Potężna dynastia Habsburgów

Znad Renu nad Dunaj. Habsburgowie wywodzili się z Argowii (Aargau) nad górnym Renem. Nabrali znaczenia w średniowieczu jako strażnicy ważnych dróg wiodących ku przełęczom alpejskim. W czasie wielkiego bezkrólewia (1254–73) liczyli się już materialnie, ale nie stanowili potęgi politycznej. Na scenę wyszli, gdy osłabła władza centralna w Świętym Cesarstwie Rzymskim (późniejszym Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego) i wzrosła potęga książąt terytorialnych. Po wygaśnięciu dynastii Hohenstaufów w 1273 r. cesarzem obrano władcę drobnego hrabstwa Rudolfa z Habsburga. Omylili się książęta elektorzy, sądząc, iż będzie on posłusznym wykonawcą ich woli. Był władcą wielkiej klasy. Pokonał swego głównego rywala Przemysła Ottokara II. Przeniósł siedzibę rodu nad Dunaj, przekazując potomkom w dziedziczne władanie Austrię i Styrię, które stały się podstawą potęgi dynastii habsburskiej. W drugim szeregu. Po śmierci Rudolfa, a następnie jego syna Albrechta koronę cesarską przejęli Luksemburgowie, a Habsburgowie stracili na znaczeniu. Nie powiodło im się podporządkowanie sobie Szwajcarii, jednak utrzymali kontrolę nad alpejskimi przełęczami, otwarli drogę z Wiednia przez Graz i Klagenfurt do Triestu i Wenecji. Podjęli też aktywną politykę w Europie Środkowej, zwłaszcza w stosunku do ziem polskich. Wnuk Rudolfa z Habsburga, Rudolf III, pojął za żonę Ryksę Elżbietę, córkę Przemysła II, wdowę po Wacławie II, i zgłosił na tej podstawie roszczenia do korony polskiej. O tron polski starał się też arcyksiążę Wilhelm, zabiegając o rękę królowej Jadwigi. Brat Wilhelma, Ernest, o przydomku Żelazny, ożenił się z księżniczką mazowiecką Cymbarką. Powoli na terenie Czech i Węgier krzyżowały się wpływy Austrii i Polski. Nie odnosili za to sukcesów Habsburgowie w Niemczech. Cesarz Karol IV Luksemburg, dążąc do uporządkowania władzy cesarskiej, wydał w 1356 r. tzw. Złotą Bullę, w celu określenia trybu elekcji cesarskiej. Wybierający cesarza elektorowie otrzymali ważne przywileje – był to krok na drodze do przyznania ich władztwom pełnej suwerenności. Otrzymali ją Luksemburgowie (po wygaśnięciu Przemyślidów) w Czechach, Welfowie (potem Wettynowie) w Saksonii, Askańczycy (potem Hohenzollernowie) w Brandenburgii, Wittelsbachowie w Bawarii i Palatynacie Reńskim. Nie przypadkiem cesarz Karol IV pominął Habsburgów, spychając ich do drugiego szeregu. Poniżenie arcyksiążąt. Polemikę z tą polityką cesarza podjął książę Rudolf IV, prawnuk Rudolfa z Habsburga, zwany Fundatorem, założył bowiem Uniwersytet w Wiedniu. Ogłosił, iż książęta z rodu Habsburgów posiadają przywilej stawiający ich ponad innymi książętami, przysługuje im bowiem już od czasów starożytnych tytuł arcyksiążąt. Choć to odkrycie Rudolfa zostało uznane za fałszerstwo, zyskało w XV w. oficjalną aprobatę cesarza Fryderyka III. Do poniżenia Habsburgów doszło na soborze w Konstancji w 1414–15 r., kiedy arcyksiążę Tyrolu Fryderyk, popierający abdykującego papieża Jana XXIII, został obłożony klątwą i zmuszony do publicznej pokory według rytuału z Canossy z 1077 r. Utracił wtedy nawet i zamek Habsburg, kolebkę rodu. Odpowiedzialny za ten akt pokory, a także za śmierć Jana Husa cesarz Zygmunt Luksemburczyk spotkał się w Austrii z wyraźną wrogością. Pamiętano mu też, iż kiedy Turcy wdarli się na Bałkany, zorganizował przeciw nim nieudolną krucjatę, zakończoną klęską pod Nikopolis nad Dunajem w 1396 r. Spowodowało to bezpośrednie zagrożenie tureckie dla Węgier i Austrii. Na tronie cesarskim Scheda po Luksemburgach. Schedę po cesarzu Zygmuncie i całej dynastii Luksemburgów objął Albrecht