Ewolucja ustroju państwa za panowania Franciszka Józefa

U progu władzy Rewolucja wstrząsa dynastią. Osiemnastoletni arcyksiążę Franciszek Habsburg z perspektywy wiedeńskiego dworu obserwował wybuch rewolucji 1848 r. Środowisko dworskie było zaskoczone tym, iż paryska rewolta odniosła sukces i już w marcu przeniosła się na ulice Wiednia. Wydarzenia toczyły się szybko; arcyksiążę z obserwatora stał się ich uczestnikiem. Wybuchła wojna Austrii z Królestwem Sardynii i Piemontu, zmierzającym do zjednoczenia Włoch; w kampanii na terenie Lombardii Franciszek otrzymał chrzest bojowy pod najlepszym z możliwych dowództwem – feldmarszałka Józefa Radetzky’ego. Wydarzenia nie zwalniały tempa: powstanie na Węgrzech, wrzenie rewolucyjne w Czechach i Galicji. Konstytucja nadana w kwietniu 1848 r. nie wyszła naprzeciw społecznym oczekiwaniom i nie uspokoiła nastrojów. Dwór cesarski dwukrotnie musiał ewakuować się ze zrewoltowanej stolicy. Rewolucja jednak traciła impet. Gen. Alfred Windischgrätz krwawo rozprawił się z ludnością Wiednia bronionego przez gen. Józefa Bema. Armia austriacka spacyfikowała Czechy i Galicję. Pokonano armię Piemontu. W Kromieryżu pod Ołomuńcem, gdzie przebywał dwór cesarski, znaczna część austriackiej arystokracji i zamożnego mieszczaństwa uciekającego przed rewolucyjnym nastrojem ulicy, został utworzony nowy rząd z księciem Feliksem Schwarzenbergiem na czele. Składał się z konserwatywnych polityków, ale wybitnych fachowców. Na początek podjął zasadniczą decyzję dotyczącą tronu cesarskiego. Widoki na koronę. Koronę, którą nosił niepełnosprawny umysłowo, niepokazujący się publicznie Ferdynand I, w tak napiętej sytuacji należałoby przekazać jego młodszemu bratu, arcyksięciu Franciszkowi Karolowi. Jednak znany był on z braku ambicji i kompetencji; zasiadał wprawdzie w radzie regencyjnej obok kanclerza Klemensa Metternicha i księcia Franciszka Kolowrata, ale nie brał udziału w życiu politycznym. Ambicji natomiast nie zabrakło małżonce Franciszka Karola, arcyksiężnej Zofii, z bawarskiej dynastii Wittelsbachów. Już wcześniej zorientowała się, iż następcą tronu może zostać jej najstarszy syn Franciszek (któremu później, w nawiązaniu do cesarza Józefa II, dodano drugie imię Józef). Nie zaniedbała starań, aby koncepcja ta uzyskała na dworze prawo obywatelstwa. Stąd też wychowanie i wykształcenie potencjalnego władcy objęte było szczególna troską. Szkoła arcyksięcia. Od najmłodszych lat Franciszek był ubierany w szyte na miarę mundurki i poddawany mustrze. Wychowaniem wojskowym zajmował się weteran kampanii napoleońskich płk Franciszek von Hauslab. Nad formowaniem religijno-moralnym czuwał prałat, późniejszy arcybiskup i kardynał Józef Otmar Rauscher. Pozostałe przedmioty prowadził książę Henryk de Bombelles. Zgodnie z ówczesnym obyczajem wiele miejsca poświęcano jeździe konnej, szermierce i tańcowi. Wykładana młodemu człowiekowi historia cesarstwa rozpoczynała się od starożytności (bo to Juliusz Cezar i Neron mieli wspólnie nadać władcom Austrii privilegium maius, czyniąc Habsburgów dziedzicznymi arcyksiążętami). Wreszcie nauka języków. Prócz ojczystego niemieckiego, Franciszek Józef posługiwał się francuskim, włoskim, nieco łaciną. Potrafił się też porozumieć w językach czeskim i węgierskim, a w późniejszych latach był w stanie powiedzieć parę słów po polsku. Był to program uderzający oschłością i pragmatycznością. Zabrakło w nim miejsca dla literatury, sztuki, a nawet – co mogło dziwić w Wiedniu – muzyki. O wymianie poglądów, dyskusji nie było mowy. Zabrakło też czasu na rozrywkę w gronie rówieśników. Taki program wychowawczy został z dnia na dzień, z końcem 1848 r., przerwany – uczeń stał się cesarzem. Wymuszona abdykacja. 