Państwo Austro-Węgierskie

Franciszek Józef I był koronowaną głową Cesarstwa Austriackiego przekształconego w 1867 r. w wyniku tzw. ugody austriacko-węgierskiej w Monarchię Austro-Węgierską (państwo związkowe, unię realną pod berłem cesarskiej dynastii Habsburgów). Kraj miał powierzchnię 677 tys. km kw. (po aneksji w 1908 r. Bośni i Hercegowiny – ok. 51 tys. km kw.). W chwili wybuchu Wielkiej Wojny (1914 r.) liczył ok. 53 mln mieszkańców. Oznaczało to, że poddanych cesarza było więcej niż Francuzów, Włochów czy Brytyjczyków. Zamieszkiwali oni urozmaicony geograficznie obszar, znajdujący się w zlewni czterech mórz: Bałtyckiego, Północnego, Czarnego i Adriatyckiego. Poza potężnymi Alpami państwo przecinały Karpaty i mniejsze pasma górskie. Na rozległej Nizinie Węgierskiej z jeziorem Balaton rozciągała się puszta. Monarchia habsburska miała stosunkowo długą linię brzegową (Adriatyk). Przedlitawia i Zalitawia Litawa to niewielki prawobrzeżny dopływ Dunaju na wschód od Wiednia. Rzeczka rozdzielała dwie części monarchii habsburskiej, Austrię i Węgry, i od niej wzięły one potoczne nazwy. Przedlitawia. Obejmowała obszar dzisiejszej Austrii, Czech, Słowenii, części Włoch (rejon Triestu, Trydentu i Południowy Tyrol), Polski i Ukrainy (Królestwo Galicji i Lodomerii) oraz położoną na pograniczu ukraińsko-rumuńskim Bukowinę. Nie miała oficjalnej nazwy, określano ją jako „królestwa i kraje reprezentowane w Radzie Państwa” (czyli parlamencie) albo po prostu nazywano Austrią. Ostateczny kształt polityczny Przedlitawii nadała konstytucja dla ziem niewęgierskich, uchwalona w grudniu 1867 r. Zalitawia. Obejmowała dzisiejsze Węgry, Słowację, Ukrainę Zakarpacką, niemal połowę Rumunii, część Serbii i większą część dzisiejszej Chorwacji. Oficjalna jej nazwa brzmiała Kraje Korony Świętego Stefana. Królestwo Węgier miało pełną autonomię we wszystkich sprawach oprócz wojska i spraw zagranicznych, własny parlament i rząd. Z państwa wydzielono prowincję, którą obdarzono szeroką autonomią – Chorwację. Kraje koronne Austriacka część cesarstwa dzieliła się na 17 krajów koronnych. Były to w zasadzie okręgi centralnej administracji, pozbawione autonomii (Przedlitawia była państwem unitarnym). Krajem koronnym zarządzał namiestnik powoływany przez cesarza, władza ustawodawcza (bardzo okrojona) leżała w gestii sejmów krajowych. Ludność Zróżnicowanie narodowościowe i językowe. Austro-Węgry zamieszkiwało 11 narodowości (i wiele pomniejszych grup etnicznych), mówiących różnymi językami i dialektami, mających częstokroć rozbieżne interesy. Polaków i Węgrów wyróżniał silny stan szlachecki i wielusetletnie tradycje własnej państwowości; austriackich Niemców i Czechów – rozwinięta burżuazja i przemysł; Ukraińcy, Słowacy, Rumuni, Słoweńcy, Serbowie, Chorwaci byli przeważnie biednymi chłopami, którzy jednak powoli uczyli się czytać i myśleć o sobie jako o samodzielnych narodach. Włochów było mało, ale mieli stosunkowo wysoki poziom identyfikacji narodowej. Słowianie stanowili ponad połowę ludności Austro-Węgier. Zróżnicowanie narodowościowe dobrze obrazuje statystyka