II Habsburg, ożeniwszy się z jedyną córką Zygmunta, Elżbietą. Zmarł jednak niebawem w 1439 r. Panowanie na Węgrzech przypadło wówczas Władysławowi Jagiellończykowi, pośmiertnie nazwanemu Warneńczykiem, a Austrię oraz tron cesarski w Rzeszy Niemieckiej objął w 1440 r. Fryderyk II Habsburg, syn Ernesta Żelaznego i Cymbarki z Mazowsza. Odtąd tron cesarski pozostał w ręku Habsburgów do końca Świętego Cesarstwa, czyli do 1806 r. Choć Fryderyk III do utalentowanych i energicznych władców nie należał, Habsburgowie poczęli odgrywać w Europie pierwszoplanową rolę. Rywalizacja z Jagiellonami. Sytuacja, która wytworzyła się w Europie Środkowej, spowodowała długotrwałą, obejmującą kilka pokoleń rywalizację pomiędzy Habsburgami i Jagiellonami. Obie dynastie musiały się podjąć obrony chrześcijaństwa przed islamem, tworząc dla reszty Europy przedmurze. Obie starały się poszerzyć swoje sfery wpływów na całą mozaikę ludów, w tym zwłaszcza na Czechy, osłabione po wojnach husyckich, oraz Węgry, bezpośrednio zagrożone ze strony Turcji. Sukces Rzeczpospolitej – pod koniec XV w. wydawał się on pewny – stwarzałby pomost od Bałtyku po Morze Czarne. Sukces Austrii zbudowałby związek państw opartych na osi Dunaju. Była to rywalizacja bezkrwawa, nie na polach bitew. Toczyły się zmagania polityczne: unia z przewagą węgierską za czasów Andegawenów w XIV w. czy unia z przewagą polską za czasów Jagiellonów w XV w. Było to opanowanie tronów Polski, Litwy, Czech i Węgier przez syna (Władysława) i wnuka (Ludwika) Kazimierza Jagiellończyka i jego małżonki Elżbiety, córki Albrechta II Habsburga, zwanej matką królów. Były to związki dynastyczne, w których celowała Austria, w myśl zasady alii bella gerant, tu, Austria, felix nube (inni niech toczą wojny, ty, Austrio, żeń się szczęśliwie). Polityka małżeństw dynastycznych. Syn i następca Fryderyka III, Maksymilian I, doprowadził swą dynastię do ogromnego znaczenia. Pojął za małżonkę Marię Burgundzką, ostatnią przedstawicielkę dynastii tam panującej. O dziedzictwo burgundzkie przyszło jeszcze walczyć z Francją aż do połowy XVIII w.; tymczasem, na przełomie XV i XVI w., Habsburgom przypadły Niderlandy i właściwe hrabstwo Burgundii (Franche-Comte). Nadto małżeństwo z Marią miało otworzyć Habsburgom drogę do zapanowania nad Hiszpanią. Kontynuacja polityki związków dynastycznych doprowadziła Habsburgów do poważnych sukcesów na wschodzie i na zachodzie. Na kongresie w 1515 r. Maksymilian doprowadził do podwójnych zaślubin. Swego wnuka Ferdynanda ożenił z Anną, córką Władysława Jagiellończyka, króla Czech i Węgier. Swą wnuczkę Marię wydał za Ludwika Jagiellończyka, syna Władysława. Powiodło się tu Habsburgom: śmierć Ludwika w bitwie z Turkami pod Mohaczem 1526 r. ułatwiła im sukcesję po Jagiellonach na południe od Karpat. Aby wzmocnić plan krzyżujących się małżeństw i oskrzydlić Rzeczpospolitą od wschodu, Maksymilian zawarł sojusz z carem Rosji Wasylem III Rurykowiczem. Kolejne krzyżujące się małżeństwa zorganizował Maksymilian na zachodzie. Swego syna Filipa ożenił z Joanną Szaloną, córką Izabelli i Ferdynanda, władców Kastylii i Aragonii; córkę Małgorzatę wydał za Don Juana, syna tych dwojga władców. W ten sposób Habsburgowie zapewnili sobie drogę do tronu w Madrycie. W obydwu tych planach dynastycznych los sprzyjał Habsburgom: bezpotomna śmierć Ludwika Jagiellończyka na Węgrzech i bezpotomna śmierć Don Juana w Hiszpanii. Filip, syn Maksymiliana, małżonek Joanny Szalonej, dał początek dwom liniom habsburskim: hiszpańskiej i austriackiej. Dom Habsburski. Po śmierci Maksymiliana I w 1519 r. tron cesarski objął jego wnuk Karol V. Panował