2 grudnia 1848 r. o godz. 8 rano w pałacu arcybiskupstwa ołomunieckiego w obecności całego dworu, członków dynastii, ministrów, posłów parlamentu ołomunieckiego i dowódców wojskowych książę Feliks Schwarzenberg odczytał dwa dokumenty. Pierwszym był akt abdykacji cesarza Ferdynanda I, zawierający również zrzeczenie się praw do tronu cesarskiego brata, arcyksięcia Franciszka Karola. Drugim był akt czyniący arcyksięcia Franciszka Józefa pełnoletnim. W systemie austriackiej monarchii dziedzicznej oznaczało to przeniesienie na niego praw do tronu. Franciszek Józef, teraz już Franciszek Józef I, przyjął błogosławieństwo od stryja i tym samym objął władzę. Odczytano akt intronizacyjny nowego cesarza, ogłoszono go zgromadzonej przed pałacem ludności; monarcha, jako zwierzchnik sił zbrojnych, przyjął defiladę wojskową. Zgodnie z panującym obyczajem ogłosił też, jakiej będzie się trzymał zasady: viribus unitis (wspólnymi siłami). Z ucznia pracującego pod nadzorem mentorów Franciszek Józef przeobraził się we władcę. Nie od razu samodzielnego; przez pierwsze trzy lata pracował z pomocą doświadczonego Schwarzenberga. Pierwsze decyzje Podsunięty program. Podstawowe reformy – ogłoszone naprędce dla uspokojenia rewolucji – po jej stłumieniu zupełnie odwołane być nie mogły. Nie można było wycofać się z zasady równości wszystkich wobec prawa. Nie było mowy o powrocie do poddaństwa i pańszczyzny włościan. Pojawiły się jednak starania, by zachować jak najwięcej przywilejów arystokracji, ziemiaństwa oraz dopuszczonego do wpływów i znaczenia zamożnego mieszczaństwa. Manifest intronizacyjny cesarza Franciszka Józefa I podkreślał nierozerwalność i niepodzielność monarchii; zatem oznaczał zahamowanie dążeń decentralistycznych, narodowych – przede wszystkim włoskich, węgierskich i polskich. Był to niewątpliwie program podsunięty młodemu władcy przez Schwarzenberga. Franciszek Józef otrzymał staranne wychowanie religijne, ale nie w kierunku tolerancji. Jako pilny uczeń znał historię, ale tylko Świętego Cesarstwa; nie uczono go historii Węgier, Czech czy Polski. Mówił w kilku językach, ale bez znajomości literatury pięknej. Słuchał opowiadań rodzinnych, jakim władcą był jego dziadek, Franciszek I i jaką pomocą służył mu kanclerz Metternich. Przyjął więc z wdzięcznością wsparcie, jakie mu zaproponował, czy raczej narzucił, Schwarzenberg. Zapamiętał wiele z jego pouczeń; może nawet z korzyścią dla swej działalności, bo Schwarzenberg nie był – w przeciwieństwie do Metternicha – cynikiem. Represje w imieniu cesarza. Kampania wojenna przeciwko Włochom na terenie Lombardii zakończyła się zwycięstwem armii austriackiej, dowodzonej przez feldmarszałka Radetzky’ego. Natomiast na Węgrzech gen. Windischgrätz poniósł szereg klęsk (jego sukcesy polegały głównie na ostrzeliwaniu cywilnej ludności Pragi i Wiednia), został więc zdymisjonowany. Jego następca gen. Juliusz Haynau zdobył sobie wkrótce opinię niebywałego okrutnika, hieny z Brescii. Sejm węgierski, obradujący w Debreczynie, postąpił według polskiego wzoru zaczerpniętego z powstania listopadowego: zdetronizował Franciszka Józefa I jako króla węgierskiego. Oznaczało to całkowitą separację Węgier od monarchii habsburskiej. Franciszek Józef I udał się wówczas do Warszawy i podczas spotkania z carem Mikołajem I poprosił o pomoc militarną. Natychmiast ją otrzymał i powstanie węgierskie zakończyło się klęską. Nastąpił okres represji dokonywanych w imieniu cesarza. W jego imieniu Schwarzenberg, zapowiadając amnestię dla kapitulujących powstańców, wypowiedział słynne słowa: „Ja, aber vorher werden wir ein bisschen hängen” (Tak, ale najpierw będziemy trochę wieszali). Opinia publiczna w Europie nie szczędziła cesarzowi ostrych słów. Ofiara zamachu. Tu też należy wspomnieć o zamachu na życie cesarza, związanym niewątpliwie z surowymi wyrokami na węgierskich powstańców. 