W jakim świecie sprawował władzę Franciszek Józef

Czas rewolucji. W ciągu 68 lat panowania Franciszek Józef I obserwował, jak wielu monarchów europejskich utraciło trony w następstwie rewolucji, wojen, przewrotów pałacowych. W czasie lat jego rządów niektóre panujące dynastie, jak choćby w Serbii czy Portugalii, przeszły do historii. A cesarz austriacki niewzruszenie trwał i nic nie wskazywało, aby mógł utracić władzę. Kiedy 18 sierpnia 1830 r. przyszedł na świat, we Francji, po rewolucji zwanej lipcową, władzę przejął nowy i, jak się okaże ostatni, król Ludwik Filip Orleański. W tydzień po urodzinach Franciszka Józefa rozpoczęła się rewolucja w Belgii, która pozbawiła władzy dynastię niderlandzką, a w ponad trzy miesiące później wybuchło powstanie listopadowe w Warszawie, którego uczestnicy pozbawili cesarza Rosji Mikołaja I praw do polskiego tronu. Rok 1830 jest szczególny w dziejach Europy. Był wielką manifestacją siły rewolucyjnego romantyzmu europejskiego, jej uczestnicy nie chcieli się pogodzić z istniejącym porządkiem społecznym i politycznym. Na zachodzie Europy wygrali. We Francji zmusili Karola X de Bourbon do ucieczki z kraju, a w Belgii pokonali wojska króla niderlandzkiego Wilhelma I, tworząc własne niepodlegle państwo. W ślady Francuzów i Belgów postanowili iść polscy romantycy, ale triumf i radość ze zwycięstwa nie były im pisane. Francuzi i Belgowie mieli łatwiejszych przeciwników. Wróg Polaków Rosja Mikołaja I nie mogła sobie pozwolić na porażkę, gdyż była strażnikiem ładu wiedeńskiego i nosiła nieformalny tytuł żandarma Europy. Ład wiedeński. Koncert mocarstw. Rewolucyjne wydarzenia 1830 r. musiały zaniepokoić polityków i dworaków austriackich. Gdy jedni radowali się z urodzin kolejnego Habsburga, inni zastanawiali się, jakie popełnili błędy, dopuszczając do erupcji rewolucji w Europie, i debatowali, jak na przyszłość im zapobiec. W takim politycznym klimacie dorastał Franciszek Józef. Szczególny wpływ na austriacką i europejską politykę miał Klemens Lothar von Metternich, kanclerz Austrii, który był głównym architektem tzw. ładu wiedeńskiego. Jego zasady zostały przyjęte podczas kongresu wiedeńskiego (1814–15 r.), po ostatecznym pokonaniu Napoleona. Przywódcy mocarstw ustalili granice między państwami, które – mieli nadzieję – przetrwają przez najbliższe wieki. Zarządzili, że na trony europejskie powrócą dynastie, które utraciły władzę w okresie wojen napoleońskich i rewolucji. Łatwo się zgodzili, że suwerenem jest monarcha z Bożej łaski, a nie naród (jak ogłosiła rewolucja francuska). To panujący miał decydować o formach i charakterze władzy. Strażnikiem tego ładu, zwanego starym reżimem, miały być mocarstwa europejskie – Rosja, Austria, Prusy, Francja – które podzieliły kontynent na strefy wpływów, przyznając sobie prawo do interwencji przeciwko siłom liberalnym, demokratycznym i rewolucyjnemu romantyzmowi. Wielka Brytania w tym nie uczestniczyła, koncentrując się na rozszerzaniu imperium kolonialnego, a w sprawy kontynentu wkraczała wówczas, gdy jej interesy były zagrożone. Porozumienie na rzecz zachowania status quo nazwano koncertem mocarstw. Jego uczestnicy spotykali się na zjazdach w wybranych miastach Europy. Zbierali się również ambasadorowie, generałowie i szefowie tajnych policji, by radzić, jak zachować to, co ustalono. Poczet niezadowolonych. A było nad czym się pochylać, gdyż z roku na rok przybywało niezadowolonych. Przeciwko staremu reżimowi