Jak Austria rywalizowała z Prusami o władzę w Niemczech

Grabarz starej Rzeszy. Starą Rzeszę Niemiecką (Święte Cesarstwo Rzymskie) zlikwidował w 1806 r. Napoleon, chcąc ją zastąpić własnym imperium. Ale tak naprawdę jej grabarzem był ten sam król pruski, który zainicjował rozbiory i likwidację Rzeczpospolitej – Fryderyk II. Prusy, podobnie jak Austria i Saksonia, były częścią Rzeszy. Fryderyk II, rozpoczynając w 1740 r. wojnę z Austrią o Śląsk, a w 1756  r. atakiem na Saksonię wojnę siedmioletnią, pokazał, że cesarstwo – jako swoista unia kilkuset mniej lub bardziej suwerennych terytoriów – nie jest żadną instancją nadrzędną wobec egoizmu autokratycznego państwa członkowskiego. Nowa siła: Związek Niemiecki. Po upadku napoleońskiego imperium zwycięskie mocarstwa już nie próbowały na kongresie wiedeńskim w 1815 r. tworzyć żadnej paneuropejskiej konfederacji, zadowalając się konserwatywnym koncertem mocarstw – Anglii, Rosji, Austrii i Prus – do którego z czasem dokooptowano pokonaną Francję. W miejsce dawnej Rzeszy utworzono Związek Niemiecki. Była to gwarantowana m.in. przez Rosję i Wielką Brytanię konfederacja 34 suwerennych państw (królestw, księstw i wolnych miast: Bremy, Hamburga, Frankfurtu i Lubeki) i jako taka nie stała się ona podmiotem prawa międzynarodowego. Jej członkowie w przypadku wojny mieli wybierać dowódcę wspólnych wojsk, ale jedynie w celu obrony. Gwaranci zadbali, by związek nie był zdolny do działań zaczepnych ani nie zapoczątkował jednoczenia Niemiec. Od początku zderzyły się w nim interesy Prus i Austrii. Przy czym oba te mocarstwa do Związku Niemieckiego należały tylko tymi terytoriami, które kiedyś były częścią Rzeszy – a więc bez Węgier, Chorwacji, Poznańskiego i Prus Wschodnich. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Franciszek II, czując pismo nosem, już w 1804 r. sam mianował się cesarzem Austrii jako Franciszek I, a po likwidacji Rzeszy utrzymał ten tytuł, tym samym obejmując honorowe przewodnictwo w Związku Niemieckim. Sejm Związkowy zbierał się w dawnym mieście koronacyjnym cesarzy, Frankfurcie, i był sparaliżowany ciągłymi sporami prusko-austriackimi. Prusy były najmniejszym z mocarstw Świętego Przymierza, na razie bez większych ambicji europejskich, za to bardzo zajętym swym rozwojem wewnętrznym. Dominowały na protestanckiej i coraz bardziej mieszczańskiej północy, podczas gdy Austria narzucała ton na katolickim, wciąż jeszcze feudalnym południu Niemiec; uchodziła za mocarstwo pilnujące porządku, zaangażowane na Bałkanach i w północnych Włoszech. Wola jednoczenia. Od czasu wojen wyzwoleńczych przeciwko Napoleonowi narastały w krajach niemieckich tendencje zjednoczeniowe. Parły ku temu mieszczańskie środowiska demokratyczne i liberalno-narodowe. Na południu Niemiec przejawem patriotycznego uniesienia i sprzeciwu wobec policyjnych represji metternichowskiego Świętego Przymierza było w maju 1832 r. zgromadzenie ok. 30 tys. obywateli, przybyłych ze wszystkich zakątków Niemiec, demonstrujących pod czarno-czerwono-złotymi flagami na rzecz demokracji i zjednoczenia kraju. W tym wydarzeniu uczestniczyli także Polacy, weterani powstania listopadowego. Z kolei na północy zjednoczeniowe tendencje wspierały gospodarcze i polityczne interesy Prus, które w 1834 r. utworzyły Niemiecki Związek Celny. Liberalizując handel, Berlin znalazł skuteczną przeciwwagę dla wpływów Wiednia, umacniając swe własne znaczenie. Chiny Europy. To prawda, że Prusy Bismarcka, bijąc w 1866 r. armię austriacką pod Sadową, wyrzuciły Austrię z Niemiec. Ale już metternichowska Austria sama się wyraźnie od Niemiec izolowała. Pięknie to opisuje historyk i eseista Golo Mann: „Wysokie mury oddzielały naddunajskie cesarstwo od »reszty Niemiec«; mury celne; dosyć szczelna cenzura książek i czasopism. Nie było tu publicystyki politycznej poza inspirowaną przez rząd, którą uprawiali kulturalni i utalentowani przybysze z zewnątrz. Nie toczyło się ożywione życie duchowe, można by rzec: brakowało sfery publicznej. Policja – wszechmocna i wszechwiedząca; uniwersytety – zaprojektowane jako szkoły służby państwowej; Kościół katolicki – podporządkowany państwu. Żadnych konstytucyjnych ograniczeń władzy monarszej. Postępowano, albo usiłowano postępować, tak jakby rewolucja francuska nigdy się nie zdarzyła. Na szczycie piramidy cesarz Franciszek I, człowiek – we własnym mniemaniu – zacny, ciężko pracujący, cierpliwy i nie pozbawiony politycznej chytrości, ale chłodny, bezduszny, twardego