18 lutego 1853 r. Franciszek Józef I przechadzał się w towarzystwie adiutanta hr. Maksymiliana O’Donnella przy Kärtnertor w pobliżu Hofburga. Nagle podbiegł doń młody człowiek i uderzył nożem w szyję. Sztywny kołnierz munduru osłabił uderzenie, ale monarcha odniósł ranę. Drugiego ciosu nie udało się zamachowcowi zadać, bo obezwładnił go adiutant z pomocą przechodnia. Niedoszłym zabójcą okazał się młody Węgier, czeladnik krawiecki János Libényi. Skazany został na karę śmierci. W myśl zasady, iż nikt nie powinien być sędzią we własnej sprawie (nemo iudex in causa sua), wyrok wydał nie cesarz, lecz sąd wojskowy. Władcy przysługiwało prawo łaski. Nie skorzystał z niego, zapewne w przekonaniu, że zamach na Habsburga zasługuje na najwyższą karę. Zdobył się jednak na niebanalną decyzję: matce skazańca, pozostającej bez środków do życia, wyznaczył dożywotnią rentę. Na pamiątkę ocalenia cesarza wybudowano w Wiedniu duży kościół w stylu neogotyckim, Votivkirche. Władca absolutny Koniec parlamentu i konstytucji. Już wiosną 1849 r. cesarz rozwiązał obradujący w Kromieryżu parlament, obwiniając go o szerzenie w kraju niepokoju. Następnie narzucił społeczeństwu przygotowaną w środowisku dworskim konstytucję, jednak nawet ona nie weszła w życie, gdyż z końcem 1851 r. sam ją unieważnił tzw. Patentem sylwestrowym. Ten zwrot od konstytucjonalizmu do absolutyzmu był ostatnim dziełem Schwarzenberga, który zmarł w kwietniu 1852 r. Cesarz stracił mentora. Serdecznie go żałował, ale natychmiast skorzystał na samodzielności. Stanowisko premiera nie zostało obsadzone. Po wygaśnięciu rewolucji powrócił wprawdzie z ucieczki stary Metternich, żył też jeszcze Kolowrat, ale nie odgrywali żadnej roli. Na pierwsze miejsce w rządzie wysunął się prawnik pełniący funkcję ministra spraw wewnętrznych Aleksander Bach. Był to działacz tak energiczny, że całą ówczesną epokę zaczęto nazywać erą Bacha. Lejtnant w czerwonych portkach. Cesarz zaczynał dopiero korzystać z pełnej samodzielności, utrzymywał się jeszcze przez kilka lat program narzucony przez Schwarzenberga. Polegał on na zespoleniu monarchii w jeden organizm, zapewniający Austrii przewagę w Niemczech i w Europie Środkowej. Schwarzenberg pozostawił cesarzowi powołanych przez siebie ministrów i im przypadło w udziale odbudowywać kraj po wojnach i zamieszkach lat 1848–49. Byli to działacze, którzy kariery polityczne rozpoczynali często w szeregach rewolucyjnych, aby z czasem przejść na prawą stronę sceny politycznej. Rozbudowywali administrację, policję i żandarmerię – zwłaszcza na terenach Węgier, Czech i Galicji. Oni też, zgodnie z koncepcją Patentu sylwestrowego, starali się zacierać historyczne odrębności, by mozaika monarchii habsburskiej ściśle podporządkowywała się Wiedniowi. Nie wszędzie im się to udawało. Nie od razu docierało do Franciszka Józefa, iż po jakichkolwiek wystąpieniach każde jego słowo, każde zachowanie było natychmiast za jego plecami komentowane. Nie zawsze przychylnie. Pamiętano porewolucyjne represje stanu wyjątkowego. Ponieważ z reguły ukazywał się publicznie ubrany w mundur, pojawiło się określenie, iż jest to lejtnant w czerwonych portkach. Styl sprawowania władzy. Wspólnymi siłami – maksyma, którą przyjął na początku swego panowania – nie znajdowała potwierdzenia w stylu sprawowania władzy. Cesarz nabrał przekonania, iż jako władca absolutny, opierający się na tradycji Habsburgów, nie zaniedba obowiązków. Dobierał doradców jako posłusznych wykonawców, i dotyczyło to także przebywających na dworze członków dynastii. Nie pozwolił, aby mu się narzucili rozmaici faworyci. Wprawdzie nie dopuszczał do siebie zauszników, ale nie dotyczyło to jego matki. Poprzez Zofię pewne sprawy i opinie docierały do cesarza, ale wśród ludzi jej bliskich nie było ani jednego Węgra czy Polaka. Godność cesarska nie wbijała Franciszka Józefa w dumę ani nie stworzyła nadmiernego dystansu w stosunku do poddanych. Podporządkował się obyczajowi sięgającemu czasów cesarza Józefa II; obyczaj ten pamiętano na dworze i przekazano młodemu władcy jako opowiadanie z dawnych dobrych czasów. Jeśli na jakimś szczeblu administracyjnym pojawiał się problem nieprzewidziany w przepisach prawnych, należało go przesłać wyżej. I tak, obojętne jak błahy, trafiał na biurko cesarza. Wszak to on był źródłem