nad posiadłościami niemieckimi, austriackimi, burgundzko-niderlandzkimi, znaczną częścią Italii. Należała doń Hiszpania wraz ze swymi zdobyczami w postaci Indii Zachodnich. Nie miały jednak te terytoria centralnego ośrodka władzy: cesarz pozostawiał każdemu krajowi własną administrację i instytucje. Realizacja idei uniwersalizmu i jedności chrześcijańskiej okazała się w praktyce niemożliwa. Cesarz uważał się wprawdzie za zwierzchnika całego Domu Habsburskiego, dbał o utrzymanie związków pomiędzy hiszpańską i austriacką gałęzią dynastii, ale musiał podzielić terytoria. Młodszemu bratu Ferdynandowi przekazał władztwo nad krajami niemieckimi i austriackimi wraz z nadzieją na rychłe opanowanie Czech i Węgier, sobie pozostawił posiadłości burgundzko-niderlandzkie, włoskie i hiszpańskie wraz z terytoriami zaoceanicznymi. Prowadził walki z Francją – barbarzyńskim ich epizodem było tzw. Sacco di Roma w 1527 r. – zniszczenie Rzymu przez nieopłacane cesarskie wojska. Walczył także z mahometanami nad Morzem Śródziemnym w Tunisie i Algierze. Reformacja i abdykacja Karola V. Najpoważniejszym problemem stało się dla Karola V wystąpienie Marcina Lutra, który wezwany na sejm w Wormacji, odważnie wyłożył swe poglądy. Młody, wówczas 19-letni cesarz wysłuchał go i odparł, że albo ów mnich błądzi, albo chrześcijaństwo od tysiąclecia pobłądziło... Nie pojął wówczas, że sprawa reformy religijnej zapełni mu całe panowanie i przysporzy wielu klęsk. Problemowi obrony chrześcijaństwa przed wewnętrznym podziałem nie był w stanie zaradzić augsburski pokój religijny z 1555 r., oznaczający prawne uznanie protestantyzmu zgodnie z zasadą cuius regio, illius religio (czyj kraj, tego religia). Tę zasadę Karol V uznał za swoje niepowodzenie i skłoniło go to do abdykacji. Gałąź hiszpańska i austriacka Mizeria gałęzi hiszpańskiej. Hiszpańska gałąź rodu Habsburgów nie zapewniła temu krajowi powodzenia. Syn Karola V, Filip II, który panował nad całym Półwyspem Pirenejskim, to jest Hiszpanią i Portugalią wraz z ich zaoceanicznymi posiadłościami, gorliwy katolik, rozbudował inkwizycję i spowodował, że w kraju płonęły stosy dla różnowierców. Kiedy Anglia weszła na drogę reformy religijnej, wypowiedział jej wojnę, w czasie której niebywałą klęskę poniosła hiszpańska Niezwyciężona Armada (1588 r.). Przyniosło to zmianę panowania na morzach i oceanach. Na tronie hiszpańskim utrzymały się jeszcze trzy pokolenia Habsburgów, do 1700 r., ale nie byli to władcy na wyższym poziomie, kraj pogrążał się w kryzysie gospodarczym i politycznym. Monarchia Naddunajska gałęzi austriackiej. Natomiast austriacka gałąź Habsburgów wzrastała w potęgę. Brat Karola V, Ferdynand I, objąwszy rządy nad krajami austriacko-niemieckimi, kolejno z arcyksięcia stawał się (po śmierci Ludwika Jagiellończyka) królem Czech i Węgier, wreszcie, po Karolu V, cesarzem. Powiodło mu się wyparcie za Karpaty Jagiellonów. Podjął walkę z Turcją. Jemu przypisuje się scalenie Monarchii Naddunajskiej, wiążącej gospodarczo różne ludy wzdłuż potężnej rzeki jako szlaku komunikacyjnego. Następca Ferdynanda, Maksymilian II, kontynuował walki z Turkami, nie odnosząc jednak sukcesów. Podjął też, po wygaśnięciu Jagiellonów, starania o koronę polską, bezskutecznie zgłaszając kandydatury habsburskie na kolejnych elekcjach i nie rezygnując z podsuwania monarchom polskim habsburskich arcyksiężniczek za małżonki. Szlachta polska witała austriackie kandydatury z niechęcią. Wojna trzydziestoletnia. Schyłek XVI i początek XVII w. wiązał się z wyraźnym kryzysem Monarchii Naddunajskiej. Osłabły wprawdzie walki z Turcją, która skierowała wówczas