serca; bezmyślnie identyfikował dobro poddanych z wielkością własnej dynastii i nawet nie musnął go powiew »nowoczesnych idei«”. To Franciszek Józef mówił do profesorów uczelni w Grazu: „Potrzebuję nie uczonych, lecz posłusznych poddanych. Kto się ze mną nie zgadza, ten niech sobie szuka innego chlebodawcy”. Na tego chlebodawcę mogła liczyć liczna rodzina cesarza, obdarowywana synekurami, wicekrólestwami, tronami włoskimi. Mogła liczyć wysoka szlachta, międzynarodowa i wielonarodowa, tzn. niemiecka, czeska, węgierska, włoska, belgijska, hiszpańska, ale zawsze i przede wszystkim austriacka; mogły liczyć wyższa warstwa biurokracji, kler, prowincjonalni notable, wreszcie lud. Kwitły muzyka, opera, balet, widowiska magiczne, niebawem – już jako oznaka pierwszych niepokojów – komedia. Ta Austria była przepięknym, rozległym krajem i – mimo że państwo bezustannie zmagało się z trudnościami finansowymi – wcale nie biednym. Ale nie była to zbiorowość aktywna. Austria prawie nie uczestniczyła w duchowym życiu Europy Zachodniej. Ludwig Börne, literat frankfurcki, nazywał ją Chinami Europy, czyniąc aluzję do izolacji, bezruchu, bezdziejowości. Czy taka Austria mogła w XIX w. rządzić narodami europejskimi oraz Związkiem Niemieckim? Nieunikniona konfrontacja. Tymczasem w rewolucyjnym (Wiosna Ludów) parlamencie frankfurckim – m.in. pod wpływem tzw. kwestii polskiej w Poznańskiem – górę wzięły nastroje niemieckonarodowe, wołano o zjednoczenie Niemiec, bez oglądania się na prawa innych narodów. Równocześnie konkurenci do przywództwa w Związku Niemieckim nadal trzymali się nawzajem w szachu. Austrii udało się zablokować zjednoczenie Niemiec pod skrzydłami Prus, co król pruski skwitował pogardliwie, że przecież i tak nie przyjąłby korony z łaski motłochu. Niemniej ostateczna konfrontacja stała się nieunikniona. Wiedeń czy Berlin? W Wiedniu – jak wszędzie – Wiosna Ludów była pełna sprzeczności. Niemieccy Austriacy, którzy chcieli do Niemiec, byli „czerwoni” i gorąco popierali węgierską irredentę. Dla habsburskich Austriaków ważniejsze było utrzymanie cesarstwa niż chimera frankfurckiej demokracji. Rozstrzelanie lewicowego posła do parlamentu frankfurckiego Roberta Bluma, który przewodził rewolucyjnemu Wiedniowi, było dowodem, jakie priorytety mieli zasuszeni, siwi, twardogłowi magnaci – feldmarszałkowie Alfred Windischgrätz i Joseph Radetzky, gen. Josip Jelačič, polityk Felix Schwarzenberg – którzy brali w karby pękającą monarchię. Ci feudalni austriaccy Europejczycy nie byli autentycznymi niemieckimi patriotami – ocenia Golo Mann. To, co w Wiedniu rozgrywało się jako krwawy dramat, w Berlinie było tragikomedią. W listopadzie obwieszczono stan oblężenia. A 5 grudnia ministrowie ogłosili sfastrygowaną na kolanie, względnie liberalną konstytucję, rozwiązując rewolucyjne zgromadzenie narodowe. Państwo wielkoniemieckie czy małoniemieckie? We Frankfurcie nadal deliberowano, jakie mają być Niemcy. Autorzy przyszłej konstytucji zapisali: „Żadna część Rzeszy Niemieckiej nie może zostać połączona w ramach jednego państwa z krainami nieniemieckimi”. Austrię stawiało to wobec dylematu: z Niemcami czy z Węgrami, południową Słowiańszczyzną i północną Italią? Zimą 1848/49 r. pojawiły się dwa przymiotniki: zjednoczenie wielkoniemieckie – z okrojoną Austrią, i małoniemieckie – bez wielonarodowej Austrii, bo włączanie w niemieckie państwo narodowe Mediolanu, Wenecji, Zagrzebia, Budapesztu i Krakowa byłoby niedorzecznością. Schwarzenberg oświadczył, że monarchia austriacka pozostanie tym, czym jest, i w marcu 1849 r. zadekretował ustrój jednolitego państwa centralistycznego, przekreślając historyczne prawa Madziarów, Chorwatów, Lombardczyków, a także Niemców. Austria miała się stać takim państwem jak Francja. Dla frankfurckich konstytucjonalistów oznaczało to albo rozwiązanie małoniemieckie pod przewodem Prus, albo żadne. „Ale żadne – puentuje Golo Mann – oznaczało postawienie na nową rewolucję, na ostrą strzelaninę, która zmiecie Austrię i Prusy”. Przedtem jednak parlament frankfurcki się rozleciał, bo Prusy wycofały swych deputowanych, a pruskie oddziały rozpędziły rewolucyjne pospolite ruszenie, którym w Badenii dowodził Ludwik Mierosławski, Che Guevara tamtych czasów. To jednak jeszcze nie było to ostre strzelanie, które wytyczyło kierunek zjednoczenia i ułożyło kształt Niemiec. Dalekosiężne plany Bismarcka. Do naprawdę ostrego starcia o Niemcy doszło kilkanaście lat później, w 1866 r., w wojnie prusko-austr