protestowali liberałowie i demokraci, organizując tajne związki i przygotowując powstania. Chcieli wolności politycznych i ekonomicznych, likwidacji poddaństwa, uwłaszczenia chłopów, odpowiedzialności rządów przed parlamentem, pragnęli monarchii konstytucyjnej. Nie mogły być zadowolone z mapy Europy narody pozbawione państwowości, jak np. Polacy czy Węgrzy. Poważne wątpliwości zgłaszali Włosi i Niemcy, którzy dostrzegli szansę na zjednoczenie Italii i Niemiec. Trudno było nie zauważyć, że rewolucje i epoka napoleońska przyspieszyły zjawiska formowania się nowoczesnych elit narodowych i narodów. Ku zmianom systemu. Austria znajdowała się w awangardzie starego porządku. Należała do państw rządzonych silną ręką. Jej system polityczny gwarantowało wojsko i policja. Jednak mimo utrudnień rozwijała się gospodarka, aczkolwiek w tempie niespiesznym. Budowano kopalnie i pierwsze fabryki, w których stosowano maszyny parowe. Centrum przemysłowym państwa stały się Czechy, a finansowym Wiedeń. Przemysłowcy nie znajdowali wsparcia ze strony rządu, gdyż wiedeński dwór, szlachta i arystokracja uważały, iż industrializacja i urbanizacja stanowią zagrożenie dla ich pozycji politycznej i stanu posiadania. Przedsiębiorcy narzekali na brak siły roboczej – chłopi mieli ograniczone możliwości wychodźstwa ze wsi i spoczywały na nich obowiązki feudalne na czele z pańszczyzną, nie byli też właścicielami uprawianej przez siebie ziemi. Przedsiębiorcy ożywieni ideami liberalnymi pragnęli uwłaszczenia chłopów, gdyż dzięki temu znacznie by się rozszerzył rynek wewnętrzny, ziemia stałaby się towarem, a masy chłopów, dla których nie byłoby pracy na wsi, ruszyłyby ku miastom, fabrykom i kopalniom. Znakiem nowej ery stała się kolej. Zapowiadała rewolucję przemysłową i była jej głównym udziałowcem. W 1838 r. oddano pierwszy odcinek linii kolei żelaznej w Austrii. Ten środek transportu zrewolucjonizował biznes. Umożliwiał masowy transport towarów i ludzi. Przyczyniał się do jednoczenia monarchii i wzmacniał skuteczność pracy aparatu państwowego. W latach 40. XIX w. klasa średnia coraz częściej podnosiła potrzebę liberalizacji systemu politycznego. Z polityki rządowego Wiednia nie byli radzi Węgrzy, którzy myśleli o wzmocnieniu swojej pozycji w monarchii, a niektórzy marzyli o niepodległym państwie. Organizowali tajne sprzysiężenia i szykowali się do walki. Tajne kółka rewolucyjne istniały również w Galicji, Czechach, włoskich prowincjach Austrii, m.in. w Mediolanie i Wenecji. Wiosna Ludów. W lutym 1848 r. we Francji, kraju permanentnych rewolucji, wybuchła kolejna, zwana lutową, która zapoczątkowała ruch ludowego oraz narodowego protestu, tzw. Wiosnę Ludów. W ciągu kilkunastu miesięcy objęła ona prawie całą Europę z wyjątkiem Rosji i państwa Osmanów. Jednym z obszarów, gdzie tąpnięcia rewolucyjne były najintensywniejsze, stała się monarchia Habsburgów, gdyż dynamikę wydarzeń z jednej strony podkręcali austriaccy liberałowie i demokraci, zwłaszcza z Wiednia, a z drugiej narody zamieszkujące monarchię, w tym nade wszystko Węgrzy. Polacy w 1848 r. nie należeli do aktywniejszych, gdyż po nieudanym powstaniu krakowskim i rabacji Jakuba Szeli nie było zaplecza społecznego dla manifestacji dążeń niepodległościowych i wolnościowych. Jedynie Kraków i Lwów zapisały się w europejskiej historii Wiosny Ludów. Do 1848 r. wielokulturowość monarchii nie stanowiła zagrożenia dla jego jedności. Władza pozostawała silna, a poza tym