swą agresję przeciw Rzeczpospolitej. Za panowania cesarzy Rudolfa II i jego następcy Macieja, miernych polityków, pogłębiał się konflikt religijny pomiędzy niemieckimi protestantami i katolikami. Obydwaj ci władcy, choć dbali o rozwój kultury i nauki, unikając starć i poszukując kompromisów, nie zdołali uchronić Europy Środkowej od groźnego wybuchu. Doszło doń w Czechach 1618 r., gdzie do napięć religijnych dołożyły się napięcia narodowe. Wojna, jaka wówczas wybuchła, przeszła do historii jako trzydziestoletnia. Toczyli ją książęta niemieccy zrzeszeni w Unii Protestanckiej powstałej w 1608 r. z cesarzem popierającym Ligę Katolicką założoną w 1609 r. Obóz protestancki uzyskał pomoc Szwecji, Holandii, a także Francji, stronę katolicką wspomagała Hiszpania. Rzeczpospolita udzielała poparcia Habsburgom. Pokój westfalski. Wojnę trzydziestoletnią zakończył pokój westfalski 1648 r. Potwierdził on regułę pokoju augsburskiego z 1555 r. (cuius regio, illius religio). Zagwarantował stan posiadania protestantów, ograniczył kontrreformację, a książętom Rzeszy Niemieckiej zapewnił suwerenność pomniejszoną tylko o zasadę, że nie wolno im było zawierać przymierzy przeciw Rzeszy, walczyć pomiędzy sobą i z cesarzem. Dla Habsburgów, którzy w praktyce już dziedzicznie opanowali godność cesarską, oznaczało to ograniczenie ich znaczenia. Były to czasy Ferdynanda II (to do niego Chrystus przemówił z krucyfiksu: „Trzymaj się twardo, Ferdynandzie, ja cię nie opuszczę”), który pokoju westfalskiego nie dożył, i Ferdynanda III, który próbował odbudować Rzeszę Niemiecką po zniszczeniach wojennych. Cesarze dalszego planu Słabi cesarze, absolutni monarchowie. Rok 1648 był ważnym punktem zwrotnym w dziejach Europy. W Anglii król Karol I Stuart przegrał walkę z parlamentem i stracił życie. We Francji doszło do kryzysu monarchii, tzw. Frondy. Rzeczpospolita wkraczała w okres wojen kozackich i szwedzkich, które miały ją pozbawić siły i znaczenia. Habsburgowie, którzy w XVI w. odgrywali czołową rolę w Europie, zeszli na dalszy plan. Jako cesarze Świętego Cesarstwa – mozaiki blisko 300 większych i mniejszych księstw, dawnych lenn cesarskich czy hrabstw oraz miast wyposażonych w rozległy samorząd, posiadali tylko symbole i pozory władzy. Na swoim dziedzicznym terenie, w krajach austriackich, a także w Czechach i części Węgier, jaka im pozostała po wojnach z Turcją, byli władcami absolutnymi. Ich międzynarodowa pozycja nie była zła. Od północy i wschodu wobec osłabienia Rzeczpospolitej nic im nie groziło. Bezskutecznie, ale uporczywie starali się o polski tron elekcyjny. Trwał nadal ścisły związek z rządzoną przez Habsburgów zbiedniałą Hiszpanią. Na Bałkanach panował spokój, ale nietrwały. Turcja powracała na drogę polityki imperialnej. Skutki tureckiej nawały. Po zajęciu Kamieńca Podolskiego w 1672 r. i części Rusi Czerwonej Turcja w 1683 r. ruszyła na Wiedeń. Rzeczpospolita stanęła po stronie habsburskiej. Armia polska pod wodzą króla Jana III Sobieskiego pociągnęła na odsiecz Wiednia, a następnie pokonała Turków pod Parkanami. Nie ulega wątpliwości, iż gdyby Wiedeń padł, Turcy wdarliby się do wnętrza Europy, bo rozdrobniona Rzesza Niemiecka nie byłaby w stanie zahamować ich pochodu. Połączony wysiłek militarny Rzeczpospolitej i Austrii uchronił Europę przed sukcesem islamu. Traktat karłowicki kończył tę wojnę w 1699 r., przyznając Polsce ziemie utracone po upadku Kamieńca Podolskiego. Austria zdobyła prawie całe Węgry i Księstwo Siedmiogrodu. Panujący wówczas Leopold I Habsburg, znany ze swej niechęci do sojusznika Jana III Sobieskiego (którego posądzał, że chciałby osadzić na