prawa! Należało więc sprawę rozstrzygnąć tak, iżby stawała się wzorem dla kolejnych, podobnych przypadków. Warto tu przytoczyć przykład takiej decyzji. Namiestnik Czech zwrócił się do monarchy z zapytaniem, czy jako właściciel ziemski (szło o jakąś posiadłość w czeskiej mieścinie) weźmie udział w głosowaniu podczas wyborów do sejmu krajowego. Tymczasem cesarz nawet nie wiedział, iż jest właścicielem ziemskim w Czechach i że winien tamże oddać swój głos. Zaskoczony, odpisał: „Po zastanowieniu przysługującego mi prawa nie wykorzystam”. Niewielki miał kontakt z codziennym życiem poddanych. Nie ilustrowały tego życia oficjalne raporty, nieunikające urzędowego optymizmu. O tym, iżby mógł – bez adiutantów – samotnie pójść na spacer po wiedeńskich ulicach, wstąpić do kawiarni czy do sklepu, nie było mowy. M.in. dlatego, iż pamiętano zamach Libényiego w 1853 r. Cesarz mógł spacerować swobodnie tylko po parku w Schönbrunnie. Ślub z Sissi. Tymczasem dojrzewała decyzja o małżeństwie. Oczywiście sprawę tę uznała za podległą swojej kompetencji arcyksiężna Zofia. Narzeczona dla cesarza musiała mu być równorzędna (ebenbürtig), czyli pochodzić z rodu panującego i być katoliczką. Upadła więc kandydatura księżniczki pruskiej Anny Hohenzollern, która mogłaby odegrać rolę w zbliżeniu Austrii i Prus. Nie brano pod uwagę prawosławnej kandydatki z dynastii Romanowów, choć mogłaby poprawić kontakty między Wiedniem i Petersburgiem. Arcyksiężna Zofia pragnęła wzmocnić pozycję własnego rodu, bawarskich Wittelsbachów. Nie zwracając uwagi na bliskie pokrewieństwo, zorganizowała spotkanie syna z dwiema swymi siostrzenicami, Heleną i Elżbietą, myśląc o bardziej dojrzałej Helenie. Franciszek Józef jednak zakochał się w młodszej Elżbiecie. Poprosił o jej rękę i został – jakżeby inaczej – przyjęty. Elżbieta (zdrobniale Sissi), licząca wówczas 16 lat, wyróżniała się jako piękność. Ślub odbył się 24 kwietnia 1854 r. w wiedeńskim kościele augustianów. Wśród licznych związanych z tym wydarzeń uwagę zwracała amnestia, obejmująca nie tylko pospolitych przestępców, ale i patriotów skazanych za działalność rewolucyjną. Polaków objęła ona w niewielkim stopniu, natomiast skorzystali na niej Węgrzy. Małżeństwo zostało przyjęte przez lud z sympatią. Zarówno ono, jak i amnestia spowodowały, że Franciszek Józef, dotychczas niezbyt popularny, zaczął zyskiwać w oczach poddanych. Dzieci nieudanego małżeństwa. Franciszek Józef i Elżbieta doczekali się po paru latach dwóch córek, Zofii i Gizeli. Wreszcie w 1858 r. przyszedł na świat syn Rudolf. Stało się to dynastycznym i państwowym świętem: przedstawiciele krajów koronnych składali u stóp tronu listy gratulacyjne zwane adresami. Nie zabrakło wśród nich także galicyjskiego, zainicjowanego przez Alfreda Potockiego z Łańcuta. Ulica lwowska nazwała ten tekst złośliwie pieluszkowym (patrz ramka). Nie układało się jednak to małżeństwo. Elżbieta nie umiała pokornie podporządkować się etykiecie, nie ułożyło jej się ze świekrą. Do ostrego konfliktu doszło w momencie, gdy Zofia pozbawiła ją wpływu na wychowanie dzieci i pouczyła, że służba dworska wie, komu ma być posłuszna. Elżbieta nie polubiła Hofburgu i niechętnie przebywała w Wiedniu. Nie zmieniła już tej sytuacji śmierć arcyksiężnej Zofii w 1872 r. Małżeństwo Franciszka Józefa i Elżbiety rozpadało się. Porażki absolutyzmu Mierny dyplomata izoluje Austrię. W polityce zagranicznej cesarz popełnił poważne błędy. Należało się spodziewać, iż skoro kryzys w okresie rewolucji został przezwyciężony przy pomocy Rosji, to sojusz z nią przetrwa. Stało się inaczej. Już Schwarzenberg przewidywał: „Zadziwimy świat niewdzięcznością”. Ujawnił się bowiem konflikt rosyjsko-austriacki na Bałkanach. Car Mikołaj I dążył do opanowania cieśnin Bosforu i Dardaneli oraz otwarcia dla Rosji drogi ku Morzu Śródziemnemu. Było jednym z jego marzeń, żeby wojsko rosyjskie wkroczyło do Stambułu, który znów stanie się Konstantynopolem, a meczet Hagia Sophia