zawsze mogła liczyć na słabsze narody skonfliktowane z silniejszymi. W Galicji miała poparcie Rusinów czy Ukraińców przeciwko Polakom, na Węgrzech – Rumunów, Słowaków i Chorwatów niechętnych Węgrom. Rządowy Wiedeń doskonale potrafił rozgrywać napięcia między narodami monarchii w myśl starożytnej zasady devide et impera (dziel i rządź). W Wiedniu najważniejszą siłą opozycyjną były klasy średnie oraz studenci. Już ich pierwsze wystąpienie z marca 1848 r. spowodowało ucieczkę przerażonego kanclerza Metternicha do Anglii. Wydawało się, że zwycięży rewolucja. Aby tego uniknąć, cesarz Ferdynand I (a faktycznie jego ministrowie) zgodził się na podarowanie poddanym konstytucji, na mocy której zagwarantowano wolności polityczne i powołano parlament. W wyborach mogły uczestniczyć, podobnie jak i w innych krajach tego czasu (z wyjątkiem Francji), jedynie osoby zamożne i wykształcone. Parlament zlikwidował pozostałości poddaństwa i ogłosił uwłaszczenie chłopów. Akt podpisał cesarz, dzięki czemu będzie utożsamiany z tym, któremu chłopi zawdzięczali wszystko, co dobre. Nowy cesarz. Ale demokraci nie byli radzi ze skali zmian. Jesienią 1848 r. zorganizowali kolejną, już czwartą, rewolucję w Wiedniu, na której czele stał gen. Józef Bem. Powstańcy przegrali. Bem wyjechał na Węgry, a parlament niemający większego znaczenia przeniósł się do Kromieryża, miasteczka na Morawach. Rewolucja gasła. Reakcja podniosła głowę. Zwyciężał feldmarszałek Alfred Windischgratz, który miał istotny wpływ na mianowanie na premiera swojego szwagra Feliksa Schwarzenberga. Z inicjatywy feldmarszałka doprowadzono do abdykacji słabego intelektualnie Ferdynanda I. 2 grudnia cesarzem został 18-letni Franciszek Józef I, syn cesarskiego brata Franciszka Karola. Gdyby nie pilna potrzeba i nadzwyczajna sytuacja, zapewne nie byłby władcą. Jakkolwiek patrzeć, koronę zawdzięczał rewolucji. 4 marca 1849 r. podpisał konstytucję, która miała obowiązywać tylko w okresie przejściowym. Ustępstwa na rzecz liberałów. Nowy cesarz był potrzebny austriackiej klasie politycznej także ze względu na wojnę wewnętrzną z Węgrami, którzy bili się o niepodległość. Walki przebiegały ze zmiennym szczęściem. Madziarzy doskonale dawali sobie radę w polu z austriackimi pułkami. Wiedeń uzyskał pomoc zaniepokojonego rozwojem sytuacji w Europie Mikołaja I. Na Węgry wkroczyła potężna armia dowodzona przez Iwana Paskiewicza. Honvédzi wzięci w dwa ognie nie mieli sił, by powstrzymać wojska austriackie i rosyjskie mimo wielkiego talentu wojskowego ich ostatniego naczelnego wodza gen. Bema. Jesienią walki dobiegły końca. W przypadku cesarza te kilka miesięcy panowania w 1849 r. w istotny sposób wzbogaciło jego dotychczas skromny kapitał doświadczenia. W żadnym europejskim kraju Wiosny Ludów rewolucjoniści nie przejęli władzy, ale nie można też powiedzieć, że przegrali wszystko. Ujawnili swoją potężną siłę. Dlatego monarchowie europejscy zdecydowali się iść na ustępstwa, wprowadzając wolności obywatelskie. Monarchie stawały się konstytucyjne. Nierówna skala przemian w Europie. Austria pozostała jednym z tych państw, gdzie zmiany przedstawiały się skromnie. Symbolem tego stał się powrót z uchodźstwa Metternicha. Po 1850 r. restaurowano w Austrii na lat 10 monarchię starego reżimu, cofnięto ustępstwa konstytucyjne i powrócono do absolutyzmu. Zasadniczą władzę miał Aleksander Bach, minister spraw wewnętrznych, ideowy uczeń Metternicha. Jednak ani policja, ani cenzura