armii. Mobilizację latem 1914 r. ogłoszono w 15 językach. Na 100 żołnierzy Franciszka Józefa I przypadało 25 Niemców, 23 Węgrów, 13 Czechów, 9 Serbów i Chorwatów, po ośmiu Polaków i Ukraińców, 7 Rumunów, 4 Słowaków i 1 Włoch. Językiem armii był niemiecki (choć aby żołnierz mógł porozumieć się z przełożonymi, wystarczyło, że znał ok. 80 niemieckich komend i zwrotów). Poza tym w poszczególnych jednostkach język, którym posługiwało się co najmniej 20 proc. żołnierzy, miał status służbowego. Oficerowie zawodowi znali z reguły 2–3 języki używane w jednostkach. Jednak zdarzały się przypadki, że żołnierze na pytania oficerów odpowiadali rozłożeniem rąk albo nie byli w stanie wymówić poprawnie nazwy okrętu, na którym służyli. Podczas I wojny światowej w jednym z czeskich pułków niemiecki oficer rozmawiał z podwładnymi po angielsku! On znał ten język ze szkoły, a oni z pracy zarobkowej w USA. Konflikty narodowościowe. Konflikty na tle etnicznym paraliżowały życie polityczne (obstrukcja parlamentarna) i owocowały bijatykami na ulicach. Szczególnie wrażliwą sferą było szkolnictwo. W Przedlitawii z 254 działających w 1908 r. gimnazjów 48 proc. miało niemiecki język wykładowy, podczas gdy odsetek Niemców wynosił 36 proc. Poszczególne grupy narodowe zażarcie walczyły o szkoły z własnym językiem nauczania. Gdy w gimnazjum w leżącym wówczas w południowej Styrii Celje (niem. Cilli) w 1895 r. wprowadzono klasy ze słoweńskim językiem nauczania, sprzeciw niemieckich nacjonalistów skutkował rozpadem koalicji parlamentarnej w Wiedniu i upadkiem rządu premiera księcia Alfreda zu Windischgrätza. Na Węgrzech po 1867 r. w ramach polityki madziaryzacji zamknięto m.in. wszystkie (trzy) gimnazja ze słowackim językiem wykładowym, a w 1907 r. słowackie szkoły podstawowe. Od 1902 r. areną okresowych starć polskich i ukraińskich studentów stał się Uniwersytet Lwowski. Dochodziło do bójek, demolowania sal wykładowych, wznoszenia barykad na korytarzach, a nawet strzelanin. Analfabetyzm. Niezależnie od tego, jakim kto się posługiwał językiem, nie każdy poddany Franciszka Józefa I potrafił wyrazić się w nim na piśmie. Jeszcze na początku XX w. w niektórych regionach kraju (Bośni, Hercegowinie, Dalmacji, we wschodniej Galicji, w części Bukowiny i Siedmiogrodu) analfabetów było ponad 70 proc. Natomiast w Czechach, na Morawach, w Górnej i Dolnej Austrii i Tyrolu czytać i pisać potrafiło do 80 proc. populacji. Najlepiej w tej statystyce wypadały większe miasta. Fale emigracji. Rokrocznie z kraju odpływała olbrzymia fala emigracji zarobkowej. W latach 1881–90 Austro-Węgry opuściło 350 tys. osób, w kolejnej dekadzie – 600 tys., zaś w latach 1901–10 aż 2,1 mln. Fenomen masowej emigracji na przykładzie Galicji opisał Martin Pollack w książce „Cesarz Ameryki. Wielka ucieczka z Galicji”. Np. tylko w 1911 r. wyjechało stąd do USA 180 tys. osób. Tracono najbardziej rzutkich i przedsiębiorczych obywateli, a także – potencjalnych żołnierzy. Setki tysięcy poddanych Franciszka Józefa I wyjeżdżało corocznie do prac sezonowych w rolnictwie, głównie do Niemiec. Według danych słu