Mit dobrotliwego władcy

Patron la belle époque. Postrzegany jako dobroduszny starszy pan, a zarazem pełen godności najdostojniejszy europejski monarcha Franciszek Józef I był już za życia, a tym bardziej po śmierci, patronem la belle époque w wydaniu środkowoeuropejskim. „Żal mi tych wszystkich, którzy nie przeżyli za młodu ostatnich lat ufności do wspólnoty europejskiej – wspominał pisarz i dramaturg Stefan Zweig. – Ten tylko, kto przeżył ową epokę wiary w świat, zrozumie, że wszystko, co nastąpiło później, było już tylko regresją i mrokiem”. Trzeba pamiętać, że w schyłkowych Austro-Węgrzech pod wieloma względami rzeczywiście żyło się lepiej niż po 1918 r. Epoka międzywojenna przyniosła niepodległość większości (choć przecież nie wszystkim) narodom monarchii, ale także inflację i kryzys ekonomiczny, polityczną niestabilność, przewroty i dyktaturę, a także brutalizację życia publicznego. I wojna znacząco zachwiała wiarą w postęp, rozum, humanitaryzm. Z perspektywy lat zatem Austro-Węgry zdawały się krajem stabilnym, bezpiecznym i o wiele bardziej liberalnym niż to, co przyszło po nich. Polscy parlamentarzyści, bici w Brześciu przez polskich oficerów za odmowę podporządkowania się Piłsudskiemu, wspominali z rozrzewnieniem pobyt w c.k. więzieniu. Jak to ujął pisarz Robert Musil: „W Cekanii geniuszy uważano za łobuzów, ale też nigdy, jak zdarzało się to gdzie indziej, nie uważano pierwszego lepszego łobuza za geniusza”. Dał poddanym święty spokój. Pozytywny wizerunek Austro-Węgier na Zachodzie ukształtowali w znacznej mierze emigranci, tacy jak polski Żyd Ludwik Namierowski, który jako Lewis Namier został brytyjskim dyplomatą i czołowym historykiem okresu międzywojennego. Po dojściu do władzy Hitlera i zajęciu większości krajów byłej monarchii przez Armię Czerwoną w jego ślady poszło dziesiątki autorów, którzy zrobili kariery na zachodzie Europy i w Stanach. Ich punkt widzenia można streścić następująco: Austro-Węgry rozpadły się pod wpływem narastającego nacjonalizmu, a ponieważ wiadomo, do jakich okropności popchnął Europejczyków nacjonalizm w XX w., monarchia Habsburgów, choć anachroniczna, nie była taka zła. Franciszek Józef nie był, niestety, władcą wybitnym, ale przynajmniej pod jego rządami jeśli ktoś nie interesował się polityką, to nie musiał – i polityka się nim nie interesowała, a to z perspektywy doświadczeń z totalitaryzmem już bardzo wiele. Stanisław Vincenz w pierwszej księdze „Na wysokiej połoninie” ustami wójta wsi Żabie następująco streścił zalety rządów cesarza: „Przecie są tacy, co mówią, że car ruski najlepszy, bo prawosławny, to znaczy twardy i strasznie mocny, a inni, że Francuz, bo choć trochę miękki, sama delikacja, głowa nie żadna kapusta, a ja mówię, ja wójt Żabiego, nasz cesarz najlepszy, ani twardy, ani miękki, bo nam dowierza, daje nam borgi wielkie, daje konstytucję, to znaczy daje nam spokój”. Ojciec ludów. Franciszek Józef za geniusza nigdy nie uchodził ani nie miał takich ambicji. Fenomen jego popularności zasadzał się raczej na tym, że umiejętnie eksponował swoją przeciętność, a ponadto na pozornej apolityczności jego osoby – jako stojącego ponad politycznymi sporami ojca „swych ludów”. Sprzyjały mu dwa czynniki. Po pierwsze, Franciszek Józef był głową najstarszej i najbardziej utytułowanej dynastii w Europie, a na dodatek rządził swą monarchią 68 lat, przeżywając większość swych premierów, ministrów i politycznych oponentów. W tym kontekście łatwo było postrzegać go jako postać stojącą jednocześnie ponad i z boku bieżących konfliktów