nie były już tak srogie i represyjne jak przed 1848 r. Mimo wysiłków nie udało się zatrzymać czasu. Uwłaszczenie chłopów i wprowadzenie równości wszystkich wobec prawa otwarły Austrię na gospodarkę rynkową, industrializację i urbanizację, sprzyjały szybkiemu rozwojowi kapitalizmu. Europa nie rozwijała się jednak równomiernie. Przez długie dziesięciolecia jej centrum była Wielka Brytania, a peryferiami pozostawały Rosja i Bałkany. Także państwo Habsburgów nie rozwijało się równomiernie. Jego zachodnia część stawała się coraz zamożniejsza, podczas gdy wschodnia nie mogła nadążyć za Pragą i Wiedniem. W Austrii, podobnie jak w Europie, rozwój ekonomiczny doprowadził do pogłębienia konfliktów społecznych między właścicielami ziemskimi i chłopami oraz między pracą i kapitałem. Robotnicy przemysłowi zarabiali niewiele, pracowali po 12–14 godzin bez zabezpieczenia socjalnego, bez rent i emerytur, mieszkali stłoczeni w kilka rodzin w jednej izbie. Ku monarchii konstytucyjnej i dwuprzymierzu. Era Bacha dobiegła końca w 1860 r. Wystarczyła jedna, a następnie druga przegrana wojna Austrii, by cesarz, dwór i rząd zrozumieli, że nie wolno wystawiać na szwank interesów dynastii i osłabionego państwa. Szukano lekarstwa, które uzdrowiłoby system władzy i zapewniło mu większą efektywność. Uznano, że skromna dawka liberalnego prawa i danie satysfakcji narodom monarchii wzmocni jej stabilność. Reformy w 1860 r. zapoczątkował Agenor Gołuchowski, minister spraw wewnętrznych, a kontynuowali jego następcy. W efekcie także Austria stała się monarchią konstytucyjną. W 1866 r. doszło do wojny z Prusami, którą Habsburgowie przegrali, co uznano w Europie za nie lada sensację. Symbolem klęski monarchii naddunajskiej była krwawa bitwa pod Sadową. Austria musiała wyrazić zgodę na nową organizację Niemiec i ich zjednoczenie pod nadzorem Berlina. Politycy pruscy z Otto von Bismarckiem na czele nie tylko jednak nie upokorzyli Austrii, ale nawiązali z nią dobrą współpracę, co po latach zaowocowało ścisłym sojuszem politycznym i wojskowym zwanym dwuprzymierzem. Monarchia Austriacko-Węgierska. Przegrana z Prusami wywołała głęboki już kryzys monarchii. Liberałowie żądali umocnienia roli parlamentu, a najważniejsze narody zamieszkujące monarchię – federalizacji. Zabiegali o to także politycy polscy. Wiedeń nie poszedł na tak dalekie ustępstwa, a partnera znalazł w najliczniejszym narodzie monarchii (poza niemieckimi Austriakami), czyli w Węgrach. Oni mieli wesprzeć chylące się ku upadkowi państwo. W 1867 r. sejm węgierski uchwalił treść ugody zatwierdzonej przez cesarza, który latem tego samego roku został koronowany w Budapeszcie na Apostolskiego Króla Węgier. Powstało nowe państwo: Monarchia Austriacko-Węgierska, w skrócie zwana Austro-Węgrami. Oba narody zawarły unię dynastyczną skierowaną przeciwko pozostałym nacjom. Niemieccy Austriacy i Węgrzy nie stanowili co prawda większości, jednak działając solidarnie, byli w stanie zablokować wszelkie próby federalizacji, dzięki czemu Austro-Węgry przetrwały w niezmienionym kształcie do końca Wielkiej Wojny. Oba państwa połączyły – poza osobą władcy – wspólna armia, polityka zagraniczna, skarb, waluta. Odrębne pozostały system prawny, rząd i parlament. Wybory do sejmów krajowych poszczególnych prowincji cesarstwa były jawne i nierówne. Ordynacja faworyzowała dobrze urodzonych i zamożnych, a dyskryminowała ludność chłopską i kobiety, które w ogóle nie miały praw wyborczyc