zamieni się w cerkiew. Armia rosyjska, licząc na łatwy sukces, pomaszerowała na południe, wkroczyła w 1853 r. do Mołdawii i Wołoszczyzny. Car spodziewał się życzliwej neutralności albo nawet poparcia militarnego ze strony Austrii. Tymczasem polityka rosyjska na Bałkanach kolidowała z wiedeńskimi planami zdobyczy terytorialnych wzdłuż osi Dunaju, aż do jego ujścia w Morzu Czarnym. Armia austriacka zablokowała więc marsz rosyjski przez Mołdawię i Wołoszczyznę. Francja i Anglia, które wsparły Turcję, wypowiedziały Rosji wojnę. Skłonne były poprzeć austriackie plany zagarnięcia Mołdawii i Wołoszczyzny, pod warunkiem jednak, iż Austria zrzeknie się Lombardii i Wenecji na rzecz Włoch. Na to cesarz Franciszek Józef zgody nie wyraził. W wyniku takiej polityki Austria ani nie poparła Rosji, ani nie przyłączyła się do ratujących Turcję mocarstw zachodnich. Był to poważny błąd. Pomiędzy Wiedniem i Petersburgiem pojawiło się ostre napięcie. Car Mikołaj I miał zapytać dyplomatę austriackiego hr. Walentego Esterhazyego: „Czy pan wie, jacy byli dwaj najgłupsi królowie polscy? Pierwszy to Jan Sobieski, a drugi to ja – a to dlatego, żeśmy obydwaj ratowali dynastię Habsburgów!”. Miarą pogorszenia się stosunków dyplomatycznych było i to, że w Galicji przystąpiono do fortyfikowania silnych twierdz przeciw Rosji – Krakowa i Przemyśla. Cele ówczesnej polityki Franciszka Józefa były jasne: pragnął osiągnąć zdobycze terytorialne na Bałkanach, jak najmniej się przy tym angażując, to jest nie przystępując do wojny krymskiej. Plan ekspansji Austrii w kierunku ujścia Dunaju poparł niebawem kanclerz Otto Bismarck, używając obrazowego określenia: „Niech się krowa pasie”. Cesarz nie zamierzał zaostrzać konfliktu z Rosją, gdyż pamiętał, że monarchia habsburska pozostawała w przymierzu z Rosją od czasów rozbiorów Polski. Kiedy w 1855 r. zmarł Mikołaj I i nastąpił po nim Aleksander II, Franciszek Józef zastanawiał się, czy i na jakich warunkach należałoby odnowić Święte Przymierze. Na razie jednak chętnie okupowałby całą Mołdawię i Wołoszczyznę, czyli późniejszą Rumunię. W rezultacie żadnego z celów nie osiągnął. Z warunków pokoju paryskiego, kończącego w 1856 r. wojnę krymską, był zadowolony. Nie brał pod uwagę osamotnienia Austrii, pomiędzy niechętną jej Francją Napoleona III, prowadzącymi własną politykę Prusami i Rosją. Bardzo szybko odczuł następstwa tego osamotnienia. Słaby strateg traci włoskie ziemie. W czasie wojny krymskiej Piemont stanął po stronie państw zachodnich, posyłając na front kilkunastotysięczny korpus, prowokując tym Austrię. Franciszek Józef wystosował wobec Turynu ultimatum. Opinia europejska uznała, że Piemont został zaatakowany. W 1859 r. wybuchła wojna, walki objęły Lombardię. Armią austriacką dowodził osobiście cesarz. Doszło do krwawych bitew pod Magentą i Solferino, obu przez niego przegranych. Powstał później pogląd, że Solferino mogło się zakończyć zwycięstwem, ale cesarz, pod wrażeniem okrucieństwa kampanii i strat, przedwcześnie nakazał odwrót. Odtąd nie obejmował bezpośredniego dowództwa ani nie wizytował linii frontu. Na mocy pokoju w Zurychu Austria zatrzymała Wenecję (nie na długo), Lombardię oddała Francji, a ta przekazała ją Piemontowi. Był to poważny krok na drodze do zjednoczenia Włoch, a to oznaczało niepowodzenia polityki austriackiej. Przestało istnieć Królestwo Neapolu i Sycylii, została zajęta znaczna część Państwa Kościelnego, padły posiadłości habsburskie w Toskanii i Modenie. Arcyksiążę Leopold II, wielki książę Toskanii, bezskutecznie zabiegał o pomoc u Franciszka Józefa; wreszcie, urażony, przeniósł się z Salzburga do Czech, gdzie pełnił funkcję burmistrza małego miasteczka. Arcyksiążę Franciszek V, władca Modeny, Carrary i Guastalii, przeniósł się do Wiednia. Żadnemu z nich nie zaproponowano wysokiego stanowiska. Monarcha konstytucyjny Zmiana ustroju. Klęska we Włoszech zadała ostateczny cios ustrojowemu absolutyzmowi, o którym mawiano złośliwie, iż