politycznych. Po drugie, w końcowych dekadach swego istnienia Austro-Węgry były nękane nieustannymi sporami skłóconych narodowości, partii i stronnictw. Niemcy byli nieustannie skłóceni z Czechami i Słoweńcami, Polacy z Ukraińcami, Przedlitawia z Zalitawią, Serbowie z Chorwatami, Węgrzy z Serbami i Rumunami, socjaldemokraci z konserwatystami i chadekami. W tym galimatiasie wszyscy czuli się niepewni i nikomu nie przychodziło do głowy porywać się na autorytet Najjaśniejszego Pana; przeciwnie: wszyscy marzyli o przeciągnięciu go na swoją stronę. Nawet socjaldemokraci – z pozoru rewolucyjni marksiści – w wydaniu austriackim przezywani byli Burgsozialisten, pałacowymi socjalistami, pozostającymi w zaskakująco dobrych stosunkach z tronem. Z dala od ideologii narodowej. Osobisty autorytet i popularność Franciszka Józefa paradoksalnie czerpały ze słabości jego państwa i jego ideowych fundamentów. Wszystkie sąsiednie monarchie – przede wszystkim Niemcy i Włochy, ale także Rosja, Turcja i nowo powstałe królestwa na Bałkanach – głośno odwoływały się do ideologii narodowej jako źródła politycznej legitymizacji i podstawy lojalności i patriotyzmu obywateli. Tymczasem Austro-Węgry nie miały nawet niebudzącej wątpliwości nazwy. Fundamentem austro-węgierskiego patriotyzmu musiała być zatem lojalność wobec osoby władcy. Stąd też Franciszek Józef był dla swego kraju kimś znacznie więcej niż inni monarchowie. Jego urodziny i rocznice wstąpienia na tron były głównymi świętami państwowymi. Na Węgrzech przeważał pogląd, że jego osoba była jedynym spoiwem łączącym dwie połowy monarchii: węgierscy konstytucjonaliści utrzymywali, że Korona Świętego Stefana i Cesarstwo Austrii były oddzielnymi państwami, których władcą był jeden człowiek. W sensie politycznym Austro-Węgry nie miały obywateli, ale jedynie poddanych Najjaśniejszego Pana, którego portret, wiszący w każdej publicznej instytucji, znany był niemal wszystkim, także analfabetom, których polityczne horyzonty sprowadzały się właśnie do świadomości, że są poddanymi Franciszka Józefa. W musicalu „Cesarski walc” Billy’ego Wildera (urodzonego w Suchej Beskidzkiej, wychowanego w Wiedniu) Franciszek Józef tłumaczy, jak wielkie zamieszanie w monarchii spowodowałby, goląc swe słynne bokobrody – wiązałaby się z tym konieczność wymiany znaczków pocztowych, banknotów, portretów w szkołach i urzędach itp. I rzeczywiście: stabilność Austro-Węgier w znacznym stopniu zależała od właściciela imponujących bokobrodów (naprawdę cesarz zgolił je raz, na wakacjach w wieku 32 lat pod wpływem żony, która twierdziła, że go postarzają; po powrocie do stolicy zaczął od nowa zapuszczać). Sympatyczny poczciwiec. Z dzisiejszej perspektywy Franciszek Józef nie miał wielu narzędzi z dziedziny public relations, wykorzystywał je jednak znakomicie. Poza inspekcjami wojskowymi, kurtuazyjnymi wizytami i wyjazdami w rozmaite zakątki monarchii z okazji świąt, rocznic i na swe ulubione polowania, poza udziałem w publicznych galach i religijnych procesjach, wizytami w teatrach i na wystawach, cesarz ukazywał się swym poddanym w trakcie osobistych audiencji. Pod tym względem, jak się zdaje, był światowym rekordzistą: szacuje się, że w czasie długiego panowania wysłuchał kilkudziesięciu tysięcy petentów. W zasadzie każdy, kto potrafił wykaligrafować odpowiednie podanie i kogo stać było na odpowiedni strój, mógł się o taką audiencję ubiegać. Wielką pomocą była tu cesarzowi jego słynna pamięć do szczegółów i nazwisk, dzięki której miło zaskoczył wiele osób. Pamiętnikarze