Węgrzech swego syna Jakuba, ożeniwszy go z Habsburżanką), zajął się odbudową zniszczonej przez Turków Austrii, zwłaszcza Wiednia. Miasto zyskało wówczas wiele okazałych barokowych budowli i powoli poczęło konkurować z Rzymem i Paryżem. Hiszpańska wojna sukcesyjna. Po wiedeńskim sukcesie nadeszły też niepowodzenia. Wymarła w 1700 r. linia Habsburgów władająca od XVI w. Hiszpanią i wybuchła tzw. wojna sukcesyjna hiszpańska. Francja pragnęła zlikwidować zagrożenie, jakie stanowiło dla niej habsburskie panowanie do linii Renu i poza Pirenejami, król Ludwik XIV starał się o koronę hiszpańską dla Burbona, Filipa księcia d’Anjou, cesarz Leopold dążył do osadzenia w Madrycie kolejnego Habsburga, swego syna Karola. Z poparciem papiestwa sukces odniósł Burbon, z zastrzeżeniem, że Francja i Hiszpania nie połączą się unią. Cesarz Leopold utrzymał się w Belgii, czyli południowo-zachodniej części Niderlandów, Austria na otarcie łez poszerzyła swoje władztwo w Italii. Sankcja pragmatyczna Karola VI. Habsburgom groziło jednak dalsze niebezpieczeństwo: dynastia wygasała. Nie rozwijały się boczne linie. Cesarz Leopold I doczekał się dwóch synów, z których jego następca, Józef I, zmarł nagle na ospę. Pozostał już tylko Karol VI. Ten ostatni objąwszy panowanie w 1711 r., podjął starania o uregulowanie następstwa tronu. W 1713 r. narzucił swym krajom tzw. sankcję pragmatyczną. Norma ta podkreślała, że kraje pozostające pod władzą Karola VI, to jest Austria, Czechy (korona św. Wacława) i Węgry (korona św. Stefana), stanowią całość niepodzielną i nierozłączną. Będzie ona dziedziczona przez męskich potomków dynastii habsburskiej, a gdyby ich zabrakło (a tego się obawiano), przez kobiety. Sojusz czarnych orłów. Panowanie cesarza Karola VI było w zasadzie spokojne. W 1732 r. został zawarty rosyjsko-prusko-austriacki akt, zwany w polskiej historiografii sojuszem trzech czarnych orłów, na szkodę Rzeczpospolitej. Szło w nim o niedopuszczenie do tronu polskiego Stanisława Leszczyńskiego popieranego przez Francję. Po śmierci króla Augusta II Sasa Austria i Rosja przeforsowały na tron polski Augusta III. Leszczyński, wyparty z Polski, schronił się we Francji, otrzymawszy w dożywotnie władanie Lotaryngię. Dynastia habsbursko-lotaryńska. Ostatni z Habsburgów po mieczu, Karol VI, zmarł w 1740 r. Na podstawie sankcji pragmatycznej tron objęła jego córka Maria Teresa. Jeszcze za życia ojca, w 1736 r., została wydana za mąż za księcia Lotaryngii Franciszka Stefana. Potomstwo tego małżeństwa (a było ono liczne) zaliczano do dynastii określonej jako habsbursko-lotaryńska. Było to w ówczesnej terminologii nowością, dotychczas bowiem nazwę dynastii określało pochodzenie po mieczu. Austriacka wojna sukcesyjna. Śmierć cesarza Karola VI wywołała wojnę sukcesyjną austriacką. Pod pozorem nieuznania sankcji pragmatycznej oznaczała ona dążenie do rozbioru Monarchii Habsburskiej. Król pruski Fryderyk II wkroczył na Śląsk. Pretensje dynastyczne zgłosili bawarscy Wittelsbachowie; elektor bawarski Karol Albert, popierany przez Francję, został obrany jako Karol VII cesarzem Świętego Cesarstwa, przerywając trwający od XV w. szereg cesarzy z dynastii habsburskiej. Zgłosił nawet swoje roszczenia król polski August III, żonaty z córką zmarłego w 1711 r. cesarza Józefa I, zatem ciotką Marii Teresy. Ostatecznie Monarchia Naddunajska obroniła się, straciwszy tylko Śląsk, zdobyty przez Prusy. Rychła śmierć cesarza Karola VII Wittelsbacha spowodowała, iż kolejnym cesarzem został Franciszek Stefan Lotaryński. Maria Teresa, przyjmując korony Czech i Węgier (ale już nie Świętego Cesarstwa, choć tytułowano ją