bronią go cztery armie: stojących żołnierzy, siedzących urzędników, klęczących księży i pełzających szpicli. Skarb państwa, przeciążony już w czasie wojny krymskiej, groził krachem. Przejście z bezpłatnej, ale niewydajnej pańszczyzny na pracę wolnonajemną wymagało powolnego gromadzenia kapitału ziemiańskiego. Inwestycje przemysłowe mogły przynosić korzyści dopiero po latach. Powrót do domu pokonanej i sfrustrowanej armii groził rozruchami. Niezadowolenie objęło nawet sfery dworskie. Cesarz pojmował, iż dotychczasowej polityki kontynuować się nie da. Podjęte z jego woli reformy – ciągle bowiem był monarchą absolutnym – wprowadziły zasadnicze zmiany. Pojawili się – ku zaskoczeniu wiedeńskiej opinii – nowi doradcy. Okazało się, że w toku swej codziennej pracy i podróży inspekcyjnych po kraju monarcha zwracał uwagę na wyróżniających się urzędników. Należał do nich hr. Agenor Gołuchowski, bogaty ziemianin z Galicji, który teraz jako minister przygotował na zlecenie cesarza przełomowy akt prawny, nazwany Dyplomem październikowym (z racji wydania 20 października 1860 r.). Nastąpił zwrot ku konstytucjonalizmowi. Cesarz dzieli się władzą. Franciszek Józef zachował określone kompetencje (m.in. decydował o polityce zagranicznej i obronności państwa). Władzę wykonawczą scedował na rząd kierowany przez premiera. W krajach koronnych sprawowali ją namiestnicy mianowani przez monarchę. Władzą ustawodawczą cesarz podzielił się z dwuizbowym parlamentem (Reichsratem, Radą Państwa) powołanym w 1861 r., który uchwalał m.in. budżet i podatki. Kraje koronne miały swoje sejmy krajowe stanowiące prawo w zakresie spraw lokalnych (szkolnictwo, kultura, rolnictwo, przemysł). W sejmach krajowych były reprezentowane Kościół katolicki oraz nauka (zasiadali w nich arcybiskupi i biskupi oraz rektorzy uniwersytetów). Pozostali obywatele, którzy spełniali warunki cenzusu majątkowego, dzielili się na cztery kurie: kurię wielkiej własności ziemskiej, kurię izb przemysłowych i handlowych, kurię większych miast i kurię reszty gmin. Prawo wyborcze, zachowujące ślady ustroju stanowego, nie było równe: o ile w pierwszej kurii wystarczało ok. 100 głosów, aby wybrać posła, to w czwartej, zamożniejszych włościan, trzeba było ich ponad 8 tys. Nazywano ten system zasadą reprezentacji interesów. W każdym kraju koronnym wybierano posłów do parlamentu wiedeńskiego i do sejmu krajowego. Przejście od monarchii absolutnej do konstytucyjnej było osiągnięciem trwałym, ale ewolucja w kierunku federalistycznym nie powiodła się. Sejmy krajowe zostały szybko ograniczone tzw. Patentem lutowym, wydanym w 1861 r. Decyzje, jakie podjął Franciszek Józef, miały nie tylko chronić monarchię przed kolejną falą rewolucji czy rozpadem, ale też zapewnić jej bezpieczny rozwój na najbliższe dziesięciolecia. Zmiany ustrojowe stawiały cesarza w rzędzie wielkich monarchów XIX stulecia. Polska kość niezgody. W nowej sytuacji wiedeński dyplomata Johann Bernard Rechberg starał się załagodzić stosunki z Petersburgiem i Berlinem. Ale cele mocarstw były rozbieżne. Aleksandrowi II, który właśnie udzielił Polakom rady: „Point de ręveries” (dość mrzonek), szło o zaostrzenie kursu wobec polskiego ruchu wyzwoleńczego. To z kolei nie godziło się z polityką Franciszka Józefa, który wprowadzał w życie Dyplom październikowy stwarzający nadzieję na autonomię Galicji. Miał problem: udzielić Rosji pomocy przeciw polskim działaniom wyzwoleńczym czy poprzeć Polaków, co naraziłoby go na wojnę z Rosją? Ostatecznie wybrał drogę pośrednią: zdecydował się na wprowadzenie w Galicji stanu wyjątkowego. Powstanie styczniowe 1863 r. skomplikowało sytuację Franciszka Józefa. Należało się liczyć z możliwością wciągnięcia Galicji do walk zbrojnych. Brać też trzeba było pod uwagę – mało co prawda realną – możliwość poparcia polskich dążeń wyzwoleńczych przez Europę. W tonie uprzedzająco grzecznym Wiedeń przyłączył się do anglo-francuskiej noty dyplomatycznej wobec Petersburga. W