Cesarz – wódz naczelny

Wojna pierwsza: z Włochami. Już od najmłodszych lat przyszły cesarz fascynował się wojskiem. W wieku 20 miesięcy ćwiczył w pokoju dziadka krok defiladowy, a po ukończeniu trzeciego roku życia znał dystynkcje żołnierskie i mundury wielu pułków. W tych ostatnich, szytych na miarę, chodził od czwartego roku życia. W wieku 13 lat został tytularnym dowódcą 13. pułku dragonów. Pierwszy raz znalazł się na froncie, gdy jako 18-latek został wysłany do Królestwa Lombardzko-Weneckiego w czasie Wiosny Ludów, aby obserwować poczynania wytrawnego dowódcy Josepha Radetzky’ego, który gromił wojska Piemontu. Feldmarszałek nie poświęcił plączącemu się przy sztabie arcyksięciu większej uwagi, ten zresztą szybko został odwołany do Wiednia. Kochający manewry. Już jako cesarz intensywnie zajmował się sprawami wojska, poświęcając im wiele czasu. „Wszystko, co wojskowe, jest mi bliskie” – deklarował. Podczas pobytu w Wiedniu często jeździł do siedziby Ministerstwa Wojny. Od początku panowania odbywał podróże inspekcyjne i oglądał manewry organizowane w różnych prowincjach imperium. Gdy był jeszcze w pełni sił, te wyprawy trwały po kilka tygodni. Tak było np. w czerwcu 1855 r., gdy odwiedził Bukowinę i Galicję (na manewrach w Galicji był m.in. w latach 1880 i 1896 w Mościskach, w 1900 r. w Jaśle i w 1906 r. w Cieszynie), czy w styczniu 1862 r. podczas wizytacji garnizonów w północnych Włoszech. Później składał głównie wizyty jednodniowe, ale z nich nie rezygnował. W ocenie monarchy manewry pełniły bardzo ważną funkcję – generalnej próby przed „morderczą wojną”. Z niechęcią odnosił się do ćwiczeń walk pozycyjnych (okopowych), gdyż wtedy – jak twierdził – „widać tylko klęskę, a nie widać manewrów”. Zdecydowanie mniej czasu poświęcał marynarce, uważając ją za kosztowny balast (pochłaniała 15 proc. budżetu na obronność). Po raz ostatni instalacje morskie w Puli na półwyspie Istria wizytował we wrześniu 1902 r. Nigdy nie założył munduru admiralskiego. Związany z oficerami. Specjalna więź, przypominająca feudalne relacje suwerena z wasalami, łączyła Franciszka Józefa z korpusem oficerskim. W swej relacji z Wiednia z września 1900 r. brytyjski dyplomata sir Horace Rumbold donosił centrali: „Jego Wysokość jutro z rana wyjeżdża z Wiednia na manewry wojskowe do Galicji, zakrojone tego roku na wyjątkowo dużą skalę. Jego Wysokość nigdy nie jest tak szczęśliwy, jak pośród swoich oddziałów”. Etos c.k. oficera zakładał apolityczność (w praktyce oficerowie w swej masie byli umiarkowanie konserwatywni), wrogość wobec wszelkich nacjonalizmów, oddanie austriackiej idei państwowej i swemu suwerenowi, cesarzowi. Przy rekrutacji do korpusu oficerskiego nie zwracano uwagi na narodowość i religię kandydata. Cesarz trzymał się natomiast na dystans od podoficerów i szeregowych. Nigdy nie zdobył się choć na chwilę rozmowy z prostymi żołnierzami. Taka bowiem poufałość była niezgodna z jego wizją władzy i autorytetu cesarskiego. Myślący archaicznie. Jednak mimo zainteresowania wojskiem, zdaniem wielu obserwatorów Franciszek Józef I pozostawał w sprawach militarnych dyletantem, koncentrującym uwagę na sprawach drugorzędnych, takich jak perfekcyjna organizacja parad czy nienaganny wygląd mundurów żołnierzy podczas przeglądu wojsk. Wysokie stanowiska dowódcze powierzał często członkom Domu Habsburgów, którzy się do tego po prostu nie nadawali. Miał także żyć w świecie dawno nieaktualnych wyobrażeń na temat pola walki. Dowodził tego np. jego stosunek do kawalerii. Akceptował poglądy