podkreślają też zgodnie, że Franciszek Józef nie traktował obcesowo nawet swych najniżej stojących podwładnych, nie tracił panowania nad sobą i nie zaniedbywał form uprzejmościowych ani w stosunku do petentów, ani do służby. Ponadto sądzi się, że sam dwór cesarski nie tylko nie zwalczał, ale wręcz rozpowszechniał anegdoty o cesarzu, które przedstawiały go jako poczciwego raczej niż wybitnego (i które do dziś kursują w dziesiątkach popularnych publikacji), miłośnika piwa i dobrego jedzenia, który zazdrościł swoim podwładnym, że mogą sobie pójść do kawiarni. Słowem, Franciszkowi Józefowi, przynajmniej pod koniec jego przydługiego panowania, udała się rzecz, o której mogą tylko marzyć demokratycznie wybrani politycy: był uważany jednocześnie za uosobienie niedostępnego majestatu i wielkości oraz za sympatycznego starszego poczciwca, któremu ciążą cesarskie obowiązki i fakt, że jego osoba jest opoką, na której wspiera się gmach państwa. Jak to ujął węgierski prozaik Sándor Márai w bestsellerowej powieści „Żar”: „Wielka to była rodzina: Wiedeń, Imperium, Węgrzy, Niemcy, Morawianie, Czesi, Serbowie i Włosi, a wewnątrz tej wielkiej rodziny każdy czuł w sekrecie, że pośród tych awanturniczych żądz, skłonności i porywów jedynie cesarz potrafi utrzymać porządek, on, który jednocześnie był nadterminowym sierżantem i majestatem, urzędnikiem państwowym w żakiecie z lustryny, grand signeurem i kimś nieokrzesanym: osobą panującą”. Splendor majestatu. Oczywiście czynnikiem decydującym był tu splendor cesarskiego majestatu. Cesarz mógł łatwo i stosunkowo tanim kosztem uchodzić za dobrodusznego i serdecznego. Zdawkowe pytanie, grzecznościowy komplement, poklepanie po plecach lub uszczypnięcie w policzek – a Franciszek Józef lubił i umiał pozwalać sobie na takie poufałości – schlebiały wszystkim: od ministra po fryzjera i od hrabiny po pokojówkę. Leon Biliński, austro-węgierski minister finansów w chwili wybuchu I wojny, a polski po wojnie, wspominał po latach z niegasnącą dumą i rozrzewnieniem, że został przez cesarza zaproszony wraz z żoną na rodzinny obiad do letniej posiadłości w Bad Ischl; coś takiego nie było przyjęte, a „cesarz chciał widocznie przez niezwykłą grzeczność dla mojej żony dać mi dowód uznania dla mojej pracy”. Skoro nawet tak wysoko postawionemu staremu wydze, który regularnie widywał cesarza, uprzejmy gest zdał się niezwykłym zaszczytem – cóż powiedzieć o tysiącach petentów, którzy spotkali go tylko raz w życiu i usłyszeli od niego kilka miłych słów? Sam fakt, że ktoś tak niewyobrażalnie wysoko postawiony nie zachowywał się wyniośle i opryskliwie, traktowano jako przejaw niezwykłej serdeczności. W 1898 r., z okazji półwiecza wstąpienia na tron, Franciszek Józef dostał ok. 10 mln pocztówek z życzeniami od poddanych – i z zyskiem dla cesarsko-królewskiej poczty. Ludzki pan. Fakt, że cesarz, zawsze taktowny wobec poddanych, nie najlepiej traktował wielu swoich bliskich współpracowników, w niewielkim stopniu psuł jego wizerunek. Niektórzy historycy utyskiwali, że Franciszek Józef dość brutalnie obchodził się ze swymi premierami, przede wszystkim towarzyszem dziecinnych zabaw hrabią Edwardem Taaffe’em, albo że specjalnie mianował dowódcą armii północnej gen. Ludwiga Benedeka w wojnie 1866 r. , spodziewając się klęski na tym froncie, a potem pozwolił oskarżyć go o niekompetencję i zabronił publicznie wypowiadać się na ten temat. Oczywiście za życia cesarza gazety nigdy nie pozwalały sobie powtarzać tego typu zarzutów, a prości ludzie zapewne często interpretowali takie