prasie francuskiej ukazała się karykatura trzech ministrów spraw zagranicznych, Anglii, Francji i Austrii, wiozących notę w sprawie polskiej do Petersburga – na żółwiach. Owszem, miały miejsce w Galicji aresztowania chroniących się za kordonem powstańców oraz działaczy dopomagających powstaniu. Rywalizacja z Prusami. Wiedeńską politykę zagraniczną spotkały niebawem niepowodzenia za przyczyną Berlina. Prusy i Austria wystąpiły wspólnie przeciw Danii, domagając się zwrotu księstw Szlezwiku i Holsztyna. Wojną, jaka wówczas wybuchła, interesowano się w Europie mało, śledząc polskie powstanie przeciw Rosji. Dania została szybko pokonana, ale wybuchł konflikt pomiędzy zwycięzcami o podział łupów. Doszło do oziębienia stosunków dyplomatycznych między nimi. Kanclerz Bismarck zmierzał do wyrugowania wpływów austriackich w Związku Niemieckim. Franciszek Józef przeceniał własne siły. Włoski minister spraw zagranicznych, współtwórca sukcesów Piemontu, hr. Camillo Cavour, zwrócił się do niego z propozycją wykupienia Wenecji. Cesarz ofertę odrzucił, bo nie chciał dobrowolnie uszczuplić swego państwa. W obliczu mającej lada chwila wybuchnąć wojny, do której Austria nie była należycie przygotowana, należało zmienić dowództwo armii. Cesarz nie podjął trafnych decyzji. Łatwiejszy front włoski powierzył arcyksięciu Albrechtowi w przekonaniu, że zwycięstwo odbuduje chwałę dynastii habsburskiej. Front pruski, który miał zadecydować o losach wojny, powierzył gen. Ludwikowi von Benedekowi. Ten wypraszał się z tego dowództwa, nie ceniąc wysoko armii, którą miał prowadzić, i podkreślając, że nigdy nie walczył w Czechach czy na Śląsku. A nie wiedział jeszcze, że przyjdzie mu stawić czoła jednemu z najsłynniejszych dowódców XIX w., feldmarszałkowi Helmutowi von Moltkemu. Wojna rozpoczęła się w czerwcu 1866 r. i skończyła w sierpniu. Arcyksiążę Albrecht pokonał włoską armię. Kampania na terenie Czech trwała równie krótko. Benedek już po pierwszych działaniach depeszował do cesarza, aby zawarł jak najszybciej pokój, bo „katastrofa jest nieunikniona”. Z początkiem lipca pod Sadową armia austriacka została rozbita. Nie powiodło się także sojusznikom Austrii w Związku Niemieckim. Armie Hanoweru, Bawarii, Wirtembergii nie oparły się pruskiej. Austria nie straciła nic ze swego terytorium, jednak ogromne zmiany nastąpiły w Niemczech. Prusy wcieliły do swego terytorium Hanower, Nassau, Szlezwig i Holsztyn oraz podporządkowały sobie Bawarię, Wirtembergię, Badenię i Hesję. Suwerenność ocaliły tylko malutkie księstwa: Luksemburg i Liechtenstein. Przestał istnieć Związek Niemiecki, a powstał Związek Północno-Niemiecki, ściślejsza federacja, oparta na konstytucji. Niebawem, w 1871 r., powstała II Rzesza Niemiecka, z cesarzem na czele. Austria dała się wyprzedzić Prusom, cesarz Franciszek Józef I ustąpił miejsca cesarzowi Wilhelmowi I. Ratunek w unii. Zachwiana została równowaga polityczna całego cesarstwa. Było oczywiste, że bez poparcia Węgrów monarchia habsburska nie powróci do stabilności. Także Węgrzy pojmowali, iż bez pomocy Austrii nie poradzą sobie z separatyzmem ludności na węgierskich granicach: Słowaków, siedmiogrodzkich Niemców, Rumunów, Serbów, Słoweńców, Chorwatów. Z początkiem 1867 r. Franciszek Józef podjął decyzję stanowiącą konsekwencję ugody z Węgrami: cesarstwo austriackie przeobraziło się w dualistyczną Monarchię Austro-Węgierską. Dwa państwa powiązała osoba wspólnego monarchy, Franciszka Józefa, jako cesarza Austrii i króla Węgier (Kaiser und König, w skrócie: K. u. K., co w przekładzie na język polski brzmiało C. i K.). Węgrzy otrzymali konstytucję, tę samą, która już raz została uchylona w 1849 r. Co dziesięć lat ugoda austro-węgierska miała być ewentualnie korygowana. Związek został umocniony uroczystą koronacją w Budapeszcie 8 czerwca 1867 r. Szczególnie ciepło przyjmowano cesarzową Elżbietę, która demonstrowała sympatię do Węgrów. Serię wielkich reform Franciszka Józefa zakończyła