość i jakość dróg wewnętrznych, bliskość linii i stacji kolejowych oraz możliwości maskowania – obiekty specjalne powinny znajdować się w gęstym lesie. W dokumentach ponadto pisano, że w celu „stworzenia lepszych warunków tajności (...), budynki mieszkalne dla rodzin kadry wojskowej wskazanym jest lokalizować w rejonach garnizonów Wojsk Radzieckich”. Ostateczne decyzje miały zostać powzięte po otrzymaniu wyników wierceń geologicznych. W końcu wybrano trzy lokalizacje: niedaleko Podborska koło Białogardu (skład nosił kryptonim 3001 lub wymiennie Poligon), Brzeźnicy Kolonii koło Jastrowia (3002, Obóz) i Templewa koło Trzemeszna Lubuskiego (3003, Parkan). W każdym z nich miały znajdować się po dwa umocnione składy dla ładunków jądrowych, dwa składy materiałów wybuchowych, studnie – schowki do odpadów radiotechnicznych. Planowano ponadto wybudować po dwa budynki, w których znajdowałyby się sztab, węzeł łączności oraz koszary dla 120 żołnierzy z internatem i izbą chorych na 10 łóżek, a także kawiarenka z kasynem oficerskim na 20 miejsc. Na terenie obiektu miało powstać także po pięć budynków łącznie z 60 mieszkaniami, garaż na co najmniej 50 miejsc, wartownie, budynki sanitarno-techniczne, kotłownia z łaźnią, sieć kanalizacyjna itd. Umowa i budowa. Umowę główną dotyczącą budowy obiektów podpisano 25 lutego 1967 r. Z polskiej strony sygnował ją marszałek Marian Spychalski, ze strony sowieckiej marszałek Andriej Greczko, I zastępca ministra obrony i jednocześnie naczelny dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych Państw Stron Układu Warszawskiego. Podobną umowę Moskwa podpisała z władzami Czechosłowacji (na trzy obiekty), NRD (dwa obiekty), Węgier (jeden obiekt) i Bułgarii (trzy obiekty). Strona sowiecka miała wykonać projekty budowli specjalnych, m.in. magazyny broni jądrowej oraz studnie na odpady radioaktywne, dostarczała wszystkie elementy wyposażenia technologicznego potrzebne do montażu, kontroli oraz obsługi amunicji jądrowej. Polacy zobowiązali się do zaprojektowania strefy technicznej, gospodarczej i mieszkalnej każdego z rejonów. Ich budowa rozpoczęła się latem 1967 r., prowadzili ją polscy żołnierze z jednostek inżynieryjno-budowlanych, kolejno z 33. Pułku, 31. Pułku i 27. Pułku, a także 2. Pułk Budownictwa Łączności. Wszystko odbywało się pod nadzorem polskiego kontrwywiadu, czyli Wojskowej Służby Wewnętrznej. Aby ukryć rzeczywiste przeznaczenie obiektów, oficjalnie informowano, że mają to być koszary dla samodzielnych batalionów łączności wojsk sowieckich. Nie zaznaczano ich na żadnych mapach topograficznych, magazyny miały być pokryte siatką maskującą, a wewnętrzne wybudowane drogi i place betonowe w celu maskowania miały zostać pokryte warstwą ziemi, upodabniającą je do terenu, przez który przebiegają. Wszystkie obiekty oddano we władanie jednostkom sowieckim w styczniu 1970 r.; umowę z polskiej strony podpisał gen. Wojciech Jaruzelski, minister obrony narodowej. Komisja odbierająca budynki pisała, że roboty budowlane zostały wykonane w sposób celujący. Za wszystko zapłaciła strona polska, łącznie niemal 180 mln zł. Obiekty stanowiły własność Polski, zostały jednak przekazane „Dowództwu Radzieckiemu w tymczasowe wykorzystanie” na podstawie porozumień o trybie i warunkach czasowego stacjonowania wojsk sowieckich w Polsce, podpisanych jeszcze w latach 50. Ich ochronę także zapewniali żołnierze ZSRR, najprawdopodobniej wojsk specjalnych (Specnazu). Każdy z obiektów zajmował dosyć sporą powierzchnię, największy prawie 180 ha, najmniejszy 140 ha. Wszystkie otoczone były łącznie siedmioma liniami płotów kolczastych, płotami z prądem elektrycznym, pomiędzy nimi znajdowały się czujniki ostrzegawcze, liczne stanowiska obserwacyjne i ogniowe, przewidziano także ustawienie zapór minowych. Nieczytelność. Pod koniec lat 60. tylko 12 polskich oficerów wiedziało o założeniach programu. W kolejnych latach dowiadywali się o nim ściśle wyselekcjonowani najwyżsi oficerowie, szefowie Sztabu Generalnego, dowódcy wojsk rakietowych, lotnictwa czy też przyszli dowódcy Frontu Nadmorskiego. Każdy z nich w momencie obejmowania stanowiska zapoznawał się z materiałami programu i podpisywał