sytuacje jako przejawy niezbędnej surowości władcy wobec nieudolnych podwładnych (zwłaszcza Polacy nie mieli za co kochać Benedeka, który w 1846 r. dowodził wojskiem tłumiącym powstanie krakowskie). Ignacy Daszyński wspominał, że w początkach 1916 r. szef koła polskiego w wiedeńskim parlamencie oświadczył mu: „Wiem, że pan nie może lubić cesarza Franciszka Józefa, ale ja go kocham”. W tym samym czasie Lydia Harnik, będąca jeszcze dzieckiem, jako uciekinierka z objętej wojną Bukowiny trafiła do Wiednia. Nie dla wszystkich znalazł się dach nad głową. Spisując wspomnienia w wiele lat potem, bezkrytycznie powtarzała ówczesną plotkę: oto „wielkoduszny, dobrotliwy i ludzki” cesarz miał zrugać burmistrza miasta: „Ja posiadam wielki pałac w Schönbrunnie, a Pan nie potrafi znaleźć mieszkania dla nieszczęśliwych uchodźców?”. Wzór ciężkiej pracy. Sympatię poddanych pobudzała zapewne wiedza o jego życiu prywatnym. Jego uregulowany i pracowity tryb życia był tajemnicą poliszynela. Wstawał dzień w dzień o czwartej w nocy i przez wiele godzin pracował przy biurku, przeglądając i podpisując urzędowe dokumenty; osobiście nadzorował aprowizację pułków rozlokowanych na prowincji, oficerskie awanse i nominacje na setki stanowisk. W ostatnich latach życia, ze względu na kłopoty ze wzrokiem, dłuższe raporty mu odczytywano. Przez dziesięciolecia dawał przykład obowiązkowości, skrupulatności i dobrych manier wszystkim urzędnikom monarchii – i za to bez wątpienia go ceniono. Idealny drobnomieszczanin. Był naturalnie człowiekiem niezmiernie bogatym, a utrzymanie jego dworu, służby, rezydencji i stajni kosztowało ogromne sumy. Podróżował w towarzystwie kilkudziesięciu osób, w tym osobistego kamerdynera, masażysty, fryzjera itd. A jednak w pamięci potomnych zapisał się jako człowiek skromny i oszczędny aż do skąpstwa. Bo też bez zastrzeżeń płacił jedynie rachunki cesarzowej oraz Katarzyny Schratt, która po swoim mężu odziedziczyła namiętność do hazardu. Niczego nie pozwalał wyrzucać: ani popsutych zegarków, ani kufla do piwa z obtłuczonym uszkiem, które trzeba było dokleić, ani ubrań, które kazał w nieskończoność reperować, a nawet farbować. Zdesperowana jego uporem w tej kwestii Katarzyna Schratt w porozumieniu z kamerdynerem podmieniła najbardziej zniszczone na nowe, gdy Franciszek Józef był chory i leżał w łóżku. Lubił proste potrawy i jadł bardzo szybko. Rezultat był taki, że w trakcie oficjalnych obiadów w Hofburgu niżsi rangą goście, siedzący dalej od cesarza, często w ogóle nie dostawali niektórych potraw: zgodnie z etykietą podawanie rozpoczynano bowiem od cesarza, a gdy ten skończył, natychmiast serwowano kolejne danie, nawet jeśli poprzednie do niektórych jeszcze nie dotarło. Przez wiele dziesięcioleci palił nałogowo cygara austriackiej marki Virginia – a za jego przykładem szedł każdy szanujący się c.k. urzędnik. Wszystko to składało się na wizerunek idealnego drobnomieszczanina na tronie: przyjemnie nudnawego, obowiązkowego pedanta, oszczędnego i dobrze wychowanego. Taki cesarz musiał pochlebiać wielu swoim poddanym, ponieważ pod wieloma względami ich przypominał. Władca czy naczelnik poczty? Szczegóły z prywatnego życia cesarza stały się przedmiotem zaciętych sporów jego biografów, poniekąd, jak się wydaje, w zastępstwie pytań o politykę, jaką prowadził. Jego apologeci przedstawiali skrupulatnego, obowiązkowego, żyjącego (pod pewnymi względami) skromnie cesarza jako władcę idealnego – niosącego na barkach niemożliwe do udźwignięcia brzemię przeprowadzenia trzeszczącego wehikułu m