konstytucja grudniowa z 1867 r., obowiązująca do I wojny światowej. Władca Polaków Polski Piemont. Cesarz odbierał wykształcenie w czasach, gdy Europą rządziło Święte Przymierze, a polityką wiedeńską kierował kanclerz Klemens Metternich. Informowano zatem arcyksięcia, że polskie terytoria, zajęte przez Austrię w latach 1772 i 1795, były nie zaborem, lecz rewindykacją nieokreślonych bliżej uprawnień. Konsekwencją takiego wyedukowania było przekonanie, że polski ruch wyzwoleńczy jest sprzeciwem, jeśli nie wręcz buntem przeciw legalnej władzy. Nie szła jednak za tym pełna aprobata monarchy dla administracji austriackiej w Galicji 1846 r., a słyszał o niej w chłopięcych latach. Dotyczyło to działań w myśl niekoniecznie moralnej zasady divide et impera, wykorzystującej konflikt między dworem a wsią celem stłumienia polskiego powstania. Mówiło się w Wiedniu wiele o liście otwartym margrabiego Aleksandra Wielopolskiego do kanclerza Metternicha, obarczającego go odpowiedzialnością za rzeź galicyjską. Pojmowano także w Wiedniu, że polskie poparcie dla węgierskiego powstania w latach 1848–49 miało poważne znaczenie. Granica Galicji z Węgrami biegła łukiem Karpat od Czarnohory po Cieszyn; wyzwolenie się Węgier oderwałoby Galicję od Austrii, czyniąc z niej – pogląd ten niebawem się pojawi – polski Piemont. Zmiana polskiego kursu. Opinia polska o polityce austriackiej po Wiośnie Ludów z czasem uległa zmianie, choć zrazu głównie ze względów porównawczych – gorsza się zdawała germanizacja w zaborze pruskim i polityka, która doprowadziła do powstania styczniowego w zaborze rosyjskim. Austria, przeobrażając się w monarchię konstytucyjną, zapewniała Galicji autonomię, polonizację administracji, sądownictwa i oświaty. Wystarczył niedługi okres swobodniejszego życia politycznego, aby zatarła się pamięć o austriackich rządach w Galicji w pierwszej połowie XIX w. i doszło do aktywizacji szerszych kręgów społecznych, łącznie z wyzwolonymi od poddaństwa włościanami. Niepowodzenia austriackie w latach 1859 i 1866, osłabiające monarchię habsburską, katastrofa powstania styczniowego i represje w zaborze rosyjskim poczęły stwarzać podstawę pod program ugody z Austrią w zamian za autonomię. W adresie uchwalonym przez sejm galicyjski 10 grudnia 1866 r. pojawiły się słowa, które cesarz Franciszek Józef przyjął z satysfakcją: „Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy”. Nie był to jednak dowód rezygnacji z dążeń niepodległościowych, lecz skutek sytuacji po klęsce powstania styczniowego. Pojawił się wówczas znacznie dalej idący program, zmierzający do uzyskania niemal pełnej niezależności na legalnej, pokojowej drodze. W 1868 r. sejm galicyjski uchwalił rezolucję, która – zapowiadając wycofanie posłów polskich z Rady Państwa – mogła doprowadzić do zablokowania jej działalności. Wywołałoby to kryzys konstytucyjny, przed którym Wiedeń mógłby się uchronić, znacznie rozbudowując autonomię galicyjską. Mówiono nawet o „wyodrębnieniu”. Rezolucja po kilku latach targów i starań upadła, ale odniosła pewien skutek w postaci rozbudowania autonomii. Wierni Galicjanie. W rezultacie stała się Galicja prowincją, w której narodowość polska miała najszersze możliwości. Rola instytucji uzyskanych w toku walki o autonomię była poważna. Choć pozostawały one w rękach zamożnego ziemiaństwa, mieszczaństwa i duchowieństwa, służyły jednak ogółowi ludności. Dla oświaty i kultury poważną rolę odegrała Rada Szkolna Krajowa, która kierowała całością szkolnictwa. Spolonizowane Uniwersytety Jagielloński i Lwowski oraz Akademia Umiejętności w Krakowie położyły zasługi w rozwoju nauki. Problem osobistego stosunku cesarza Franciszka Józefa do Galicji był przedmiotem wielu dyskusji. Przeważył pogląd, iż odnosił się on z wyraźną sympatią nie do Polaków – wiadomo, iż parokrotnie starał się odbudować sojusz Świętego Przymierza – ale do swych „wiernych Galicjan”. Tak też odnosił się do miejscowej ludności w czasie podróży inspekcy