generalnego inspektora tej formacji Rudolfa von Brudermanna, który oponował przeciw wprowadzeniu nowinek, np. mundurów maskujących. Jak argumentował, nie można przecież pomalować koni na szaro. Podczas manewrów w 1913 r. przekonywał także, że kawaleria podczas szarży będzie w stanie – choć wysokim kosztem – zdobyć stanowiska karabinów maszynowych. Wojskowi manewry z udziałem kawalerii określali prześmiewczo bitwami Zofii, a to dlatego, że żona następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda bardzo lubiła przyglądać się szarżom głębokich ugrupowań jazdy. Także Franciszek Józef nie dostrzegał tu konieczności zmian. Trzeba jednak przyznać, że nie tylko nad Dunajem na początku XX w. hołdowano anachronicznym poglądom na rolę kawalerii. Ufający armii. Także w monarchii naddunajskiej armia stała na straży uświęconego tradycją porządku politycznego i społecznego. Sam Franciszek Józef przekonał się o tym już na początku panowania. Jak powiadano później, w latach 1848–49 Austrię ocalił bunt trzech generałów: Feliksa Schwarzenberga, Alfreda Windisch-Grätza i Josipa Jelačića, którzy na własną rękę, bez rozkazu z góry, rozpoczęli tłumienie narodowych wystąpień w Czechach, Galicji, północnych Włoszech i na Węgrzech (tu Habsburgów wsparły wojska carskie). Cesarz nigdy nie zapomniał, że to właśnie armia uratowała wtedy państwo i tron. Wojsko określał mianem zaprawy murarskiej, która spajała całą budowlę, jaką była monarchia habsburska. Po pacyfikacji rewolucji władze austriackie przystąpiły do budowy już poza rogatkami Wiednia (którego mieszkańcy podczas Wiosny Ludów kilkakrotnie się buntowali i sięgali po broń) nowego arsenału otoczonego kompleksem koszar. Nowe koszary zbudowano także w strategicznych punktach stolicy, aby sam ich widok działał otrzeźwiająco na ewentualnych buntowników, a gdyby i to nie poskutkowało – żeby można było szybciej przywrócić spokój. Wprowadzony podczas Wiosny Ludów stan oblężenia zniesiono dopiero po kilku latach: w Wiedniu, Pradze i Grazu we wrześniu 1853 r., na Węgrzech i w Królestwie Lombardzko-Weneckim w maju 1854 r. Kilka miesięcy później uczyniono to w Siedmiogrodzie. Wojna druga: z Piemontem i Francją. Armia miała służyć nie tylko zapewnieniu stabilizacji wewnętrznej, ale i utrzymaniu wielkomocarstwowej pozycji cesarstwa. A zewnętrznych wyzwań nie brakowało. Zagrożone były przede wszystkim habsburskie posiadłości na Półwyspie Apenińskim, gdzie do roli lidera ruchu narodowego aspirowało Królestwo Piemontu, sprzymierzone z Francją. Król Piemontu Wiktor Emanuel II zapowiadał w parlamencie, że nie pozostanie głuchy na „krzyk cierpienia” dochodzący z różnych stron włoskiej ojczyzny, zaś Napoleon III podczas noworocznej (1859 r.) rozmowy z ambasadorem austriackim w Paryżu wyraził ubolewanie, że stosunki między oboma państwami nie były już tak dobre jak dawniej. Austriacy pod koniec kwietnia zażądali w ultimatum natychmiastowego zaprzestania zbrojeń przez Piemontczyków. Premier w Turynie Camilo Cavour odrzucił je, komentując to sentencją Juliusza Cezara: „Kości zostały rzucone!”