zobowiązane do bezwzględnego przestrzegania tajemnicy. Tak było do samego końca istnienia UW, ostatni wpis informujący o zapoznaniu się z teczką programu Wisła pochodzi z marca 1990 r. Wydaje się, że plan przekazywania broni jądrowej dla polskich jednostek od początku nie był czytelny. W sierpniu 1967 r. Moskwa tłumaczyła, że po wybudowaniu obiektów będzie można wydawać po trzy ładunki jądrowe na wyrzutnie rakiet taktycznych i operacyjno-taktycznych, a także po jednym ładunku na samolot „nosiciel”. Dodawano przy tym, że wszystkie uderzenia ładunkami jądrowymi o znaczeniu operacyjnym i strategicznym miały być wykonywane przez wojska sowieckie. Wydaje się, że dopiero w latach 80. podjęto kroki, aby działania te sprecyzować i sformalizować. Przynajmniej z tego okresu zachowały się dokumenty. W lutym 1986 r. Moskwa wystosowała zaproszenie do Warszawy, by porozmawiać o konkretnych rozwiązaniach. Do sowieckiej stolicy polecieli gen. Franciszek Puchała, szef zarządu operacyjnego Sztabu Generalnego, gen. Włodzimierz Kwaczeniuk, dowódca Wojsk Rakietowych i Artylerii, oraz gen. Edward Ogrodowicz, szef Służby Uzbrojenia i Elektroniki. Pytań i wątpliwości było dużo, świadczy o tym zachowany zeszyt gen. Puchały, wypełniony jego ręcznymi notatkami. Wśród „problemów do konsultacji” znalazły się w nim m.in.: „operacja desantowa na w. Bornholm”, „operacja obronna Frontu Nadmorskiego” oraz „tymczasowe przeprawy mostowe na rzekach Wisła i Odra”. Przede wszystkim jednak pytania dotyczyły przekazania broni jądrowej dla polskich jednostek. Puchała notował: „Dokąd, jak będą dostarczone; ile kolumn, ile specjalistów; szyfry...”. Szyfry wojny. Rozmowy odbyły się 13 i 14 marca 1986 r., potem zapewne były kolejne konsultacje. Wreszcie trzy lata po tym pierwszym spotkaniu powstał dokument podpisany przez gen. Józefa Użyckiego, szefa Sztabu Generalnego (w dokumentach znajdujących się w Polsce brak podpisu ze strony ZSRR), który miał precyzować sposób przekazywania ładunków jądrowych, wprowadzania odpowiednich szyfrów, dzięki którym ładunek jądrowy ulegał uzbrojeniu, oraz to, w jaki sposób miałyby być one użyte. Wszystko miało odbywać się na rozkaz szefa sowieckiego Sztabu Generalnego, a także jego zastępcy, na czas wojny głównodowodzącego Wojskami Sprzymierzonymi UW na Zachodnim Teatrze Działań Wojennych. Po otrzymaniu odpowiednio zaszyfrowanych rozkazów broń miała zostać wydana polskim dywizjonom dowozu rakiet, przetransportowana do nosicieli ładunków jądrowych, potem ewentualnie odblokowana, czyli uzbrojona. Atak miał zostać przeprowadzony po otrzymaniu jednego z trzech rozkazów: „Przeprowadzić natychmiast pierwsze uderzenie jądrowe”, „Przeprowadzić pierwsze jądrowe uderzenie [tutaj miała zostać podana data i godzina]” lub „Wprowadzić szyfr odblokowania broni jądrowej i natychmiast przeprowadzić pierwsze uderzenie jądrowe”. Rozkazy te były zaszyfrowane w postaci jednego wyrazu i następującego po nim ciągu liczb. Gen. Kwaczeniuk miał kiedyś powiedzieć: „Kto zna sygnał na przyjęcie przez wojska głowic, wie jak dźwięczą trąby wzywające na Sąd Ostateczny”. Jądrowe rachunki. Możemy jedynie snuć przypuszczenia, jakie i ile ładunków znajdowało się w polskich magazynach. Biorąc pod uwagę ich pojemność, można określić, że standardowo były to 192 ładunki, a maksymalnie 288 ładunków. Posiadamy także dokumenty wytworzone przez polskie dowództwo, w których wypisano zapotrzebowanie na ładunki jądrowe w przypadku wybuchu wojny. Co ciekawe, powstały one 19 czerwca 1989 r., a więc już dwa tygodnie po częściowo wolnych wyborach do parlamentu, w których uczestniczyła Solidarność. Wówczas ludowa armia kierowała zapotrzebowanie na 231 ładunków jądrowych (inna kopia dokumentu podaje 182 ładunki). Miały być one przeznaczone dla systemów rakietowych Elbrus, Łuna-M i Toczka, dla dział samobieżnych Pion (Piwonia), a także dla lotnictwa. Moc ładunków wahała się od 0,5 kT do 500 kT (najmniejsze dla lotnictwa i dział samobieżnych, największe dla rakiet operacyjno-taktycznych). Wówczas jednak kończyła się zimna wojna, rok później umowa z lutego 1967 r. przestała obowiązywać, a z Polski wywieziono ostatnie ładunki jądrowe. Program Wisła stanowi