. Na radzie ministrów 27 kwietnia 1859 r. Franciszek Józef stwierdził, że wojna z Piemontem to nakaz honoru i obowiązku: „Przystąpimy do niej w niezbitym przekonaniu o naszej słuszności, zmuszeni koniecznością i ufni w Bożą pomoc”. Dwa dni później austriackie siły przekroczyły graniczną rzekę Ticino. Ich głównodowodzącym został gen. Ferencz József Gyulay, namaszczony na to stanowisko jeszcze przez feldmarszałka Radetzky’ego, zmarłego w 1858 r. Gyulay działał jednak bez niezbędnej energii, nie mogąc zdecydować się na kierunek uderzenia. Ostatecznie oddał inicjatywę strategiczną nieprzyjaciołom i czekał na nich na pozycjach w pobliżu granicy. Tam pod Magentą, 4 czerwca 1859 r., wojska habsburskie przegrały bitwę. Nienaciskane przez zwycięzców, wycofywały się na wschód w bezwładzie, pozostawiając rannych i pełne magazyny. Ufny we własne zdolności. Wtedy naczelne dowództwo przejął osobiście, niemający ani talentów i odpowiedniego wykształcenia wojskowego, ani też niezbędnego doświadczenia w dowodzeniu takimi masami wojsk, 30-letni Franciszek Józef I. Uznał on odwrót za przedwczesny. 21 czerwca siły austriackie zatrzymały się za rzeką Mincio. Tu cesarz postanowił przejść do zwrotu zaczepnego, zanim od południa nadejdą francuskie posiłki. Liczył, że uda mu się zaskoczyć nieprzyjaciół w momencie, gdy tylko część ich sił będzie znajdować się na wschodnim brzegu rzeki Chiese, co pozwoliłoby mu pobić wrogie korpusy jeden po drugim. Austriacki monarcha spodziewał się także przystąpienia do wojny po jego stronie Prus. W swym bowiem mniemaniu walczył w imię utrzymania porządku Świętego Przymierza. Nadzieję cesarza mógł budzić fakt zmobilizowania przez Prusaków sześciu korpusów i koncentracja ich w Nadrenii przy granicy z Francją. „Lombardia zależy od Renu” – mówiono w Austrii. Pobity w polu. W takich okolicznościach 24 czerwca wokół miejscowości Solferino, leżącej na południe od jeziora Garda, rozgorzała bitwa. Nie przebiegła zgodnie z oczekiwaniami Franciszka Józefa. Naocznie obserwował upadek miejscowości Cavriana, po czym zarządził generalny odwrót za Mincio. Wojna była przegrana. Po Solferino pisał do matki, że nie poczuwa się do żadnej winy ani do błędnie wydanego rozkazu. Prusaków, którzy pozostali neutralni, określił mianem „haniebnych szumowin”. Z kolei w liście do Elżbiety przedstawił obraz splątanej masy rannych żołnierzy, uciekinierów, wozów i koni. „Smutne wydarzenia potwornego dnia, w którym dużo wielkich rzeczy zostało uczynione, jednak los nam nie sprzyjał. Jestem bogatszy o wiele doświadczeń i poznałem, co znaczy być pokonanym wodzem”. Już nigdy więcej nie zdecydował się na osobiste dowodzenie wojskami w polu. Habsburg postanowił przełamać osobistą niechęć do Napoleona III, którego prywatnie nazywał arcyłotrem i hultajem, i spotkał się z nim 11 lipca 1859 r. w miejscowości Villafranca. Warunki zawieszenia broni okazały się całkiem znośne. Przy Austrii miała pozostać cała Wenecja oraz czworobok twierdz Mantua-Legano-Peschierra-Werona. Natomiast Lombardia z Mediolanem ostatecznie trafiła do Piemontu. Powyższe ustalenia potwierdził podpisany 11 listopada 1859 r. w Zurychu pokój. Po włoskiej porażce policja donosiła w raportach, że w gospodach otwarcie drwiono z cesarza, a mężczyźni, widząc go przejeżdżającego w powozie, nie uchylali kapelusza. Podczas przeglądu wojsk, jaki odbył się po powrocie Franciszka Józefa do Wiednia, ze zgromadzonego tłumu gapiów podnosiły się głosy wzywające go do abdykacji. Wojna trzecia: z Danią. Do kolejnego starcia wojsk habsburskich, tym razem już z Prusakami u boku, doszło w 1864 r. ponad tysiąc kilometrów na północ, na Półwyspie Jutlandzkim. Tam oba niemieckie mocarstwa stanęły wspólnie w obronie praw ludności niemieckiej zagrożonej przez centralistyczne zakusy nowego króla Danii. Po zwycięstwie w wojnie z Duńczykami między wojskami pruskimi i austriackimi na obszarach zajętych księstw dochodziło do napięć i konfliktów. Bismarckowi bowiem zależało na sprowokowaniu wojny z Austrią i jej pobiciu, co otworzyłoby drogę do zjednoczenia Niemiec pod pruskim przywództwem. Od początku 1866 r. w Niemczech narastała atmosfera wojenna. Wojna czwarta: z Prusami. Wojna między Prusami a Austrią, którą wsparły m.in. Bawaria, Saksonia i Hanower, wybuchła w połowie czerwca 1866 r. Tym razem cesarz już nie ryzykował samodzielnego dowodzenia wojskami w polu. Na stanowisko dowódcy Armii Północnej wyznaczył Ludwika von Benedeka, który zaznaczył się w bitwie pod Solferino, gdzie swym korpusem zatrzymał całą armię piemoncką. Tej nominacji domagała się także opinia publiczna. Sam Benedek stanowisko przyjął z wielkimi oporami i to jedynie na osobistą prośbę cesarza. Operacje prowadził nieudolnie, bez energii i wiary w zwycięstwo, kilkakrotnie prosząc cesarza o rozpoczęcie negocjacji pokojowych. W telegramie z 1 lipca wysłanym do monarchy pisał: „Upraszam pilnie Waszą Cesarską Mość o zawarcie pokoju za wszelką cenę, katastrofa armii nieunikniona”. Franciszek Józef I nie chciał o tym słyszeć: „Zawarcie pokoju wykluczone. Rozkazuję, jeśli to konieczne, rozpocząć odwrót w największym porządku. Czy odbyła się już bitwa?”. Do walnego starcia, o które pytał cesarz, doszło pod Sadową 3 lipca 1866 r. Bez wiary w zwycięstwo Benedeka nie mogła się ona zakończyć innym wynikiem niż klęską sojuszniczych wojsk austriacko-saskich. Droga na Wiedeń stała przed Prusakami otworem. Przegrany, ale nie upokorzony. Choć w pierwszych dniach po Sadowie w Wiedniu dominowały nastroje wojenne, to wkrótce zaczęto się skłaniać ku pokojowi. Obawiano się bowiem wybuchu powstania na Węgrzech. Wyszło to naprzeciwko oczekiwaniom Bismarcka. Pruski premier zdecydowanie oponował wobec snutych na berlińskim dworze planów aneksji północnych Czech i Bawarii. Dążył do jak najszybszego zakończenia wojny, obawiając się m.in. interwencji Francji. Grożąc swą dymisją, wbrew ambicjom króla i wielu wojskowych postawił na swoim – wojska pruskie nie wkroczyły do Wiednia. Rokowania pokojowe przebiegły błyskawicznie. Warunki zawartego w sierpniu 1866 r. pokoju praskiego, który zakończył tę – jak ją okrzyknięto w Niemczech – „wojnę siedmiotygodniową”, okazały się dla Austrii nadzwyczaj łagodne. Utraciła jedynie Wenecję i zarządzany przez siebie po 1864 r. Holsztyn. Kolejna porażka w wojnie podkopała jednak autorytet samego monarchy. Rozpoczęto dochodzenie mające wyjaśnić przyczyny klęski. Jednak w wyniku osobistej interwencji Franciszka Józefa śledztwo zamknięto. Niefortunnego Benedeka zobowiązano jedynie do niezabierania publicznego głosu w dyskusji na temat przegranej wojny. W 1866 r. oręż austriacki odniósł jednak kilka sukcesów we Włoszech. Arcyksiążę Albrecht pobił włoskie wojska pod Custozzą 24 czerwca. Brawurową szarżą zasłużył się 13. pułk ułanów galicyjskich dowodzony przez płk. Maksymiliana von Rodakowskiego. W jej trakcie polski ułan ranił włoskiego następcę tronu Humberta. Niespełna miesiąc później, nieopodal adriatyckiej wyspy Lissa, admirał Wilhelm von Tegetthoff pokonał włoską flotę, posyłając na dno dwa jej okręty. Donosząc o toczących się negocjacjach pokojowych, krakowski „Czas” w numerze z 31 lipca 1866 r. komentował zgryźliwie: „Osobliwą rolę odgrywają Włochy w całej tej sprawie. Od sześciu lat przygotowują się z ogromnym hukiem i trzaskiem do wojny – kiedy przyszedł czas w pole wyruszyć, oni tylko jedni nie byli gotowi. Mieli sześć lat czasu na ułożenie planu ataku na czworobok [twierdz austriackich w płn. Włoszech], ułożyli plan niedorzeczny i zostali na gło